เค‡เคจ्เคนें เคญी เคฆेเค–िเคฏे Links

เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เคชเคฐंเคชเคฐा เค”เคฐ เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ

- เคตिเคœเคฏเคฒเค•्เคท्เคฎी เคธिंเคน

เคถोเคงाเคฐ्เคฅी - เคชीเคเคšเคกी (เคนिंเคฆी เคเคตं เคคुเคฒเคจाเคค्เคฎเค• เคธाเคนिเคค्เคฏ)
เคฎเคนाเคค्เคฎा เค—ांเคงी เค…ंเคคเคฐเคฐाเคท्เคŸ्เคฐीเคฏ เคนिंเคฆी เคตिเคถ्เคตเคตिเคฆ्เคฏाเคฒเคฏ เคตเคฐ्เคงा, เคฎเคนाเคฐाเคท्เคŸ्เคฐ
เคตिเคญिเคจ्เคจ เคชเคค्เคฐ-เคชเคค्เคฐिเค•ाเค“ं เคฎें เคธिเคจेเคฎा เค”เคฐ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคชเคฐ เค†เคฒेเค–,เคถोเคง เค†เคฒेเค– เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค।
เคˆเคฎेเคฒ-vijaylakshmi2010@gmail.com


เค—เคฆ्เคฏ เค•ी เคธเคฐ्เคตाเคงिเค• เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคง เคตिเคงा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคช्เคฐเคคिเคท्เค िเคค เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ी เคธाเคนिเคค्เคฏ-เคฏाเคค्เคฐा เคตिเคตिเคงเคฎुเค–ी เคนै। เค—เคฆ्เคฏ เค•ी เค…เคจ्เคฏ เคตिเคงाเค“ं เค•ी เคคเคฐเคน เค‡เคธเค•ा เคตिเค•ाเคธ เคญी เคญाเคฐเคคेंเคฆु เคฏुเค— เคธे เคนी เคนुเค† เคนै। เคญाเคฐเคคेंเคฆु เคฏुเค— เคฎें เคนिंเคฆी-เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ा เคช्เคฐाเคฐंเคญ เคฌंเค—เคฒा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों ‘เคชूเคฐ्เคฃเคช्เคฐเค•ाเคถ’ เค”เคฐ ‘เคšंเคฆ्เคฐเคช्เคฐเคญा’ เค•े เค…เคจुเคตाเคฆ เค•े เคฐूเคช เคฎें เคนुเค†। เคฎौเคฒिเค• เค”เคฐ เค…เคจूเคฆिเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เคฏเคน เคชเคฐเคฎ्เคชเคฐा เคญाเคฐเคคेंเคฆु เคฏुเค— เคธे เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เคฏुเค— เคคเค• เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคी เคนै। เคนिंเคฆी เค•ा เคช्เคฐเคฅเคฎ เคฎौเคฒिเค• เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฒाเคฒा เคถ्เคฐीเคจिเคตाเคธ เคฆाเคธ เค•ृเคค ‘เคชเคฐीเค•्เคทा-เค—ुเคฐु’ เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै, เคฒेเค•िเคจ เค†เคšाเคฐ्เคฏ เคฐाเคฎเคšंเคฆ्เคฐ เคถुเค•्เคฒ เคจे เคถ्เคฐเคฆ्เคงाเคฐाเคฎ เคซिเคฒ्เคฒौเคฐी เค•ृเคค ‘เคญाเค—्เคฏเคตเคคी’ เค•ो เคนिंเคฆी เค•ा เคช्เคฐเคฅเคฎ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎाเคจा เคนैं। เคญाเคฐเคคेंเคฆु เค•ी เค…เคงूเคฐी เค•ृเคคि ‘เค†เคชเคฌीเคคी-เคœเค—เคฌीเคคी’ เคฎौเคฒिเค• เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคนै। เคญाเคฐเคคेंเคฆु เคฏुเค— เค•े เคช्เคฐเคคिเคท्เค िเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธเค•ाเคฐों เคฎें เคœเค—เคฎोเคนเคจ เคธिंเคน (เคถ्เคฏाเคฎा เคธ्เคตเคช्เคจ), เคฌाเคฒเค•ृเคท्เคฃ เคญเคŸ्เคŸ (เคจूเคคเคจ เคฌ्เคฐเคน्เคฎเคšाเคฐी, เคธौ เค…เคœाเคจ เคเค• เคธुเคœाเคจ), เคฆेเคตी เคช्เคฐเคธाเคฆ เค‰เคชाเคง्เคฏाเคฏ (เคธुเคจ्เคฆเคฐ เคธเคฐोเคœिเคจी), เคฐाเคงाเค•ृเคท्เคฃ เคฆाเคธ (เคจिःเคธเคนाเคฏ เคนिเคจ्เคฆू), เค•िเคถोเคฐीเคฒाเคฒ เค—ोเคธ्เคตाเคฎी (เคฒเคตंเค—เคฒเคคा, เค•ुเคธुเคฎ เค•ुเคฎाเคฐी), เคฌाเคฒเคฎुเค•ुंเคฆ เค—ुเคช्เคค (เค•ाเคฎिเคจी) เค†เคฆि เค•ा เคจाเคฎ เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै। เค‡เคธ เคฏुเค— เคฎें เคธाเคฎाเคœिเค• เคนी เคจเคนीं เคเคฏ्เคฏाเคฐी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคญी เคฒिเค–े เค—เค। เคœैเคธे เคฌ्เคฐเคœเคจंเคฆเคจ เคธเคนाเคฏ เค•ृเคค ‘เคฒाเคฒเคšीเคจ’ เค”เคฐ เคฎिเคถ्เคฐเคฌंเคงुเค“ं เค•ा ‘เคตीเคฐเคฎเคฃि’เคฎे เค‡เคคिเคนाเคธ เค•เคฎ เคเคฏाเคฐी เค…เคงिเค• เคนै। ‘เคฒाเคฒเคšीเคจ’ เค—เคฏाเคธुเคฆ्เคฆीเคจ เคฌเคฒเคฌเคจ เค•े เคเค• เค—ुเคฒाเคฎ เค•ी เค•เคนाเคจी เคนै เค”เคฐ เคตीเคฐเคฎเคฃि, เค…เคฒाเค‰เคฆ्เคฆीเคจ เค–िเคฒเคœी เคฆ्เคตाเคฐा เคšिเคค्เคคौเฅœ เคชเคฐ เค•ी เค—เคฏी เคšเฅाเคˆ เค•ा เค•ाเคฒ्เคชเคจिเค• เคตिเคตเคฐเคฃ เคฎाเคค्เคฐ เคนै। เค‡เคจ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•े เคฌाเคฆ เคนिंเคฆी เคฎें เคคिเคฒिเคธ्เคฎी เค”เคฐ เคœाเคธूเคธी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เคงूเคฎ-เคธी เคฎเคš เค—เคฏी। เคฆेเคตเค•ीเคจंเคฆเคจ เค–เคค्เคฐी เคจे เคšंเคฆ्เคฐเค•ांเคคा, เคšंเคฆ्เคฐเค•ांเคคा เคธंเคคเคคि เคคเคฅा เคญूเคคเคจाเคฅ (เค…เคชूเคฐ्เคฃ) เคœैเคธे เคœाเคธूเคธी เค”เคฐ เคเคฏाเคฐी เคธे เคญเคฐे เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฒिเค–े। เค•เคนा เคœाเคคा เคนै เค•ि เค‡เคจ เค…เคฆ्เคญुเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ो เคชเฅเคจे เค•े เคฒिเค เค•िเคคเคจे เคนी เคฒोเค—ो เคจे เคนिंเคฆी เคชเฅเคจा เคธीเค–ा। เคฆेเคตเค•ीเคจंเคฆเคจ เค–เคค्เคฐी เค•े เคชुเคค्เคฐ เคฆुเคฐ्เค—ाเคช्เคฐเคธाเคฆ เคจे เค…เคชเคจे เคชिเคคा เค•े เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ो - เคฐเค•्เคคเคฎเคฃ्เคกเคฒ, เคฒाเคฒเคชंเคœा, เคช्เคฐเคคिเคถोเคง, เคธเคซेเคฆ เคถैเคคाเคจ เค†เคฆि เค•ृเคคिเคฏों เคธे เค†เค—े เคฌเฅाเคฏा। เค—ोเคชाเคฒเคฐाเคฎ เค—เคนเคฎเคฐी, เคฆेเคตीเคช्เคฐเคธाเคฆ เคถเคฐ्เคฎा, เคœเค—เคจ्เคจाเคฅ เคช्เคฐเคธाเคฆ เคšเคคुเคฐ्เคตेเคฆी เคคเคฅा เค•िเคถोเคฐीเคฒाเคฒ เค—ोเคธ्เคตाเคฎी เค†เคฆि เคจे เคญी เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฒिเค–े। เคœाเคธूเคธी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เค•เฅœी เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฎें เคนเคฐिเค”เคง ‘เค ेเค  เคนिंเคฆी เค•ा เค ाเค ’ เคคเคฅा ‘เค…เคงเค–िเคฒा เคซूเคฒ’ เค”เคฐ เคฒเคœ्เคœाเคฐाเคฎ เคฎेเคนเคคा ‘เค†เคฆเคฐ्เคถ เคนिเคจ्เคฆू’ เค”เคฐ ‘เคนिเคจ्เคฆू เค—ृเคนเคธ्เคฅ’ เคนै। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ-เคชूเคฐ्เคต เค•े เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคตिเคทเคฏเคตเคธ्เคคु, เคคเคค्เคต เค”เคฐ เคญाเคทा เคธเคญी เคฆृเคท्เคŸिเคฏों เคธे เค…เคจेเค•เคฐूเคชเคคा เคฒिเค เคนुเค เค”เคฐ เคฌिเค–เคฐा เคนुเค† เคญी เคช्เคฐเคคीเคค เคนोเคคा เคนै। เคญाเคฐเคคेंเคฆु เคฏुเค— เคฎें เค…เคงिเค•เคคเคฐ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เคฐเคšเคจा เคธाเคฎाเคœिเค• เค‰เคชเคฆेเคถों เคฏा เคซिเคฐ เค•ुเคคूเคนเคฒเคตเคฐ्เคงเคจ เค•ी เคนी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคนुเคˆ เคฅी। เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เคชเคฐंเคชเคฐा เค•ो เคนเคฎ เคฎुเค–्เคฏเคคเคฏा เค‡เคธ เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคธเคฎเคเค•เคฐ เคช्เคฐเคฅเคฎ เค…เคตเคธ्เคฅा 1850 เคธे 1900 เคคเค• เคนै เค”เคฐ เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เค…เคตเคธ्เคฅा เคธเคจ 1900 เคธे 1915 เคคเค• เค•ा เคนै। เคคृเคคीเคฏ เค…เคตเคธ्เคฅा 1915 เคธे 1936 เคคเค• เค”เคฐ เคšौเคฅी เค…เคตเคธ्เคฅा 1936 เคธे 1947 เคคเค• เค†เคงुเคจिเค• เค•ाเคฒ-เคชूเคฐ्เคตाเคฆ्เคง เคคเค• เค•े เคธเคฎเคฏ เคฎें เคฌाँเคŸ เคธเค•เคคे เคนैं। เค…ंเคคिเคฎ เค†เคงुเคจिเค• เค•ाเคฒ-เค‰เคค्เคคเคฐाเคฐ्เคฆ्เคง 1947 เคธे เค†เคœ เคคเค• เคšเคฒाเคฏเคฎाเคจ เคนै। เคคृเคคीเคฏ เค…เคตเคธ्เคฅा (1915-1936) เค•ा เคธเคฎเคฏ เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคœैเคธे เคฎเคนाเคจ เคฒेเค–เค• เค•ा เคฐเคนा เคนै। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ी เค•เคฒเคฎ เคธे เค—เคฐीเคฌ เค”เคฐ เคฎเคง्เคฏเคฎ เคตเคฐ्เค— เค•ी เค†เคตाเฅ› เค•ो เคฌเคฒ เคฎिเคฒा เคนै। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคจे เค…เคชเคจी เคฒेเค–เคจी เคธे เค•िเคธाเคจ เคเคตं เคฎเฅ›เคฆूเคฐ เค”เคฐ เคชเคฆเคฆเคฒिเคคों เค•ो เค‰เคจเค•ा เค…เคฐ्เคนเคคा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•िเคฏा เคนै।

เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े เคชूเคฐ्เคต เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เค•िเคธाเคจ เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เค•िเคธी เคญी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ी เคฐเคšเคจा เคจเคนीं เคนुเคˆ। เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เคฏुเค— เคฎें 1908 เคฎें เคฎเคนाเคตीเคฐ เคช्เคฐเคธाเคฆ เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เคจे เค…เคชเคจी เค…เคฐ्เคฅเคถाเคธ्เคค्เคฐ เคชเคฐ ‘เคธंเคชเคค्เคคिเคถाเคธ्เคค्เคฐ’ เคจाเคฎเค• เค•िเคคाเคฌ เคฎें เค•िเคธाเคจों เค•ी เคคเคฌाเคนी เค”เคฐ เค•ृเคทि เค•ी เคฌเคฐ्เคฌाเคฆी เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคชเคนเคฒी เคฌाเคฐ เคจिเคฌंเคง เคฒिเค–ा เคœिเคธเคฎें เค‰เคจ्เคนोंเคจे เค•เคนा “เคนिंเคฆुเคธ्เคคाเคจ เค•ी เคœเคฎीเคจ เค•ी เคฎाเคฒिเค• เคฐिเคฏाเคฏा เคจเคนीं เค…ंเค—्เคฐेเคœी เค—เคตเคฐ्เคจเคฎेंเคŸ เคนै เคตเคน เคฐिเคฏाเคฏा เคธे เคฒเค—ाเคจ เคตเคธूเคฒเคคी เคนै।”[1] เคธाเคฎंเคค เคตिเคฐोเคงी เค”เคฐ เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏ เคตिเคฐोเคงी เคช्เคฐเคตृเคคिเคฏाँ เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เคฏुเค— เคฎें เคชुเคท्เคŸ เคนुเคˆ। 1914 เคฎें ‘เคฆेเคถ เค•ी เคฌाเคค’ เคฎें เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคฆेเคถ เคฒोเค—ों เคธे เคฌเคจเคคा เคนै เค”เคฐ เคฆेเคถ เคฎें 70 เคซीเคธเคฆी เค•िเคธाเคจ เคนैं। เคฎเคนाเคตीเคฐ เคช्เคฐเคธाเคฆ เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เค•िเคธाเคจों เค”เคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐों เค•ो เคธंเค—เค िเคค เคนोเค•เคฐ เคฒเฅœเคจे เค•ी เคฌाเคค เค•เคฐเคคे เคฅे। เคนिंเคฆी เคจเคตเคœाเค—เคฐเคฃ เค”เคฐ เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เคฏुเค— เคฎें เคฐाเคฎเคตिเคฒाเคธ เคถเคฐ्เคฎा เค•เคนเคคे เคนैं เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เคจे เคฌเคคाเคฏा เคนै เค•ि- “เคฏเคฆि เค•ृเคทเค•ों เคธे เคฒเค—ाเคจ เคฎिเคฒเคจा เคฌंเคฆ เคนो เคœाเค เคคो เคฌเฅœे-เคฌเฅœे เคฐाเคœा-เคฎเคนाเคฐाเคœाเค“ं เค”เคฐ เคคाเคฒुเค•ेเคฆाเคฐों เค•ी เคฆुเคฐ्เค—เคคि เค•ा เค िเค•ाเคจा เคจ เคฐเคนे, เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•े เคถाเคธเคจ เคšเค•्เคฐ เค•ा เคšเคฒเคจा เคฌंเคฆ เคนो เคœाเคฏे, เคตเค•ीเคฒों เค”เคฐ เคฌैเคฐिเคธ्เคŸเคฐों เค•े เค—ाเฅœी-เค˜ोเฅœे เคฌिเค• เคœाเคँ เคคเคฅा เคต्เคฏाเคชाเคฐिเคฏों เค”เคฐ เคฎเคนाเคœเคจों เค•ो เคถीเค˜्เคฐ เคนी เคŸाเคŸ เค‰เคฒเคŸเคจा เคชเฅœे।”[2] เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•े เคญाเคฐเคค เคฎें เค†เคจे เคชเคฐ เคญाเคฐเคคीเคฏ เค…เคฐ्เคฅเคคเคจ्เคค्เคฐ เคฎें เคœो เคฎौเคฒिเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนुเค เคตเคน เคฏเคน เค•ि เค…เคฌ เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคจे เคœเคฎीเคจ เคชเคฐ เค…เคชเคจा เค•เคฌ्เคœा เคœเคฎाเคฏा เค…เคฌ เคเค• เคจเค เคคเคฐเคน เค•े เคธाเคฎंเคคเคตाเคฆ เค•ा เค‰เคฆเคฏ เคนुเค†। เคชเคนเคฒे เคœเคฎीเคจ เคœोเคคเคจे เคตाเคฒे เค•ो เคฌเคนुเคค เคธे เค…เคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เคฅे เคฒेเค•िเคจ เค…เคฌ เคจเค เคธाเคฎंเคคเคตाเคฆ เคจे เคฏเคน เค…เคงिเค•ाเคฐ เค›ीเคจ เคฒिเคฏा। เค‡เคธ เคฏुเค— เค•े เคฌाเคฆ เค›ाเคฏाเคตाเคฆी เคฏुเค— เคฎें เคจिเคฐाเคฒा เค•े เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เค–ाเคธเค•เคฐ ‘เคญिเค•्เคทुเค•’ เค•เคตिเคคा เค•ी เคตเคน เคฒाเค‡เคจ ‘เคตเคน เค†เคคा เคฆो เคŸूเค• เค•เคฒेเคœे เค•े เค•เคฐเคคा เคชเค›เคคाเคคा เคชเคฅ เคชเคฐ เค†เคคा..’ เค•เคฒाเคค्เคฎเค• เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคคเคฅा เค‰เคจเค•ी เคตिเคšाเคฐเคงाเคฐा เคฎें เคถाเคธเคจ เคตिเคฐोเคงी เคช्เคฐเคตृเคค्เคคिเคฏाँ เค•्เคฐांเคคिเค•ाเคฐी เคฐूเคช เคฎें เคต्เคฏเค•्เคค เคนुเคˆ เคนै। เค‡เคธเค•ी เค…เค—เคฒी เค•เคก़ी เคฎें1936 เค•े เคนंเคธ เคฎें เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคจे ‘เคฎเคนाเคœเคจी เคธเคญ्เคฏเคคा’ เคจाเคฎเค• เคฒेเค– เคฒिเค–ा เคœिเคธเคฎें เค‰เคจ्เคนोंเคจे เคฆुเคจिเคฏा เค•े เคฐเคนเคธ्เคฏ เคฎเคจुเคท्เคฏ เคธเคฎाเคœ เค•ो เคฆो เคญाเค—ों เคฎें เคฌँเคŸा เคนुเค† เคฌเคคाเคฏा-เคฌเคก़ा เคนिเคธ्เคธा เคฎเคฐเคจे เค–เคชเคจे เคตाเคฒों เค•ा เค”เคฐ เคฆूเคธเคฐा เค›ोเคŸा เคนिเคธ्เคธा เค‰เคจ เคฒोเค—ों เค•ा เคนै เคœो เค…เคชเคจी เคถเค•्เคคि เค”เคฐ เคช्เคฐเคญाเคต เคธे เคฌเคก़े เคธเคฎुเคฆाเคฏ เค•ो เค…เคชเคจे เคตเคถ เคฎें เค•िเค เคนुเค เคนैं।

เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคฏुเค—ीเคจ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เคธ्เคตเคฏं เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคจे เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ो เค•เคฒ्เคชเคจा เคœเค—เคค เคธे เค‰เค ाเค•เคฐ เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ी เคชृเคท्เค เคญूเคฎि เคชเคฐ เคช्เคฐเคคिเคท्เค िเคค เค•िเคฏा। เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เคชเคฐंเคชเคฐा เคฎें เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ-เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคชเคฆाเคฐ्เคชเคฃ เค•เคฐเคคे เคนी, เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•เคฒा เค•ो เคเค• เค…เคญूเคคเคชूเคฐ्เคต เคชเคฐिเคชเค•्เคตเคคा เค”เคฐ เคเค• เคจिเคถ्เคšिเคค เคฆिเคถा เคฎिเคฒी। เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ी เคชเคฐंเคชเคฐा เค•ो เค•เคฒाเคค्เคฎเค• เคฐूเคช เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจे เค”เคฐ เค‰เคจ्เคนें เคœเคจเคœीเคตเคจ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เค•े เค…เคงिเค• เคจिเค•เคŸ เคฒाเคจे เค•ा เคถ्เคฐेเคฏ เคœिเคคเคจा เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ो เคนै เค‰เคคเคจा เค…เคจ्เคฏ เค•िเคธी เค•ो เคจเคนीं। เคกॉ. เคนเคœाเคฐी เคช्เคฐเคธाเคฆ เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เค•े เคถเคฌ्เคฆों เคฎें- “เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคถเคคाเคฌ्เคฆिเคฏों เคธे เคชเคฆเคฆเคฒिเคค, เค…เคชเคฎाเคจिเคค เค”เคฐ เคจिเคท्เคชेเคทिเคค เค•ृเคทเค•ों เค•ी เค†เคตाเคœ เคฅे, เคชเคฐ्เคฆे เคฎें เค•ैเคฆ, เคชเคฆ-เคชเคฆ เคชเคฐ เคฒांเค›िเคค เค”เคฐ เค…เคธเคนाเคฏ เคจाเคฐी เคœाเคคि เค•ी เคฎเคนिเคฎा เค•े เคœเคฌเคฐ्เคฆเคธ्เคค เคตเค•ीเคฒ เคฅे; เค—เคฐीเคฌों เค”เคฐ เคฌेเค•เคธों เค•े เคฎเคนเคค्เคค्เคต เค•े เคช्เคฐเคšाเคฐเค• เคฅे। เค…เค—เคฐ เค†เคช เค‰เคค्เคคเคฐ เคญाเคฐเคค เค•ी เคธเคฎเคธ्เคค เคœเคจเคคा เค•े เค†เคšाเคฐ-เคตिเคšाเคฐ, เคญाเคทा-เคญाเคต, เคฐเคนเคจ-เคธเคนเคจ, เค†เคถा-เค†เค•ांเค•्เคทा, เคฆुःเค–-เคธुเค– เค”เคฐ เคธूเค-เคฌूเค เคœाเคจเคจा เคšाเคนเคคे เคนैं เคคो เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคธे เค‰เคค्เคคเคฎ เคชเคฐिเคšाเคฏเค• เค†เคชเค•ो เคจเคนीं เคฎिเคฒ เคธเค•เคคा। เคोเคชเฅœिเคฏों เคธे เคฒेเค•เคฐ เคฎเคนเคฒों, เค–ोเคฎเคšों เคตाเคฒों เคธे เคฒेเค•เคฐ เคฌैंเค•ों, เค—ाँเคต เคธे เคฒेเค•เคฐ เคงाเคฐा-เคธเคญाเค“ं เคคเค• เค†เคชเค•ो เค‡เคคเคจे เค•ौเคถเคฒเคชूเคฐ्เคตเค• เค”เคฐ เคช्เคฐเคฎाเคฃिเค• เคญाเคต เคธे เค•ोเคˆ เคจเคนीं เคฒे เคœा เคธเค•เคคा।”[3]

            ‘เคช्เคฐेเคฎाเคถ्เคฐเคฎ’ เคœो 1918-19 เคฎें เคฒिเค–ा เค—เคฏा เค”เคฐ 1922 เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนुเค†। เค‡เคธी เคธเคฎเคฏ เค…เคตเคง เค•ा เค•िเคธाเคจ เค†ंเคฆोเคฒเคจ เคญी เคฌेเคฆเฅ™เคฒी เค•े เค–िเคฒाเคซ เคฌाเคฌा เคฐाเคฎเคšंเคฆ्เคฐ เค•ी เค…เค—ुเค†เคˆ เคฎें เคšเคฒ เคฐเคนा เคฅा। เคนाเคฒांเค•ि เคช्เคฐेเคฎाเคถ्เคฐเคฎ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค…เคตเคง เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•ा เคœिเค•्เคฐ เคนै เคฒेเค•िเคจ เคช्เคฐเคฎुเค–เคคा เค•े เคธाเคฅ เคจเคนीं। เค•ाเคฐเคฃ เคฏเคน เคญी เคนै เค•ि เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคœिเคธ เค•्เคทेเคค्เคฐ เค•े เค•िเคธाเคจ เคธเคฎाเคœ เค•ा เคšिเคค्เคฐเคฃ เค•เคฐ เคฐเคนे เคฅे เคตเคนाँ เคœเคฎींเคฆाเคฐी เคช्เคฐเคฅा เคฅी। เคœเคฌเค•ि เค…เคตเคง เคฎें เคคाเคฒुเค•ेเคฆाเคฐी เคช्เคฐเคฅा। เค•िเคธाเคจों เค•े เคถोเคทเคฃ เค•ा เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เคšिเคค्เคฐเคฃ เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคจे ‘เคช्เคฐेเคฎाเคถ्เคฐเคฎ’ เคฎें เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•िเคฏा เคนै। เคช्เคฐेเคฎाเคถ्เคฐเคฎ เคฎें เค•िเคธाเคจों เค•ी เคฆुเคฐ्เคฆเคถा เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•े เค…เคค्เคฏाเคšाเคฐ, เคชुเคฒिเคธ เค•े เคนเคฅเค•ंเคกे, เค…เคซเคธเคฐों เค”เคฐ เคฎाเคคเคนเคคों เค•ी เคงांเคงเคฒी เคตเค•ीเคฒों เค•ी เคจเคฎเค•เคนเคฐाเคฎी, เคจ्เคฏाเคฏाเคงीเคถों เค•ा เค…ंเคงाเคชเคจ เค†เคฆि เค•ा เคฌเคก़ा เคธเคœीเคต เคšिเคค्เคฐเคฃ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคช्เคฐेเคฎाเคถ्เคฐเคฎ เคเค• เคเคธा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคนै เคœिเคธเคฎें เคธเคฎเคธ्เคฏा เคญी เคนै เค”เคฐ เค‰เคธเค•ा เคนเคฒ เคญी เคนै। เคช्เคฐेเคฎाเคถ्เคฐเคฎ เคฎें เคœเคฎींเคฆाเคฐों เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคค्เคฏाเคšाเคฐ เค•เคฐเคตा เค•เคฐ เค•्เคฐांเคคि เค•े เคฒिเค เคฌीเคœ เคฌोเคจा, เค•िเคธाเคจों เค•ा เค˜เคฐ เคœเคฒाเคจा, เคšौเคชाเค‡เคฏों เค•ो เคšเคฐाเค—ाเคนों เคฎें เคจ เคšเคฐเคจे เคฆेเคจा, เค•िเคธाเคจों เค•े เคŠเคชเคฐ เคฌेเคฆเค–เคฒी เค•เคฐ เคฎुเค•เคฆเคฎे เคšเคฒाเคจा เค†เคฆि เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เค•ो เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคกॉ เคฐाเคฎเคตिเคฒाเคธ เคถเคฐ्เคฎा เค•เคนเคคे เคนैं-“เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค…เคธเคนเคฏोเค— เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•े เคฌाเคฆ เค›เคชा เคฏเคน เคนเคฎाเคฐा เคฆुเคฐ्เคญाเค—्เคฏ เคฅा। เคซिเคฐ เคญी เค‰เคธเคจे เคธ्เคตाเคงीเคจเคคा เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•ो เคฆूเคฐ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค‰เคธे เคเค• เคจเคˆ เค—เคคि เคฆेเคจे เคฎें เค•िเคธाเคจ เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เค†เคœाเคฆी เค•ी เคฎूเคฒ เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคธ्เคตीเค•ाเคฐ เค•เคฐเคจे เคฎें เคฌเคนुเคค เคฌเคก़ा เค•ाเคฎ เค•िเคฏा เคนै। เคเคธा เคธाเคฎाเคœिเค• เคฎเคนเคค्เคต เคตिเคฐเคฒे เคนी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ा เคนोเคคा เคนै।”[4] ‘เคช्เคฐेเคฎाเคถ्เคฐเคฎ’ เค•े เค–เคฒเคจाเคฏเค• เคœ्เคžाเคจเคถंเค•เคฐ เคœैเคธा เคชเคคिเคค เคšเคฐिเคค्เคฐ เค‰เคจเค•े เค•िเคธी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคจเคนीं เคฎिเคฒเคคा। เคชुเคฒिเคธ เค”เคฐ เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏเคตाเคฆ เค•े เค…เคจ्เคฏ เคฏंเคค्เคฐों เคฆ्เคตाเคฐा เคธाเคฎंเคคी เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•ो เค•िเคธ เคคเคฐเคน เค•्เคทเคคि เคชเคนुँเคšाเคคा เคนै, เค‡เคธเค•ा เคญी เคšिเคค्เคฐ เค‡เคจ्เคนोंเคจे เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค–ींเคšा เคนै।

เคฆूเคธเคฐा เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เค•เคฐ्เคฎเคญूเคฎि’ เคนै เคœिเคธเคฎें เคœเคฎीเคจ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा, เคฒเค—ाเคจ เค•เคฎ เค•เคฐเคจे เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा, เคช्เคฐเคฎुเค–เคคा เคธे เค‰เค ाเคˆ เค—เคˆ เคนै। เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคœเคจเคคा เค•ी เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏ เคตिเคฐोเคงी เคญाเคตเคจा เคนै। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ा เคคीเคธเคฐा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคฐंเค—เคญूเคฎि’ เคฎें เค…เคจेเค• เคช्เคฐเคธंเค— เคนै เคœिเคธเคฎें เคชूंเคœीเคตाเคฆ เค•ो เคชुเคท्เคŸ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เค‰เคฆ्เคฏोเค— เคเคตं เค—ांเคงी เค•ी เค…เคนिंเคธा เคคเคฅा เคธเคค्เคฏाเค—्เคฐเคน เค•े เคขोंเค—ों เคฆ्เคตाเคฐा เค‰เคจเค•े เคตिเคฐोเคง เค•ो। เค•ृเคทि เคช्เคฐเคงाเคจ เค—ाँเคต เค•ो เค‰เคœाเคก़ เค•เคฐ เค”เคฆ्เคฏोเค—िเค• เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฌเคจाเคจे เคฎें เคญाเคฐเคค เค•े เคฆेเคถी เคฐाเคœ्เคฏों เคจे เคฐाเคœाเค“ं เคจे เค…ंเค—्เคฐेเคœी เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ा เค•िเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธाเคฅ เคฆिเคฏा เคฏเคน เค…เคจुเคธ्เคฏूเคค เคนै। เคธूเคฐเคฆाเคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ा เคช्เคฐเคฎुเค– เคชाเคค्เคฐ เคนै เคœो เค”เคฆ्เคฏोเค—ीเค•เคฐเคฃ เค•े เคตिเคฐोเคง เคฎें เค–เคก़ा เคนोเคคा เคนै। เคธूเคฐเคฆाเคธ เค•ा เคตिเคฐोเคง เค—ांเคงी เค•े เคตिเคฐोเคง เค•ी เคคเคฐเคน เคนी เคนै।

 ‘เค—ोเคฆाเคจ’ (1936) เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े เค…เคจ्เคฏ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคธे เคญिเคจ्เคจ เคฏเคฅाเคฐ्เคฅเคตाเคฆी-เคฆृเคท्เคŸिเค•ोเคฃ เคธे เคเค• เคญाเคฐเคคीเคฏ เค•ृเคทเค• เค•ी เคฆीเคจ-เคนीเคจ เคฆเคถा เค•ा เคšिเคค्เคฐเคฃ เคนै। ‘เค—ोเคฆाเคจ’ เคฎें เคนोเคฐी เค•े เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เคšिเคค्เคฐเคฃ เคฎें เคตे เคชूเคฐ्เคฃเคคเคฏा เคฏเคฅाเคฐ्เคฅเคตाเคฆी เคฐเคนे เคนैं। เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•े เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐ เคฎें เค•िเคธाเคจ เค•े เคถोเคทเคฃ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคนै। ‘เค—ोเคฆाเคจ’ เค•ा เคจाเคฏเค• เคนोเคฐी เค•िเคธाเคจ เคนै। เคตเคน เค”เคฐ เค‰เคธเค•ा เคชเคฐिเคตाเคฐ เคฆिเคจ-เคฐाเคค เคนाเคก़-เคคोเคก़ เคฎेเคนเคจเคค เค•เคฐเคคे เคนैं, เคซिเคฐ เคญी เคนोเคฐी เค•ा เคชเคฐिเคตाเคฐ เคตिเคชเคจ्เคจ เคนैं। เคตे เค…เคชเคจी เคฎूเคฒเคญूเคค เค…เคจिเคตाเคฐ्เคฏเคคाเคँ เคญी เค ीเค• เคธे เคชूเคฐी เคจเคนीं เค•เคฐ เคชाเคคे। เคนोเคฐी เค•ी เคเค• เค›ोเคŸी-เคธी เคฎเคนเคค्เคค्เคตाเค•ांเค•्เคทा เคนै-เคเค• เค—ाเคฏ เคชाเคฒเคจा। เค…เคชเคจी เค‡เคธ เค†เค•ांเค•्เคทा เค•ो เคตเคน เค›เคฒเค›เคจ्เคฆ เคธे เคชूเคฐी เคญी เค•เคฐเคคा เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคตเคนी เค‰เคธเค•ी เคค्เคฐाเคธเคฆी เค•ा เคฎुเค–्เคฏ เค•ाเคฐเคฃ เคฌเคจเคคी เคนै। เคนोเคฐी เคนเคคाเคถ เคจเคนीं เคฆिเค–เคคा เคนै, เคœเคฌ เคธ्เคฅिเคคि เค•ुเค› เคธुเคงเคฐเคคी เคฆिเค–เคคी เคนै เคคो เคตเคน เคซिเคฐ เคธे เค‡เคธ เคฎเคนเคค्เคตाเค•ांเค•्เคทा เค•ो เคชाเคฒ เคฒेเคคा เคนै। เคตเคน เค…เคชเคจी เค‡เคธी เคฒाเคฒเคธा เค•ो เคชूเคฐा เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค•िเคธाเคจ เคธे เคฎเคœเคฆूเคฐ เคฌเคจเคคा เคนै। เคฆिเคจ เคฎें เคธเคก़เค• เค•े เคฒिเค เคฒू-เคงूเคช เคธเคนเคคा เคนुเค† เค†เค  เค†เคจे เคฐोเคœ เค•ी เคฎเคœเคฆूเคฐी เคชเคฐ เคŠเคธเคฐ เคฎें เค•ंเค•เคก़ों เค•ी เค–ुเคฆाเคฐ्เค‡ เค•เคฐเคคा เคนै, เค”เคฐ เคฐाเคค เค•ो เคขिเคฌเคฐी เค•े เคธाเคฎเคจे เคฌैเค เค•เคฐ เคธुเคคเคฒी เค•ाเคคเคคा เคนै। เคเค• เคฆिเคจ เคนोเคฐी เค•ो เคฒू เคฒเค— เคœाเคคी เคนै เค”เคฐ เคตเคน เค…เคชเคจी เคฒाเคฒเคธा เคชूเคฐी เค•िเค เคฌिเคจा เคนी เคฎเคฐ เคœाเคคा เคนै। เคฌ्เคฐाเคน्เคฎเคฃ เคงเคจिเคฏा เคธे เค•เคนเคคा เคนै เค•ि เคตเคน เค—ोเคฆाเคจ เค•เคฐा เคฆे। เคงเคจिเคฏा เคฏเคจ्เคค्เคฐเคตเคค เค‰เค เค•เคฐ เค…เคจ्เคฆเคฐ เค—เคฐ्เค‡ เค”เคฐ เคธुเคคเคฒी เคฌेเคšเค•เคฐ เคฒाเค เค—เค เคฌीเคธ เค†เคจे เคนोเคฐी เค•े เค ंเคกे เคนाเคฅ เคชเคฐ เคฐเค–เค•เคฐ เคธाเคฎเคจे เค–เคก़े เคฆाเคคाเคฆीเคจ เคธे เคฌोเคฒी-“เคฎเคนाเคฐाเคœ, เค˜เคฐ เคฎें เคจ เค—ाเคฏ เคนै, เคจ เคฌเค›िเคฏा, เคจ เคชैเคธे เคนैं, เคฏเคนी เค‡เคจเค•ा เค—ोเคฆाเคจ เคนै। เค”เคฐ เคชเค›ाเคก़ เค–ाเค•เคฐ เค—िเคฐ เคชเคก़ी।”[5]

เค•เคก़ी เคฎेเคนเคจเคค, เคจिเคฐเคจ्เคคเคฐ เคฆैเคจ्เคฏ, เค…เคชूเคฐ्เคฃ เค†เค•ांเค•्เคทाเคँ เคฏเคนी เคนोเคฐी เค•े เคœीเคตเคจ เค•ा, เค†เคœाเคฆ เคญाเคฐเคคीเคฏ เค•िเคธाเคจ เค•े เคœीเคตเคจ เค•ा เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เคนै। เคถเคนเคฐ เคฎें เคœเคจ्เคฎे, เคชเคฒे-เคฌเคข़े, เคธ्เคตเคฆेเคถ เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคตिเคฆेเคถों เคฎें เคญी เคถिเค•्เคทिเคค เค…เคฐ्เคฅเคถाเคธ्เคค्เคฐी เค”เคฐ เคชूँเคœीเคชเคคि เคญเคฒे เคนी เคฏเคน เค•เคนें เค•ि เคญाเคฐเคคीเคฏ เค•िเคธाเคจ เคธเคฎ्เคชเคจ्เคจ เคนो เค—เคฏा เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคธ्เคตाเคงीเคจเคคा เค•े เคฌाเคตเคœूเคฆ เค†เคœ เคญी เค•िเคธाเคจ เค•े เคœीเคตเคจ เค•ा เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เคจเคนीं เคฌเคฆเคฒा เคนै। เค—ोเคฆाเคจ เค•ा เคนोเคฐी เค…เคจ्เคค เคคเค• เคจिเคฐाเคถ เคจเคนीं เคนुเค†, เคฒेเค•िเคจ เคช्เคฐेเคฎเคšเคจ्เคฆ เค…เคชเคจे เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค…เคจुเคญเคตों เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคจिเคฐाเคถ เคนो เค—เค เคฅे। เคถाเคฏเคฆ เค‡เคธเคฒिเค เคนी เค‰เคจ्เคนोंเคจे เค—ोเคฆाเคจ เค•ो เคฆुเค–ाเคจ्เคค เคฌเคจाเคฏा। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคจे เคฏเคน เคฎเคนเคธूเคธ เค•िเคฏा เค•ि เค•िเคธाเคจ เค•ा เคถोเคทเคฃ เค•เคฐเคจेเคตाเคฒे เคœเคฎींเคฆाเคฐ เคฐाเคฏ เคธाเคนเคฌ เค…เคฎเคฐเคชाเคฒ เคธिंเคน, เคชเคŸเคตाเคฐी เคฒाเคฒा เคชเคŸेเคถ्เคตเคฐी, เคชुเคฐोเคนिเคค เคฆाเคคाเคฆीเคจ, เคฆाเคฐोเค—ाเคœी, เคฎเคนाเคœเคจ เคिเค—ुเคฐी เคธिंเคน เค†เคฆि เค•े เคฐเคนเคคे เคนोเคฐी เคฎเคฐ เคนी เคธเค•เคคा เคนै, เคธुเค–ी เค”เคฐ เคธเคฎ्เคชเคจ्เคจ เคคो เคจเคนीं เคนो เคธเค•เคคा। เค†เคœ เคฎुเค–्เคฏเคค: เค•िเคธाเคจ เคธเคฌเคธे เค…เคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เคตंเคšिเคค เค”เคฐ เค‰เคค्เคชीเคก़िเคค เคคเคฌเค•ा เคนैं। เคนเคฒ्เค•ू เค”เคฐ เคงिเคธू เคฎाเคงเคต เคœैเคธे เค•िเคธाเคจ เค…เคชเคจी เคซเคธเคฒों เคต เคฎेเคนเคจเคคाเคจे เค•ो เคฒेเค•เคฐ เค†เคœ เคญी เคฌुเคฐी เคคเคฐเคน เคšिंเคคिเคค เค”เคฐ เคค्เคฐเคธ्เคค เคนैं। เค‡เคธเคธे เคญी เคฆुเค–เคฆ เคนै เคจ เคคो เคตเคน เคธंเค—เค िเคค เคนो เคชा เคฐเคนे เคนैं เค”เคฐ เคจ เคนी เค‰เคจเค•े เคœเคจเคช्เคฐเคคिเคจिเคงि เค‰เคจเค•े เคช्เคฐเคคि เค•ोเคˆ เคœिเคฎ्เคฎेเคฆाเคฐी เคจिเคญा เคชा เคฐเคนे เคนैं। เคชूंเคœी เค”เคฐ เคธเคค्เคคा, เคฆเคฒाเคฒ เค”เคฐ เคจौเค•เคฐเคถाเคนी เคšोเคฒी เคฆाเคฎเคจ เคฌเคจे เคฌैเค े เคนैं। เคเคธे เคฎें เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े เคธเคชเคจों เค•ी เคนिเคซाเคœเคค เค•เคฐเคจे เคตाเคฒा เค•ौเคจ เคนोเค—ा? เคฏเคน เคช्เคฐเคถ्เคจ เคตिเคšाเคฐเคฃीเคฏ เคนै? เค†เคœाเคฆी เค•े 72 เคธाเคฒ เคฌाเคฆ เคญी เคธเคนी เคธ्เคตเคฐाเคœ เคคो เค‰เคจ्เคนीं เคฒोเค—ों เค•ा เคนै เคœो เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•े เคถाเคธเคจ เค•ाเคฒ เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•े เค•ृเคชाเคชाเคค्เคฐ เคฌเคจเค•เคฐ เคงเคจी เคฅे เค”เคฐ เค†เคœ เคญी เค†เคœाเคฆ เคญाเคฐเคค เคฎें เคจैเคคिเค•เคคा, เคฆेเคถ-เคช्เคฐेเคฎ เค”เคฐ เคธ्เคตाเคญिเคฎाเคจ เค•ो เค–ूँเคŸी เคชเคฐ เคŸांเค—เค•เคฐ เคฆोเคจों เคนाเคฅों เคธे เค—เคฐीเคฌों เค•ो เคฒूเคŸ เคฐเคนे เคนैं। เค†เคœ เค—ाँเคตों เคฎें เคฌเฅเคคी เค–ेเคคिเคนเคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐों เค•ी เคฒाเค‡เคจें, เค—เคฐीเคฌी, เคฌेเค•ाเคฐी-เคฌेเคฐोเคœเค—ाเคฐी, เคธाเคฅ เคฎें เคฎเคนाเคฎाเคฐी เคต เคฌीเคฎाเคฐी เค•े เคšเคฒเคคे เค†เค•เคธ्เคฎिเค• เคฎृเคค्เคฏु เคนो เคฐเคนी เคนै, เค‡เคจเค•े เคฒिเค เค†เคœाเคฆी เค•ा เค•्เคฏा เค…เคฐ्เคฅ เคนै?

เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เค•े เคชूเคฐ्เคต เคญाเคฐเคค เค•े เค—्เคฐाเคฎीเคฃ เคœीเคตเคจ เค•ी เคœो เคธ्เคฅिเคคि เคฅी, เค‰เคธเค•े เคเค• เค›ोเคฐ เคชเคฐ เคนोเคฐी เคนै เคœो เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เคตिเคถ्เคตเคฏुเคฆ्เคง เค•े เคชเคนเคฒे เคนी เคซैเคฒे เค…ंเคงเค•ाเคฐ เคธे เคฎौเคจ-เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•เคฐเคคे เคนुเค เคฎเคฐ เคœाเคคा เคนै। เคนिंเคฆी เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ा เคธเคฌเคธे เค‰เคค्เค•ृเคท्เคŸ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เค—ोเคฆाเคจ’ เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै। เค•िเคธाเคจों เค•े เคœीเคตเคจ เค•े เค…เคฒเค—-เค…เคฒเค— เคชเคนเคฒुเค“ं เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฒिเค– เคšुเค•े เคฅे เคฒेเค•िเคจ เค•เคฐ्เคœ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคฏเคน เคชเคนเคฒा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคช्เคฐเค•ाเคถ เคฎें เค†เคฏा। เค•เคฐ्เคœ เคเคธी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคนै เคœिเคธเค•ा เค•ोเคˆ เค…ंเคค เคจเคนीं เคนै เคนोเคฐी เคฏเคน เค•เคนเคคा เคนै –“เค•เคฐ्เคœ เคตเคน เคฎेเคนเคฎाเคจ เคนै เคœो เคเค• เคฌाเคฐ เค†เค•เคฐ เคœाเคจे เค•ा เคจाเคฎ เคจเคนीं เคฒेเคคा।”[6] ‘เค—ोเคฆाเคจ’ เค•ा เคนोเคฐी เคญाเคฐเคคीเคฏ เค•िเคธाเคจ เค•े เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคœीเคตเคจ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคค เคตिเคญीเคทिเค•ाเค“ं, เคฆुเคฐ्เคฌเคฒเคคाเค“ं เคคเคฅा เคฆुเค– เคฆเคฐ्เคฆ เค•ो เคตाเคฃी เคฆेเคคा เคนै। 1936 เค•े เค†เคธเคชाเคธ เคฐाเคท्เคŸ्เคฐीเคฏ เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•ा เคธ्เคตเคฐूเคช เคธ्เคฅिเคฐ เคนो เคšुเค•ा เคฅा। เคเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคฏเคน เคจिเคถ्เคšिเคค เคนो เค—เคฏा เคฅा เค•ि เค…เคฌ เค•िเคธाเคจ เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค…เคงिเค• เคฆिเคจ เค…เคชเคจे เคšंเค—ुเคฒ เคฎें เคซंเคธा เค•เคฐ เค•िเคธाเคจों เค•ा เคถोเคทเคฃ เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคฒेเค•िเคจ เค•िเคธाเคจ เคœเคฎीเคฆाเคฐों เค•े เคšंเค—ुเคฒ เคธे เคจिเค•เคฒเค•เคฐ เคธूเคฆเค–ोเคฐ เคฎเคนाเคœเคจ เค•े เคœाเคฒ เคฎें เคซँเคธเคคा เคœा เคฐเคนा เคฅा। เคœเคฎींเคฆाเคฐ เคคो เคเค• เคฅा เคฒेเค•िเคจ เคฎเคนाเคœเคจ เคคो เค•เคˆ เคฅे। เค…เคคः เคฎเคนाเคœเคจों เค•े เคœाเคฒ เคธे เค•िเคธाเคจों เค•े เคฒिเค เคจिเค•เคฒเคจा เค•เค िเคจ เคฅा। เคฐाเคฎเคตिเคฒाเคธ เคถเคฐ्เคฎा เค•เคนเคคे เคนैं – “เคญाเคฐเคค เค•े เคฆुเค–ी เคฆเคฐिंเคฆ्เคฐ เค•िเคธाเคจों เค•े เค…เคจूเค े เคšिเคค्เคฐเค•ाเคฐ เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ो เคตिเคถ्เคต เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เคœเค—เคน เคจ เคฎिเคฒेเค—ी เคคो เค•िเคธे เคฎिเคฒेเค—ी।’’[7]

 เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคฏुเค— เคฎें เคฎुเค–्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคคीเคจ เคคเคฐเคน เค•े เค•िเคธाเคจ เคฅे เค”เคฐ เค—ोเคฆाเคจ เคฎें เคฏเคน เคคीเคจों เคธ्เคคเคฐ เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคा เคนै। เคช्เคฐเคฅเคฎ เคœिเคจเค•े เคชाเคธ เคœเคฎीเคจ เคœोเคคเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฅा เคฒेเค•िเคจ เค‰เคธ เคชเคฐ เค–ेเคคी เคจเคนीं เค•เคฐเคคे เคฅे। เคฆाเคคाเคฆीเคจ เคเคธा เคนी เค•िเคธाเคจ เคฅा। เคฆूเคธเคฐी เคถ्เคฐेเคฃी เค•े เคตเคน เค•िเคธाเคจ เคฅे เคœिเคจเค•े เคชाเคธ เคœเคฎीเคจ เคœोเคคเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคจเคนीं เคนोเคคा เคตे เคฆूเคธเคฐों เค•े เค–ेเคคों เคชเคฐ เค•ाเคฎ เค•เคฐเคคे เคนैं เค‡เคจ्เคนें เคนी เค–ेเคคीเคนเคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐ เค•เคนเคคे เคนैं। เคคीเคธเคฐी เคถ्เคฐेเคฃी เค‰เคจ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคนै เคœिเคจเค•े เคชाเคธ เคœเคฎीเคจ เคœोเคคเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนोเคคा เคนै เคฅा เค”เคฐ เคตเคน เคธ्เคตเคฏं เค…เคชเคจे เค–ेเคคी เคฎें เค•ाเคฎ เค•เคฐเคคे เคนैं เค”เคฐ เคฒเค—ाเคจ เคฆेเคคे เคนैं। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคจे เค‡เคจ्เคนें เคนी เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค•िเคธाเคจ เค•ा เคฆเคฐ्เคœा เคฆिเคฏा เคนै। เคฏเคนी เค•िเคธाเคจ เค…เคชเคจी เคœเคฎीเคจ, เค–ेเคค เคฌเคšाเคจे เค•े เคฒिเค เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•เคฐเคคे เคนैं। เคนเคฎ ‘เค—ोเคฆाเคจ’ เค•े เคนोเคฐी เค•ो เคญाเคฐเคคीเคฏ เค•िเคธाเคจ เค•ा เคช्เคฐเคคिเคจिเคงि เคฎाเคจ เคธเค•เคคे เคนैं เค•्เคฏोंเค•ि เค…ंเคคเคคः เคนोเคฐी เคตเคน เค•िเคธाเคจ เคนै เคœिเคธเค•ा เคฎเคฐเคจा เคจिเคถ्เคšिเคค เคนै।

เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े ‘เค—ोเคฆाเคจ’ เค•ा เค…เคจुเค•เคฐเคฃ เค…เคธंเคญเคต เคฅा เค†เคœ เคคเค• เคตเคน เคนो เคจเคนीं เคชाเคฏा เคนै। เคฒेเค•िเคจ เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े เค•เคฒ्เคชเคจा เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ौเคคूเคนเคฒ เค•ा เค…เคจुเค•เคฐเคฃ เคคो เค•िเคธाเคจ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค•เคฎोเคฌेเคถ เค…เคตเคถ्เคฏ เคนुเค† เคนै। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคฏुเค— เคฎें เค…เคจेเค• เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธเค•ाเคฐों เค•ा เค‰เคฆเคฏ เคนुเค† เคœिเคจเคฎें เคšเคคुเคฐเคธेเคจ เคถाเคธ्เคค्เคฐी, เคช्เคฐเคคाเคชเคจाเคฐाเคฏเคฃ เคถ्เคฐीเคตाเคธ्เคคเคต, เคตृंเคฆเคฒाเคฒ เคตเคฐ्เคฎा, เคœैเคจेंเคฆ्เคฐ เค•ुเคฎाเคฐ, เค‡เคฒाเคšเคจ्เคฆ्เคฐ เคœोเคถी เค†เคฆि। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ी เคชเคฐंเคชเคฐा เค•े เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธเค•ाเคฐ เคœीเคตเคจ เค•े เคฌเคนुเค†เคฏाเคฎी เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ो เคตाเคฃी เคฆी เคนै เค”เคฐ เคฏเคน เคฌเคคाเคฏा เคนै เค•ि เคถ्เคฐเคฎिเค• เคตเคฐ्เค— เค•िเคธ เคคเคฐเคน เค…เคชเคจा เคญเคฐเคฃ-เคชोเคทเคฃ เค•เคฐ เคฆเคฏเคจीเคฏ เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคนै। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ी เคชเคฐंเคชเคฐा เค•ो เค†เค—े เคฌเฅाเคจे เคตाเคฒे เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธเค•ाเคฐों เคฎें เค…เคฎृเคคเคฒाเคฒ เคจเค—เคฐ เค”เคฐ เคฐांเค—ेเคฏ เคฐाเค˜เคต เคนैं। เคœिเคจเค•े เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ी เค•เคฅाเคตเคธ्เคคु เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เคนै।

เคฐांเค—ेเคฏ เคฐाเค˜เคต เค•े ‘เคตिเคทाเคฆ เคฎเค ’ (1946) เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें 1943 เค•े เคฌंเค—ाเคฒ เค•े เคฆुเคฐ्เคญिเค•्เคท เค•ो เคšिเคค्เคฐिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคฆुเคฐ्เคญिเค•्เคท เคธे เค•เคฒเค•เคค्เคคा เคถเคนเคฐ เค”เคฐ เค—ाँเคต เคฆोเคจों เคชीเฅœिเคค เคนै เค•िเคธाเคจों เค•ी เคธ्เคค्เคฐिเคฏां เค…เคชเคจे เคฌเคš्เคšों เค•ो เคธเคก़เค• เคชเคฐ เค›ोเคก़ เคฆेเคคी เคนै เค”เคฐ เคธ्เคตเคฏं เค•เคฒเค•เคค्เคคा เค•े เคšเค•เคฒा เค˜เคฐों เคฎें เค…เคชเคจी เคญूเค– เคถांเคค เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคถเคฐเคฃ เคฒेเคคी เคนैं। เคœเคฎीเคจ เค˜เคฐ เคธเคฌ เคฒเค—ाเคจ เคฎें เคšเคฒे เค—เค เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค•ी เค—ुเคฒाเคฎी เค•เคฐเคจी เคชเคก़ी เค•िเคธाเคจों เค•ो เคœเคฎींเคฆाเคฐ เคถोเคทเคฃ เค•เคฐเคคे เคฅे เคคो เคฆूเคธเคฐी เคคเคฐเคซ เคฎเคนाเคœเคจ เคธूเคฆ เคชเคฐ เคชैเคธा เคฆेเค•เคฐ เค—เคฐीเคฌ เค•िเคธाเคจों เค•ो เคฎเคœเคฆूเคฐ เคฌเคจा เคฐเคนे เคฅे เค”เคฐ เคซिเคฐ เค•िเคธाเคจ เคฎเคœเคฆूเคฐ เคธे เคญिเค–ाเคฐी เคฌเคจเคคे เคœा เคฐเคนे เคฅे।

เค…เคฎृเคคเคฒाเคฒ เคจाเค—เคฐ เค•ा ‘เคฎเคนाเค•ाเคฒ’ (1947) เค‡เคธเค•ा เคตिเคทเคฏ เคฌंเค—ाเคฒ เค•ा 1947 เคฎें เคชเคข़เคจे เคตाเคฒा เคฎाเคจเคต เค•ृเคค เคฆुเคฐ्เคญिเค•्เคท เคนै เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคฐुเคชเคฏा เค•िเคธाเคจ เค•ो เคฌเคนुเคค เคช्เคฏाเคฐा เคนोเคคा เคนै เค‡เคธเคฒिเค เคœเคฌ เคงाเคจ เค•े เคญाเคต 3 เค•ी เคฌเคœाเคฏ 13 เคฐुเคชเค เคฎเคจ เคนुเค† เคคो เค•िเคธाเคจ เคธเคฌ เคงाเคจ เค‰เค ाเค•เคฐ เคฎเคนाเคœเคจों เค•ो เคฌेंเคš เคฆिเค เคฒेเค•िเคจ เคœเคฌ เคงाเคจ เค•ा เคญाเคต 40 เคฐुเคชเคฏा เคนो เค—เคฏा เคคो เค•िเคธाเคจ เค…เคชเคจे เค–ाเคจे เค•े เคฒिเค เค˜เคฐ-เคฆ्เคตाเคฐ, เค–ेเคค-เค–เคฒिเคนाเคจ, เค•เคชเคก़े-เคฒเคค्เคคे, เคฌเคฐ्เคคเคจ เคฏเคนां เคคเค• เค•ि เค…เคชเคจी เคฌเคนू เคฌेเคŸिเคฏों เค•ो เคฌेเคšा เคœिเคธเค•ा เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เคšिเคค्เคฐเคฃ เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคฎिเคฒเคคा เคนै।

เคšूंเค•ि เคธाเคนिเคค्เคฏเค•ाเคฐ เค•ा เค•ाเคฎ เคจिเคฆृเคค เคธเคฎाเคœ เค•ो เค…เคชเคจी เคฒेเค–เคจी เคธे เคœाเค—ृเคค เค•เคฐเคจा เคนोเคคा เคนै। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ, เค—ाँเคต เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เค…เคจेเค• เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคšिเคค्เคฐिเคค เคนैं। เค‡เคจ เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เค•ा เคธเคฎाเคงाเคจ เคญी เคนोเคคा เคฅा เคญเคฒे เคนी เคตเคน เคธเคฎाเคงाเคจ เคคเคค्เค•ाเคฒीเคจ เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•े เค…เคจुเค•ूเคฒ เคธिเคฆ्เคง เคจเคนीं เคนुเค†। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ो เค†เคชเคค्เคคि เคฅी เค•ि ‘เค•्เคฏा เคฏเคน เคถเคฐ्เคฎ เค•ि เคฌाเคค เคจเคนीं เคœिเคธ เคฆेเคถ เคฎें เคจเคฌ्เคฌे เคซीเคธเคฆी เค†เคฌाเคฆी เค•िเคธाเคจों เค•ी เคนो, เค‰เคธ เคฆेเคถ เคฎें เค•ोเคˆ เค•िเคธाเคจ เคธเคญा, เค•ोเคˆ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคญเคฒाเคˆ เค•ा เค†ंเคฆोเคฒเคจ, เค•ोเคˆ เค–ेเคคी เค•ा เคตिเคฆ्เคฏाเคฒเคฏ, เค•िเคธाเคจों เค•ी เคญเคฒाเคˆ เค•ा เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅिเคค เคช्เคฐเคฏเคค्เคจ เคจ เคนो।’(เคœเคฎाเคจा-เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ, เคซเคฐเคตเคฐी1919)

เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•िเคธाเคจों เค•ी เค—เคฐीเคฌी เค•ा เคฎुเค–्เคฏ เค•ाเคฐเคฃ เคœเคฎींเคฆाเคฐी เคช्เคฐเคฅा เค”เคฐ เคฒเค—ाเคจ เค•ो เคฎाเคจเคคे เคฅे। เคฒेเค•िเคจ เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เคœเคฎींเคฆाเคฐी เคช्เคฐเคฅा เคญी เคจเคนीं เคนै เค”เคฐ เคฒเค—ाเคจ เคญी เคจเคนीं เคฆेเคจा เคชเฅœ เคฐเคนा เคนै। ‘เค—ोเคฆाเคจ’ เคฎें เค‹เคฃ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคชเคฐ เคœोเคฐ เคฆिเคฏा เคฅा। เค†เคœ เค•िเคธाเคจों เค•ो เคธเคธ्เคคे เคฆเคฐ เคชเคฐ เค‹เคฃ เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค• เคฌैंเค• เคญी เคนै। เคธिเคšाเคˆ เค•ी เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคญी เคนो เคฐเคนी เคนै। เค‰เคจ्เคจเคค เค•िเคธ्เคฎ เค•े เคฌीเคœ เคญी เคฆिเค เคœा เคฐเคนे เคนैं। เค•ृเคทि เคฎें เคตैเคœ्เคžाเคจिเค• เคฏंเคค्เคฐों เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคญी เคนो เคฐเคนा เคนै। เคซिเคฐ เคญी เค•िเคธाเคจ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै। เคฏเคน เคตिเคšाเคฐเคฃीเคฏ เคช्เคฐเคถ्เคจ เคนै? เคฏोเคœเคจाเค•ाเคฐों เค”เคฐ เคธเคฐเค•ाเคฐ เคธे เคช्เคฐเคถ्เคจ เคญी?

 เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคฏुเค— เคฎें เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เคชเคฐ เค•ेंเคฆ्เคฐिเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคชเคนเคฒी เคฌाเคฐ เคธเคฎเค—्เคฐเคคा เค•े เคธाเคฅ เค†เคฏा। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े เคฌाเคฆ เค…เคจ्เคฏ เคฒेเค–เค•ों เคจे เคญी เค…เคชเคจे เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•े เคฌเคนुเค†เคฏाเคฎी เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ो เคตाเคฃी เคฆी เคฒेเค•िเคจ เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคชเคฐเคตเคฐ्เคคी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค•िเคธाเคจ เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เฅ™เคค्เคฎ เคนोเคจे เคฒเค—ा เค”เคฐ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคชเคฐ เคฌुเคฆ्เคงिเคตाเคฆ เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคชเฅœเคจे เคฒเค—ा เค…เคฌ เค…เคงिเค•เคคเคฐ เคฒेเค–เค• เค…เคชเคจे เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เคธเคฌเคธे เคฌเฅœा เคตเคฐ्เค— เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•ो เค›ोเฅœ เคต्เคฏเค•्เคคिเคตाเคฆी เค”เคฐ เคธैเคฆ्เคงांเคคिเค• เคญूเคฎिเค•ा เค…เคชเคจाเคˆ เคœैเคธे- เค‡เคฒाเคšंเคฆ เคœोเคถी, เคœैเคจेंเคฆ्เคฐ, เคฏเคถเคชाเคฒ, เคฐाเคนुเคฒ เคธांเค•ृเคค्เคฏाเคฏเคจ เค”เคฐ เคตृंเคฆाเคตเคจเคฒाเคฒ เคตเคฐ्เคฎा (เค‰เคชเคฏोเค—िเคคाเคตाเคฆ) เคคो เค†เคšाเคฐ्เคฏ เคšเคคुเคฐเคธेเคจ เคถाเคธ्เคค्เคฐी (เคเคคिเคนाเคธिเค•) เคฒเค—ाเคต เคนै। เค…เคคः เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•े เคฌाเคฆ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคชเคฐ เคฏूเคฐोเคชीเคฏ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคชเฅœा। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคนिเคจ्เคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคจे เค…เคชเคจी เคตिเค•ाเคธ เคฏाเคค्เคฐा เคฎें เค•เคˆ เคชเฅœाเคต เคกाเคฒे เคนैं।

เคธเคจ् 1947 เคˆ. เค•े เคฌाเคฆ เคธाเคนिเคค्เคฏเค•ाเคฐों เค•ा เคง्เคฏाเคจ เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•े เคฎूเคฒ เค•्เคทेเคค्เคฐ เค—ाँเคต เค•ी เคคเคฐเคซ เค—เคฏा। เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคเค• เคฌाเคฐ เคซिเคฐ เคธे เคงเคฐเคคी เคธे เคœुเฅœเค•เคฐ เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เคธे เคŸเค•เคฐाเคฏा เคœिเคธे เค†ंเคšเคฒिเค• เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ा เคจाเคฎ เคฆिเคฏा เค—เคฏा।

        เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เคช्เคฐाเคช्เคคि เค•े เคฌाเคฆ เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เคฎें เคฌเคนुเคค เคธे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนुเค เคนैं เค‡เคจ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•ो เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เคฒเค•्เคท्เคฎीเคจाเคฐाเคฏเคฃ เคฒाเคฒ เคฆ्เคตाเคฐा 1951 เคฎें ‘เคงเคฐเคคी เค•ी เค†ंเค–ें’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฒिเค–ा เค—เคฏा। เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ी เค•ेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฎเคธ्เคฏा เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค”เคฐ เค•िเคธाเคจ เค•ा เค†เคชเคธी เคธंเค˜เคฐ्เคท เคนै। เคœो เคชเคฐिเคตेเคถ เคชเคนเคฒे เคค्เคฏाเค—, เคธंเค˜เคฐ्เคท เค”เคฐ เคจैเคคिเค•เคคा เคธे เคชเคฐिเคชूเคฐ्เคฃ เคฅा; เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เค•े เคฌाเคฆ เคตเคน เค•ूเคŸเคจीเคคिเค• เคช्เคฐเคคिเคฆ्เคตंเคฆ्เคตिเคคा, เคšाเคฒाเค•ी เค”เคฐ เค…เคจैเคคिเค• เคฆांเคต-เคชेंเคš เคธे เคฌเคฆเคฒ เค—เคฏा เคนै। เค†ंเคšเคฒिเค• เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เคœाเคคि-เคชाँเคคि, เคŠँเคš-เคจीเคš เค•े เคธंเค˜เคฐ्เคท, เค–ेเคค-เค–เคฒिเคนाเคจ เคงเคจी-เคจिเคฐ्เคงเคจ เค•े เคเค—เคก़े-เค…ंเคงเคตिเคถ्เคตाเคธ เค•ा เคœीเคตंเคค เคšिเคค्เคฐเคฃ เคนुเค† เคนै।

1952 เคจाเค—ाเคฐ्เคœुเคจ เค•ृเคค ‘เคฌเคฒเคšเคจเคฎा’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคœเคฎींเคฆाเคฐों เคธे เค•िเคธाเคจों เค•े เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•ी เค•เคฅा เค•เคนी เค—เคˆ เคนै เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เค•ा เค•िเคธाเคจ เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•ो เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคฌเคฒเคšเคจเคฎा เคจिเคฐ्เคงเคจ เค–ेเคคिเคนเคฐ เคจिเคฎ्เคจเคตเคฐ्เค—ीเคฏ เค•िเคธाเคจ เคฎเคœเคฆूเคฐ เคนै เคœो เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เคฎเคœเคฆूเคฐ เคธे เค•िเคธाเคจ เคฌเคจเคจे เค•े เคธเคชเคจे เคฆेเค–เคคा เคนै। เค•ुเค› เคนเคฆ เคคเค• เคตเคน เค…เคชเคจे เคธเคชเคจे เคธाเค•ाเคฐ เค•เคฐเคคा เคนै। เคชเคนเคฒे เคคो เคตเคน เค•ांเค—्เคฐेเคธ เค”เคฐ เค—ांเคงी เคธे เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคนोเคคा เคนै เคฒेเค•िเคจ เคฌाเคฆ เคฎें เค‰เคธเค•ा เคुเค•ाเคต เคธเคฎाเคœเคตाเคฆी เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•ी เคคเคฐเคซ เคนोเคคा เคนै। เคซिเคฐ เคตเคน เค…เคชเคจे เคฎुเค•्เคคि เค•ी เคฒเคก़ाเคˆ เคฒเคก़เคจे เค•े เคฒिเค เค•िเคธाเคจ เค•ी เคฒाเคฒ เคชाเคฐ्เคŸी เคธे เคœुเฅœเคคा เคนै। เคฌเคฒเคšเคจเคฎा เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เคธे เค ीเค• เคชเคนเคฒे เค•ा เคนै। เค‰เคธเค•ी เคธ्เคฅिเคคिเคฏाँ เค‰เคธे เคนเคฐाเคคी เคจเคนीं เคฌเคฒ्เค•ि เคฎเคœเคฌूเคค เค”เคฐ เคฎुเค–เคฐ เค•เคฐเคคी เคนैं। เคฌเคฒเคšเคจเคฎा เค…เคจेเค• เคถोเคทเคฃ เค”เคฐ เค…เคจ्เคฏाเคฏों เค•ो เคญोเค—เคคा เคนुเค† เค…เคชเคจे เคจंเค—े, เคญूเค–े เคถ्เคฐเคฎ เค•े เคฌเคฒเคฌूเคคे เคชเคฐ เคšเคฐเคตाเคนे เคธे (เคชुเคถ्เคคैเคจी เค—ुเคฒाเคฎ) เค•ाँเค—्เคฐेเคธी เคตाเคฒंเคŸिเคฏเคฐ, เคธ्เคตเคฏं เคธेเคตเค•, เคจौเค•เคฐ เคธे เค–ेเคค เคฎเฅ›เคฆूเคฐ, เค–ेเคค เคฎเฅ›เคฆूเคฐ เคธे เค•िเคธाเคจ เค”เคฐ เค•िเคธाเคจ เคธे เค•िเคธाเคจ เคจेเคคा เคฌเคจเคคा เคนै। เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•े เค…เคค्เคฏाเคšाเคฐों เค•ो เคธเคนเคคे-เคธเคนเคคे เคฌเคฒเคšเคจเคฎा เคฎें เคตिเคฐोเคง เค•े เคธ्เคตเคฐ เค‰เคญเคฐเคคे เคนैं। เค†เคœाเคฆी เค•ी เคฒเฅœाเคˆ เคฎें เค…เคชเคจे เคจिเคœी เคธ्เคตाเคฐ्เคฅों เค•े เคฒिเค เคฒเฅœเคคे เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค”เคฐ เคญเคฆ्เคฐ เค•ॉเค™्เค—्เคฐेเคธी เค•ी เค…เคธเคฒी เคธ्เคฅिเคคि เค•ो เคฆेเค–เค•เคฐ เคฌเคฒเคšเคจเคฎा เค•ो เคฐाเคœเคจैเคคिเค• เคšेเคคเคจा เค†เคคी เคนै। เค‰เคธे เคฏเคน เคฏเค•ीเคจ เคนो เคœाเคคा เคนै เค•ि- “เค†เคœाเคฆी เค•ी เคช्เคฐाเคช्เคคि เค•े เคฒिเค เคœो เคญाเคฐเคค เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै เค…เคชเคจा เคฌเคฒिเคฆाเคจ เคฆे เคฐเคนा เคนै เค‰เคธเคธे เค—เคฐीเคฌों เค•ा เคคो เค•ोเคˆ เคญเคฒा เคนोเคจे เคตाเคฒा เคจเคนीं เคนै। เคธ्เคตเคฐाเคœ เคฎिเคฒเคจे เคชเคฐ เคฌाเคฌू เคญैเคฏा เคฒोเค— เค†เคชเคธ เคฎें เคฆเคนी เคฎเค›्เคฒी เคฌाँเคŸ เคฒेंเค—े। เคฏे เคฒोเค— เค†เคœ เคญी เคฎाเคฒिเค• เคฌเคจे เคฌैเค े เคนैं। เค†เค—े เคญी เคฏเคนी เคฎाเคฒिเค• เคนोंเค—े เคฌाเค•ी เค—เคฐीเคฌों เค•े เคนिเคธ्เคธे เคคो เคธीเค ी เคนी เคฎिเคฒเคจे เคตाเคฒी เคนै।”[8] เค—ांเคงीเคœी เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐ เค•ो เคฎिเคฒ เค•े เคฎाเคฒिเค• เค•ा เค”เคฐ เค•िเคธाเคจ เค•ो เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค•ा เคนृเคฆเคฏ เคœिเคคเคจा เคšाเคนिเค। เคฒेเค•िเคจ เคฌเคฒเคšเคจเคฎा เค•ो เคฏเคน เคšेเคคเคจा เค† เคœाเคคी เคนै เค•ि เคฎाเคฒिเค• เคฒोเค—ों เค•ा เคชैเคฐ เคชเค•เฅœเคจे เคธे เคœूเคคा เค–ाเคจे เค•ो เคฎिเคฒेเค—ा เคจ เค•ि เค‰เคจเค•ा เคนृเคฆเคฏ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเค—ा। ‘เคฌเคฒเคšเคจเคฎा’ เคฎें เคจाเค—ाเคฐ्เคœुเคจ เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เค•เคฐเคคे เคนैं เค•ि เค…เคชเคจे เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•े เคฒिเค เค•िเคธाเคจ เค•ो เคœเคฎींเคฆाเคฐों, เคชूंเคœीเคชเคคिเคฏों เคธे เคธंเค—เค เคจ เคฌเคจाเค•เคฐ เคฒเฅœเคจा เคนोเค—ा। เค‰เคจ्เคนें เค•िเคธाเคจ-เคธเคญा เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคนै। เคฌिเคจा เคเค•เคœुเคŸ เคนुเค เค•िเคธाเคจ เคฒเฅœ เคจเคนीं เคธเค•เคคा।

เค‡เคธी เคฆเคถเค• 1954 เคˆเคธเคตी เคฎें เคซเคฃीเคถ्เคตเคฐ เคจाเคฅ เคฐेเคฃु เค•ा ‘เคฎैเคฒा เค†ंเคšเคฒ’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค†ंเคšเคฒिเค•เคคा เค•ी เคถ्เคฐेเคฃी เค•ा เคช्เคฐเคฅเคฎ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคนै। เคœिเคธเคฎें เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•ा เคถोเคทเคฃ เค†เคฐ्เคฅिเค• เคต เคชुเคฐाเคจे เคจเคฏे เคฎूเคฒ्เคฏों เค•ी เคŸเค•เคฐाเคนเคŸ, เคœเคฎींเคฆाเคฐी เค‰เคจ्เคฎूเคฒเคจ เค”เคฐ เคธเคฎाเคจเคคा, เคญूเคฎि เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा, เคฐाเคœเคจीเคคि, เคงเคฐ्เคฎ เคคเคฅा เคธเคฎाเคœ เค•े เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค”เคฐ เคตिเคงाเคจ เค•ी เค•เคฅा เคฒिเค เคนुเค เคนैं। เคฎूเคฒเคคः เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคญूเคฎि เคธเคฎเคธ्เคฏा เคชเคฐ เค•ेंเคฆ्เคฐिเคค เคนै। เคฆो เค–ंเคกों เคฎें เคตिเคญाเคœिเคค เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค†เคœाเคฆी เค•े เคชเคนเคฒे เคต เคฌाเคฆ เค•े เคœीเคตเคจ เค”เคฐ เคฌเคฆเคฒเคคे เค—ाँเคต เค•ा เคšिเคค्เคฐเคฃ เคนुเค† เคนै।

1954 เคฎें เคจाเค—ाเคฐ्เคœुเคจ เค•ा เคฆूเคธเคฐा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค†ंเคšเคฒिเค•เคคा เค•ो เคธเคฎेเคŸे เคนुเค เคนैं। ‘เคฌाเคฌा เคฌเคŸेเคธเคฐเคจाเคฅ’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•ी เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏเคตाเคฆी เคจीเคคि เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•ा เคถोเคทเคฃ เคจीเคคि, เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เคธंเค—्เคฐाเคฎ เคฎें เค—ांเคงीเคœी เค•ा เคฏोเค—เคฆाเคจ, เคตเคฐ्เค— เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•ी เคฐाเคœเคจीเคคि เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•े เคฆूเคธเคฐे เคญाเค— เคฎें เคœเคฎींเคฆाเคฐी เคช्เคฐเคฅा เค•ा เค‰เคจ्เคฎूเคฒเคจ เค”เคฐ เค•ांเค—्เคฐेเคธ เค•ी เคฆोเคนเคฐी เคจीเคคि เค•ो เคญी เคšिเคค्เคฐिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै।

เคซเคฃीเคถ्เคตเคฐ เคจाเคฅ เคฐेเคฃु เค•ा เคฆूเคธเคฐा เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคชเคฐเคคी เคชเคฐिเค•เคฅा’ 1957 เคฎें เคคเคฌ เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนुเค† เคœเคฌ เคจेเคนเคฐू เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ो เค–ाเคฆ्เคฏाเคจ्เคจ เคจे เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคนเคฒ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคนเคฐिเคค เค•्เคฐांเคคि เค•ा เคตिเค•เคฒ्เคช เค–ोเคœเคจा เคชเคก़ा। เคญाเคฐเคค เคฎें เคœเคฌ เคชเคนเคฒी เคชंเคšเคตเคฐ्เคทीเคฏ เคฏोเคœเคจा เคฌเคจी เคคเคฌ เค•ृเคทि เค•ो เค…เคงिเค• เคฎเคนเคค्เคต เคฆिเคฏा เค—เคฏा। เคชเคฐเคคी เคชเคก़ी เคนुเคˆ เคœเคฎीเคจ เค•ो เคœोเคก़เค•เคฐ เคซเคธเคฒ เค‰เค—ाเคจा, เคฐूเคข़िเคตाเคฆी เค•िเคธाเคจों เค•ो เคตैเคœ्เคžाเคจिเค• เคตिเคงि เคธे เค•ृเคทि เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคช्เคฐेเคฐिเคค เค•เคฐเคจा, เค–ाเคฆ เคฌीเคœ เคฏंเคค्เคฐों เค•ी เคธुเคตिเคงा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจा, เคจเคฆिเคฏों เคชเคฐ เคฌांเคง เคฌเคจाเคจा เค•ृเคทि เคธंเคฌंเคงों เค•ा เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถเคจ เคคเคฅा เคตृเคคเคšिเคค्เคฐ เคฆिเค–ाเคจा, เค–ेเคคी-เค•िเคธाเคจी เค•ी เค•เคฒ्เคฏाเคฃเค•ाเคฐी เคฏोเคœเคจाเค“ं เค•ा เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคธे เคšिเคค्เคฐเคฃ เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคนुเค† เคนै। ‘เคชเคฐเคคी เคชเคฐिเค•เคฅा’ เคฎूเคฒเคคः เคœเคฎींเคฆाเคฐी เค‰เคจ्เคฎूเคฒเคจ เค”เคฐ เคญूเคฎि เค•े เคชुเคจเคฐ्เคตिเคญाเคœเคจ เค•ी เคชृเคท्เค เคญूเคฎि เคฎें เคชเคฐเคคी (เคชเคฐाเคจเคชुเคฐ เค—ाँเคต เค•ी) เค•े เคชुเคจเคฐ्เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•ी เค•เคฅा เคนै।

เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•े เค•्เคฐเคฎ เคฎें เคฐाเคฎเคฆเคฐเคถ เคฎिเคถ्เคฐ เค•ा 1961 เคฎें เคฒिเค–िเคค ‘เคชाเคจी เค•े เคช्เคฐाเคšीเคฐ’ เคนै। เคœिเคธเคฎें เคช्เคฐเคฎुเค– เคฐूเคช เคธे เคฌाเคข़ เค”เคฐ เค‹เคฃ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคต เคธूเค–ा เค•ो เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค•िเคธाเคจों เค•ी เคซเคธเคฒ เคฌเคฐ्เคฌाเคฆ เคธूเค–े เคธे เคฌเคšเคคी เคนै เคคो เคšोเคฐों เค•ी เคोเคฒी เคฎें เคšเคฒी เคœाเคคी เคนै। เคฎिเคถ्เคฐ เคœी เคจे เค—्เคฐाเคฎीเคฃ เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•े เค‰เคจ เคชเค•्เคทों เค•ो เคช्เคฐเค•ाเคถ เคฎें เคฐเค–ा เคนै เคœिเคธเคธे เค•िเคธाเคจ เคจिเคฐ्เคงเคจ เคนोเคคे เคœाเคคे เคนैं เค•เคฐ्เคœเคฆाเคฐ เคฌเคจเคคे เคšเคฒे เคœाเคคे เคนैं। เค‡เคธी เคธเคฎเคฏ เคฌाเคข़ เค”เคฐ เคธूเค–े เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคกाเคฏเคฐी เคถैเคฒी เคฎैं เคตिเคตेเค•ी เคฐाเคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคฒिเค–िเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคฌเคฌूเคฒ’ 1964 เคˆเคธ्เคตी เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนै। เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ी เค•เคฅा เคฎें เคฌाเคข़ เค”เคฐ เคธूเค–े เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฒोเค—ों เค•ो เคฎเคœเคฆूเคฐी เคจเคนीं เคฎिเคฒเคคी เคนै เคœिเคธเค•े เค•ाเคฐเคฃ เค—ाँเคต เคŸूเคŸ เคฐเคนा เคนै เคฒोเค— เคถเคนเคฐ เค•ी เคคเคฐเคซ เคญाเคฐी เคธंเค–्เคฏा เคฎें เคชเคฒाเคฏเคจ เค•เคฐ เคฐเคนे เคนैं।

เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ी เค•िเคธाเคจी เคชเคฐंเคชเคฐा เค•ा เค…เค—्เคฐเคฃी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคถिเคตเคช्เคฐเคธाเคฆ เคธिंเคน เค•ा ‘เค…เคฒเค—-เค…เคฒเค— เคฌैเคคเคฐเคฃी’ เคนै เคœो 1967 เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนुเค† เคฅा। เค‰เคค्เคคเคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ เค•े เค—्เคฐाเคฎीเคฃ เคœीเคตเคจ เค•ो เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคšिเคค्เคฐिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค•เคˆ เคคเคฐเคน เค•े เค•िเคธाเคจों เค•ी เค•เคฅा เคนै เคœैเคธे เคœो เค…เคชเคจी เค–ेเคคी เคธ्เคตเคฏं เคœोเคคเคคे เคนैं, เคฌเคก़े เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค•ा เคธिเคฐเคตाเคน เคœिเคธเค•ी เค•ोเคˆ เคœเคฎीเคจ เคจเคนीं เคนो เคตเคน เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•े เค–ेเคค เคœोเคคเคคा-เคฌोเคคा เคนै เค”เคฐ เค…เคชเคจा เค•िเคธी เคคเคฐเคน เค˜เคฐ เคšเคฒाเคคा เคนै। เคคीเคธเคฐा เคตเคน เค•िเคธाเคจ เคนै। เคœिเคธเค•ी เคœोเคค เค•เคฎ เคนै เคฒेเค•िเคจ เคซिเคฐ เคญी เค‡เคธी เคœเคฎीเคจ เค•ी เคŸुเค•เคก़े เคธे เค—ुเคœเคฐ เคฌเคธเคฐ เคนोเคคा เคนै। เค‡เคธ เค•เคก़ी เคฎें เคฐाเคฎเคฆเคฐเคถ เคฎिเคถ्เคฐ เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคœเคฒ เคŸूเคŸเคคा เคนुเค†’ 1963 เคฎें เคฒिเค–ा เค—เคฏा เคนै। เคœो เคชूเคฐ्เคตी เค‰เคค्เคคเคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ เค•ी เคฌाเคข़ เค•ी เคญเคฏाเคตเคนเคคा เค•ो เคฐेเค–ांเค•िเคค เค•เคฐเคคा เคนै। เคเค• เค…เคฐ्เคฅ เคฎें เคฏเคน ‘เคชाเคจी เค•े เคช्เคฐाเคšीเคฐ’ เค•ा เคฆूเคธเคฐा เคญाเค— เคนै। เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ा เค—ाँเคต เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เค•ा เค—ाँเคต เคนै। เคœो เค†เคœाเคฆी เค•े เคธเคชเคจे เค•ो เคŸूเคŸเคคा เคนुเค† เคฆेเค–เคคा เคนै เค”เคฐ เคฎोเคนเคญंเค— เคนोเคคा เคนै। เค†เคœाเคฆी เคจाเคฎเค• เคถเคฌ्เคฆ เคธे।

เคœเคจเคœाเคคिเคฏों เคฎें เค–ेเคคी เค•เคฐเคจे เค•ी เคชเคฐंเคชเคฐा เค•ाเคซी เคชुเคฐाเคจी เคนै। เคœंเค—เคฒ เคฎें เค†เค— เคฒเค—ाเค•เคฐ เค‰เคธे เค–ेเคคी เคฏोเค—्เคฏ เคฌเคจाเคจा เค”เคฐ เค•ुเคŸเค•ी (เคงाเคจ เค•ी เคœเค—เคน) เค•ी เค–ेเคคी เค•เคฐเคจा เคซिเคฐ เคคीเคจ เคธाเคฒ เคฌाเคฆ เคฆूเคธเคฐी เคœเค—เคน เคฌเคธเคจा เคฏเคนी เค‡เคจเค•ा เคธिเคฒเคธिเคฒा เคนै। เคœเคจเคœाเคคीเคฏ เคœीเคตเคจ เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคถाเคจी เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคถाเคฒ เคตเคจों เค•े เคฆ्เคตीเคช’ เคชเคนाเคก़ी เคฎเคกिเคฏा เค—ोंเคก เคœाเคคि เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै।

1972 ‘เคงเคฐเคคी เคงเคจ เคจ เค…เคชเคจा’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เคšिเคค्เคฐिเคค เค•िเคธाเคจों เค•ी เคตเคนी เคนाเคฒเคค เคนै เคœो เค…เคจ्เคฏ เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เคฒिเค–े เค—เค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เคนै। เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค•เคฐ्เคœ-เคฌंเคงเค•, เคถ्เคฐเคฎ เคช्เคฐเคฅा เค•ा เคšिเคค्เคฐเคฃ เคญी เคฎिเคฒเคคा เคนै। เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฆเคฒिเคค เคญूเคฎिเคนीเคจ เคฎเคœเคฆूเคฐ เค•िเคธाเคจ เค•ी เค•เคฅा เค•ो เค•เคนเคคा เคนै। เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ी เค•िเคธाเคจी เคชเคฐंเคชเคฐा เคธे เคฅोเคก़ा เคธा เค†เค—े เค”เคฐ เค†ंเคšเคฒिเค• เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคธे เคฅोเคก़ा เค…เคฒเค— เคนै เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ। เคœเค—เคฆीเคถ เคšंเคฆ्เคฐ เค•ी เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•े เคธाเคฎाเคœिเค• เคธंเค˜เคฐ्เคท เค”เคฐ เค–ेเคคिเคนเคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐ เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคฐेเค–ांเค•िเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै।

‘เค•เคญी เคจ เค›ोเคก़े เค–ेเคค’ 1976 เค•ी เค•เคฅा เคญूเคฎि เค…เคฐ्เคง เคธाเคฎंเคคी เคธเคฎाเคœ เค•े เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•े เคฌिเค–เคฐเคคे เคคाเคจे-เคฌाเคจे เค”เคฐ เคจเค เคฌिเค—เคก़เคคे เคฌเคจเคคे เคนैं। เคธंเคชเคจ्เคจ เคœाเคŸ เค•िเคธाเคจों เค•े เคธाเคฎंเคคी เคญूเคฎि เคเคตं เคธंเคฌंเคงों เค•ी เคฆाเคธ्เคคाเคจ เคนै। เค‡เคธी เคตเคฐ्เคท ‘เคฎुเคŸ्เค ी เคญเคฐ เค•ा เค•ांเค•เคฐ’ 1976 เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค†เคฏा। เค‡เคธเค•ी เค•เคฅाเคตเคธ्เคคु เคตिเคญाเคœเคจ 1947 เค•े เคฌाเคฆ เคถเคฐเคฃाเคฐ्เคฅिเคฏों เค•ो เคฌเคธเคจे เค•े เคฒिเค เค–ेเคคी เค•ी เค‰เคชเคœाเคŠ เคœเคฎीเคจ เค•ा เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ, เคธे เค•िเคธाเคจों เค•ी เคฌेเคฆเค–เคฒी เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•เคฐเคคा เคนै। ‘เคฎुเคŸ्เค ी เคญเคฐ เค•ाเค•เคฐ’ เค•ा เค…เค—เคฒा เคชเคก़ाเคต 1985 เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค ‘เค˜ाเคธ เค—ोเคฆाเคฎ’ เคนै เคœिเคธเคฎें เคถเคนเคฐ เค•े เคจเคœเคฆीเค• เค•े เค—ाँเคต เค•ी เค‰เคœเคก़เคจे เค•ी เค•เคฅा เคนै।

 เคตिเคตेเค•ी เคฐाเคฏ เคจे 1977 เคฎें เค†เค เค…เคชเคจे เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคฒोเค• เค‹เคฃ’ เคฎें เคฏเคน เคธंเค•ेเคค เคฆेเคคे เคนैं। เค•ि เคœिเคธเค•े เคชाเคธ เคชैเคธा เคนै เค‰เคธी เค•ी เค–ेเคคी เคนी เค…เคš्เค›ी เคซเคธเคฒ เคฆे เคธเค•เคคी เคนै। เคฏเคน เคฆृเคท्เคŸเคต्เคฏ เคนै เค•ि เค†เคœाเคฆी เค•ी เคฌाเคฆ เค•ृเคทि เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เค†เคฏा เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคงเคจी เค•िเคธाเคจ เคคเค• เคนी เคธीเคฎिเคค เคนोเค•เคฐ เคฐเคน เค—เคฏा เคนै।

เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ी เคชเคฐंเคชเคฐा เคฎें เคญैเคฐเคต เคช्เคฐเคธाเคฆ เค—ुเคช्เคค เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เค—ंเค—ा เคฎैเคฏा’ (1959) เค”เคฐ ‘เคธเคคी เคฎैเคฏा เค•ा เคšौเคฐा (1967) เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เคธांเคช्เคฐเคฆाเคฏिเค•เคคा เค•ी เคšुเคจौเคคी เค•े เคธाเคฅ เคนी เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค”เคฐ เค•िเคธाเคจों เค•े เคธंเค˜เคฐ्เคท เค‰เคจเค•ी เคšेเคคเคจा เค•ी เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เคนुเคˆ เคนै।

 เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค”เคฐ เค–ेเคคिเคนเคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐ เค•ो เค•िเคธाเคจ เคจเคนीं เคฎाเคจเคคे เคฅे เคœเคฌเค•ि เคฏे เคฆोเคจों เคนी เค•ृเคทि เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•े เคนी เค…ंเค— เคฅे। เคฌाเคตเคœूเคฆ เค‡เคธเค•े เคฏเคน เคฆोเคจों เคตเคฐ्เค— เค•िเคธाเคจ เคจเคนीं เคฅा। เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค”เคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐों เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคญाเคฐเคค เค•ृเคทि เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•ा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคจเคนीं เคนुเค† เคนै। เคฌเคฒ्เค•ि เค•ेเคตเคฒ เค•िเคธाเคจों เคธे เคนुเค† เคนै। “เคนिंเคฆी เคฎें เค•िเคธाเคจों เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เคชเคฐ เค…เคงिเค• เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฒिเค–े เคนी เคจเคนीं เค—เค เคœो เคฒिเค–े เค—เค เคนैं เค‰เคจเคฎें เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ी เคธूเค-เคฌूเค เค•ा เค…เคญाเคต เคนै।”[9]

1966 เคฎें เคฐाเคนी เคฎाเคธूเคฎ เคฐเคœा เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เค†เคงा เค—ाँเคต’ เค‰เคค्เคคเคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ เค•े เคชूเคฐ्เคตाเคž्เคšเคฒ เค•े เค—ाँเคตों เคฎें เคฐเคนเคจे เคตाเคฒे เคฎुเคธเคฒเคฎाเคจ เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค”เคฐ เคฎเคง्เคฏเคตเคฐ्เค—ीเคฏ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคœिंเคฆเค—ी เค•े เคนाเคฆเคธों เค•ो เคšिเคค्เคฐिเคค เค•เคฐเคจे เคตाเคฒा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคนै। เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค”เคฐ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคฌिเค–เคฐเคคे เคœीเคตเคจ เคšिเคค्เคฐเคฃ เค•ा เคช्เคฐเคฅเคฎ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคนैं।

เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เคฏूँ เคคो เคธाเค  เค•े เคฌाเคฆ เค—्เคฐाเคฎीเคฃ เคœीเคตเคจ เค”เคฐ เค‰เคจเค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เคชเคฐ เคฒिเค–เคจे เคตाเคฒे เค…เคงिเค•ांเคถเคคः เคฒेเค–เค• เคฎเคนाเคจเค—เคฐों เคฎें เคฌเคธเคจे เคฒเค—े, เคถเคนเคฐी เคœीเคตเคจ เคœीเคจे เคฒเค—े,เค—ाँเคต เคฆेเคนाเคคों เคธे เค•เคŸเคจे เคฒเค—े। 1970 เคธे 1990 เค•े เคฌीเคš เคœเค—เคฆीเคถเคšเคจ्เคฆ्เคฐ, เคตिเคตेเค•ी เคฐाเคฏ เค•ो เค›ोเฅœเค•เคฐ เค•िเคธी เคฒेเค–เค• เคจे เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เค•ोเคˆ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคจเคนीं เคฒिเค–ा। เค‡เคจ เคธเคฎเคฏों เค•े เคฌीเคš เคเค• เคฒंเคฌा เค—ैเคช เคฎिเคฒเคคा เคนै। เค‡เคธเค•े เค…เคจेเค• เค•ाเคฐเคฃ เคนो เคธเค•เคคे เคนैं। เคšूंเค•ि เคนเคฐिเคค เค•्เคฐांเคคि เค•ा เคชเคฆाเคฐ्เคชเคฃ เคญाเคฐเคค เคฎें เคนो เคšुเค•ा เคฅा, เค…เคจ्เคจ เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคญाเคฐเคค เค†เคค्เคฎเคจिเคฐ्เคญเคฐ เคนोเคจे เคฒเค—ा เคฅा। เคญाเคฐเคค เค•ी เค†เคฐ्เคฅिเค•-เคธाเคฎाเคœिเค• เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคฌเคฆเคฒाเคต เค•ी เคธंเคญाเคตเคจा เคช्เคฐเคฌเคฒ เคฆिเค–ाเคˆ เคฆे เคฐเคนी เคฅी। เค‡เคฎเคฐเคœेंเคธी เค”เคฐ เค—ैเคฐ เค•ोंเค—्เคฐेเคธी เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•े เค†เคจे เคธे เคฐाเคœเคจीเคคिเค• เคฐूเคช เคธे เคฏเคน เคฆเคถเค• เค•ाเคซी เค‰เคฅเคฒ-เคชुเคฅเคฒ เค•ा เคฐเคนा เคนै। เค‡เคธเคฒिเค เค…เคฌ เคฒेเค–เคจ เค•ा เคตिเคทเคฏ เค†เคชाเคคเค•ाเคฒ เค”เคฐ เค…เคจ्เคฏ เคฐाเคœเคจीเคคिเค•-เคธाเคฎाเคœिเค• เคฎुเคฆ्เคฆे เคนो เค—เค। เคจेเคนเคฐुเคตिเคฏเคจ เคฎॉเคกเคฒ เคง्เคตเคธ्เคค เคนो เคฐเคนा เคฅा। เค•िเคธाเคจों เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคคเคฌ เคญी เคตैเคธी เคนी เคฌเคจी เคนुเคˆ เคฅीं। เค…เคฌ เคคो เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เคฎเคนँเค—ाเคˆ เคฌเฅเคคी เคœा เคฐเคนी เคฅी เคฒेเค•िเคจ เค•िเคธाเคจों เค•ी เค‡เคจเค•เคฎ เคฎें เค•ोเคˆ เค‡เคœाเคซा เคจเคนीं เคนो เคฐเคนा เคฅा। เค•िเคธाเคจों เค•े เค…เคจाเคœों เค•े เคฎूเคฒ्เคฏ เค•เคฎ เคนी เคฐเคนे เค•ोเคˆ เคฌเฅเคค เคจเคนीं เคนुเคˆ। เคธเคฐเค•ाเคฐें เคง्เคฏाเคจ เคจเคนीं เคฆे เคฐเคนी เคฅीं เค”เคฐ เคฒेเค–เค• เค‡เคจ เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เค•ो เคฒिเค– เคจเคนीं เคชा เคฐเคนा เคฅा। 1990 เคคเค• เคฏเคน เคธ्เคฅिเคคि เคฌเคจी เคฐเคนी। 90 เค•े เคฌाเคฆ เคญाเคฐเคค เคฎें เค†เคฐ्เคฅिเค• เค‰เคฆाเคฐीเค•เคฐเคฃ เค†เคจे เคธे เคจเค เคคเคฐเคน เค•ा เคธंเค•เคŸ เคชूเคฐे เคญाเคฐเคค เคชเคฐ เค›ा เค—เคฏा เคœिเคธเค•े เคšเคฒเคคे เค‡เคธ เคจเค เคฌเคœเคฐเคตाเคฆ เค•ा เค‰เคฆเคฏ เคนुเค†। เคœिเคธเค•े เคšเคฒเคคे เค•िเคธाเคจों เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เค”เคฐ เคตिเค•เคฐाเคฒ เคฐूเคช เคงเคฐเคฃ เค•เคฐ เคฒी। เค…เคฌ เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ी เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค•เคคा เค—ाँเคต เคจเคนीं เคถเคนเคฐ เคฅे। เค•ृเคทि เค•ी เคœเค—เคน เค‰เคฆ्เคฏोเค— เค•ो เคฌเฅाเคตा เคฆिเคฏा เค—เคฏा। เคฌเฅเคคा เค”เคฆ्เคฏोเค—ीเค•เคฐเคฃ เค†เคœ เค–ेเคคी เค•िเคธाเคจी เค•ो เคจिเค—เคฒเคจे เค•े เคฒिเค เคคैเคฏाเคฐ เคนै। เค‰เคฆ्เคฏोเค— เค•े เคจाเคฎ เคชเคฐ เค•िเคธाเคจों เค•ी เฅ›เคฎीเคจें เคœเคฌเคฐเคฆเคธ्เคคी เคธเคฐเค•ाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคงिเค—्เคฐเคนीเคค เค•เคฐ เค‰เคฆ्เคฏोเค—เคชเคคिเคฏों เค•ो เค•ौเฅœिเคฏों เค•े เคฆाเคฎ เคชเคฐ เคฆी เคœा เคฐเคนी เคนै। เค…เคฌ เคชเคฐเคฎ्เคชเคฐाเค—เคค เคฌीเคœ เค‰เคœाเฅœ เคฆिเคฏे เค—เค เค•िเคธाเคจ เคซเคธเคฒों เคธे เคฌीเคœ เคญी เคจเคนीं เคคैเคฏाเคฐ เค•เคฐ เคธเค•เคคे, เค•ाเคฐเคฃ เคนाเค‡เคฌ्เคฐिเคก เคฌीเคœ เคฌाเคœाเคฐ เคฎें เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนै เค…เคงिเค• เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เค•े เคฒिเค เค‡เคจ เคชूंเคœीเคชเคคिเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคคैเคฏाเคฐ เคฌीเคœों เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคนोเคจा เคนै। เค‡เคจ เคฌीเคœों เค•ी เค•ीเคฎเคค เค…เคงिเค• เคคो เคนै เคนी เค‡เคธเค•े เคฒिเค เค…เคค्เคฏเคงिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•, เคชाเคจी เค”เคฐ เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค–ाเคฆ เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคนोเคคी เคนै। เค•िเคธाเคจ เคฆूเคธเคฐों เค•ी เคฎเคฐ्เคœी เคธे เค–ेเคคी-เค•िเคธाเคจी เค•เคฐเคจे เค•ो เคตिเคตเคถ เคนुเค† เคนै। เคฏเคน เคเค• เค•्เคฐूเคฐ เคธเคฎเคฏ เคนै, เคœเคนाँ เค•िเคธाเคจ เคฒเค—ाเคคाเคฐ เคนाเคถिเคฏे เคชเคฐ เคงเค•ेเคฒा เคœा เคฐเคนा เคนै। 21เคตीं เคธเคฆी เค•ी เค‡เคจ เคšुเคจौเคคिเคฏों เคจे เค•िเคธाเคจों เค•े เคธाเคฎเคจे เคฌเฅœे เคธเคตाเคฒ เคชैเคฆा เค•िเค เคนैं। เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•े เคเคœेंเคกे เคฎें เค–ेเคคी-เค•िเคธाเคจी เคต เค•िเคธाเคจों เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคจ เคนोเค•เคฐ เค•ेเคตเคฒ เค‰เคฆ्เคฏोเค— เค”เคฐ เคชूंเคœीเคชเคคिเคฏों เค•े เคตिเค•ाเคธ เคชเคฐ เคง्เคฏाเคจ เคฆिเคฏा เคœाเคจे เคฒเค—ा। เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค‡เคธ เค…ंเคงी เคฆौเฅœ เคฎें เคญाเคฐเคค เค•ी เค–ेเคคी เค”เคฐ เค•िเคธाเคจ เคฆोเคจों เค‡เคคเคจे เคชिเค›เฅœ เค—เค เค•ी เคญाเคฐเคค เค•ा เค•िเคธाเคจ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐเคจे เคฒเค—ा। เคธเคจ 1990-91 เค•े เคฌाเคฆ เค†เคฐ्เคฅिเค• เค‰เคฆाเคฐीเค•เคฐเคฃ เค•े เคฆौเคฐ เคฎें เคญाเคฐเคคीเคฏ เค•ृเคทि เค”เคฐ เค•िเคธाเคจ เคฆोเคจों เคธंเค•เคŸเค—्เคฐเคธ्เคค เคนैं । เคธंเค•เคŸ เค•ी เคชुเคท्เคŸि เค•िเคธाเคจों เค•ी เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏाเค“ं เคธे เคนोเคคी เคนै। เค–ेเคคी-เคฌाเฅœी เค•े เคฒिเค เคฒिเคฏा เค—เคฏा เค•เคฐ्เคœ เค•िเคธाเคจ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•े เคฎूเคฒ เค•ाเคฐเคฃ เคนैं। เคเคธे เคญीเคทเคฃ เคธเคฎเคฏ เคฎें เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค†เคœ เคญी เคนเคฎाเคฐे เคฒिเค เคช्เคฐाเคธंเค—िเค• เค”เคฐ เคธเคฎเค•ाเคฒीเคจ เคนैं, เค•्เคฏोंเค•ि เค•िเคธाเคจों เค•ी เคœเคฎीเคจ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคนเคฒ เคจเคนीं เคนुเคˆ เคนै, เคจ เคนी เคญूเคฎिเคนीเคจ เค•ृเคทเค• เคฎเคœเคฆूเคฐ เค•ो เคถ्เคฐเคฎ เคถोเคทเคฃ เคธे เคฎुเค•्เคคि เคฎिเคฒी เคนै। เค†เคœ เค•ा เคนोเคฐी เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै। เค†เคœ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคฆुเคจिเคฏा เคธे เคญी เค•िเคธाเคจ เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เค—ाเคฏเคฌ เคนोเคคा เคœा เคฐเคนा เคนै। เคจिเคฐाเคถा เค•ी เคธ्เคฅिเคคि เคญी เคจเคนीं เคนै เคนाँ เค•ोเคˆ เค—ोเคฆाเคจ เคœैเคธा เคเคชिเค• เคฒेเค–เคจ เคคो เคจเคนीं เคนुเค† เคนै। เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค•ी เค•ृเคคि เคชเคฐ เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เคชुเคฐเคธ्เค•ाเคฐ เคญी เคจเคนीं เคฎिเคฒा เคนै। เคชเคฐंเคคु เคธเคœเค— เคฐเคšเคจाเค•ाเคฐों เคจे เค…เคชเคจी เค•เคฒเคฎ เคšเคฒाเคˆ เคนै เคœिเคจเคฎें เค•เคˆ เคจाเคฎ เค‰เคฒ्เคฒिเค–िเคค เคนैं- เคฏूँ เคคो เค•िเคธाเคจ เค•ेंเคฆ्เคฐिเคค เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें 1990 เค•े เคฌाเคฆ เคฌเคฆเคฒाเคต เคฆेเค–เคจे เค•ो เคฎिเคฒเคคा เคนै। เคœिเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค‰เคฆाเคฐीเค•เคฐเคฃ เค•ा เค•ृเคทि เค…เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเฅœा เคนै เค‰เคธी เคคเคฐเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค…เคฌ เคœเคฎींเคฆाเคฐी เค‰เคจ्เคฎूเคฒเคจ, เคฌाเฅ, เค—เคฐीเคฌी, เคšเค•เคฌंเคฆी, เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคฒेเค•เคฐ เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เคชเคฐ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคจเคนीं เคฒिเค–े เคœा เคฐเคนे เคนैं। เค…เคฌ เคธเคฎเคฏ เคฌเคฆเคฒเคจे เค•े เคธाเคฅ เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคญी เคฌเคฆเคฒी เคนैं। เคญाเคฐเคค เคเค• เคจเค เคคเคฐเคน เค•ा เค‰เคชเคจिเคตेเคถ เคฌเคจ เค—เคฏा เคนै। เค…เคฌ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เค•ी เคฎूเคฒ เคธเคฎเคธ्เคฏा เคญूเคฎि เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ, เค•िเคธाเคจों เค•ा เคตिเคธ्เคฅाเคชเคจ, เค•िเคธाเคจों เค•ी เคœเคฎीเคจों เค•ो เค…เคชाเคฐ्เคŸเคฎेंเคŸ เคฎें เคฌเคฆเคฒเคจा, เค–ेเคคी เคชเคฐ เคจเคนीं เค•ंเคชเคจिเคฏों เค•ा เคตिเคธ्เคคाเคฐ เค•เคฐเคจा, เคธेเคœ เค•े เคจाเคฎ เคชเคฐ เคฌเฅœे-เคฌเฅœे เคฌांเคง เคฌเคจाเคจे เค•े เคฒिเค เค…เคงिเค—्เคฐเคนीเคค เคœเคฎीเคจ เค”เคฐ เคชुเคจเคฐ्เคตाเคธ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा, เค†เคฆिเคตाเคธिเคฏों เค•े เคœเคฒ, เคœंเค—เคฒ, เคœเคฎीเคจ เค‡เคค्เคฏाเคฆि เค•ो เคตिเคทเคฏ เคฌเคจाเค•เคฐ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฒिเค–े เคœा เคฐเคนे เคนैं।

1991 เคฎें เคตीเคฐेंเคฆ्เคฐ เคœैเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคฒिเค–िเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคกूเคฌ’ เค”เคฐ เค‡เคธเค•ी เค…เค—เคฒी เค•เฅœी ‘เคชाเคฐ’ เคฌुंเคฆेเคฒเค–ंเคก เค•ी เคธीเคฎा เคชเคฐ เคฌेเคคเคตा เคจเคฆी เคชเคฐ เคฌांเคง เคฌเคจाเคจे เค•ी เคฏोเคœเคจा เค•े เคฆुเคท्เคชเคฐिเคฃाเคฎों เค•ी เค•เคฅा เค•เคนเคคा เคนै। เค‡เคธी เคธเคฎเคฏ เค•เคฎเคฒाเค•ांเคค เคค्เคฐिเคชाเค ी เคจे เค…เคชเคจे เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคชाเคนीเค˜เคฐ’ เคฎें 1857 เค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•े เคเคคिเคนाเคธिเค•เคคा เค•ो เค†เคงाเคฐ เคฌเคจाเค•เคฐ เคธเคฎเค•ाเคฒीเคจ เคœीเคตเคจ เค•ो เคตाเคฃी เคฆी เคนै। 1857 เค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคฌเคฆเคนाเคฒी เค”เคฐ เคœเคฎींเคฆाเคฐी เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•ो เค‰เคฆ्เค˜ाเคŸिเคค เค•เคฐเคคा เคนै। ‘เคชाเคนीเค˜เคฐ’ เค•ी เค…เค—เคฒी เค•เฅœी ‘เคฌेเคฆเค–เคฒ’ (1997) เคฎें เค…เคตเคง เค•ी เคคเคค्เค•ाเคฒीเคจ เคธ्เคฅिเคคि เค”เคฐ เคฌाเคฌा เคฐाเคฎเคšंเคฆ्เคฐ เค”เคฐ เค…เคตเคง เคฒเค—ाเคจ เค•ाเคจूเคจ เค•ी เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•ो เคฌเฅœी เค•ुเคถเคฒเคคा เคธे เคเคคिเคนाเคธिเค• เค†เคงाเคฐ เคฌเคจाเค•เคฐ เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। ‘เคฌेเคฆเค–เคฒ’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคคाเคฒुเค•ेเคฆाเคฐों เค”เคฐ เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•े เค…เคค्เคฏाเคšाเคฐों เค”เคฐ เคœोเคคเคฆाเคฐ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคตिเคตเคถเคคा เค”เคฐ เคฆुเค– เค•ो เคช्เคฐเค•เคŸ เค•เคฐเคคा เคนै। ‘เคฌेเคฆเค–เคฒ’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค›ोเคŸी เคœोเคค เค”เคฐ เคชिเค›เฅœे เค”เคฐ เคฆเคฒिเคค เค•เคนे เคœाเคจे เคตाเคฒे เค•िเคธाเคจ เค”เคฐ เค–ेเคค เคฎเคœเคฆूเคฐों เคจे เค…เคชเคจे เคธाเคฎूเคนिเค• เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆ เค”เคฐ เคจेเคคृเคค्เคต เค•े เคฌเคฒ เคชเคฐ เค…เคชเคจे เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ो เคชैเคฆा เค•िเคฏा เคนै। เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค‡เคธ เคช्เคฐเคถ्เคจ เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตी เคขंเค— เคธे เคฐेเค–ांเค•िเคค เค•เคฐเคคा เคนै เค•ि เค•िเคธाเคจों เค•ा เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•िเคธाเคจों เค•े เคฆเคฎ เค”เคฐ เคชैเคธों เคชเคฐ เคนी เคšเคฒेเค—ा।

เคถ्เคฏाเคฎ เคฌिเคนाเคฐी เคถ्เคฏाเคฎเคฒ เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคงเคชेเคฒ’ 1993 เคฎें เคชเคฒाเคฎू เคœिเคฒे เค•े เค…เค•ाเคฒ-เคธूเค–ा เคช्เคฐเคธंเค— เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เคฐเคšा เค—เคฏा เคนै। เค…เคจ्เคฏाเคฏ, เค‰เคค्เคชीเฅœเคจ, เคถोเคทเคฃ, เคฌंเคงुเค† เคฎเคœเคฆूเคฐी, เคธूเค–ा, เคญुเค–เคฎเคฐी, เคœंเค—เคฒों เค•ी เค…เคตैเคง เค•เคŸाเคจ, เคชเคถु เคคเคธ्เค•เคฐी เคœैเคธे เค•्เคฐूเคฐเคคเคฎ เค…เคฎाเคจเคตीเคฏ เค•ृเคค्เคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคงเคจ เค‰เค—ाเคนเคจे เคฒूเคŸเคจे เค•ी เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เค•ा เคเคธा เคงเคชेเคฒीเค•เคฐเคฃ เคนो เคฐเคนा เคนै เค•ि เคชूเคฐे เคชเคฒाเคฎू เคœिเคฒे เคฎें เคฐुเค•เคคा เคจเคนीं เคฌเคฒ्เค•ि เคฆिเคจ-เคช्เคฐเคคिเคฆिเคจ เคฌเฅเคคा เคœाเคคा เคนै। เคชिเค›เฅœे เค†เคฆिเคตाเคธी เค•्เคทेเคค्เคฐों เค•े เคธीเคงे, เคญोเคฒे, เคˆเคฎाเคจเคฆाเคฐ เคฒोเค— เคตृเค•्เคทों เค•ी เคฆुเคฐ्เคฒเคญ เคตเคจ เค”เคทเคงिเคฏों เค•ी เคคเคฐเคน, เคตเคจ्เคฏเคšเคฐों เค•ी เคœाเคคिเคฏों-เคช्เคฐเคœाเคคिเคฏों เค•ी เคคเคฐเคน เค–เคค्เคฎ เคนोเคคे เคœा เคฐเคนे เคนैं।

เคจीเคฒเค•ांเคค เคฆ्เคตाเคฐा เคฒिเค–िเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคเค• เคฌीเค˜ा เค–ेเคค’ (1995) เคšเค•เคฌंเคฆी เค”เคฐ เคธीเคฎांเคค เค•िเคธाเคจ เค•ी เค•เคฅा เค•เคนเคคा เคนै। เค‡เคธเค•े เคชเคนเคฒे เคนी เคจीเคฒเค•ांเคค เคจे เคธเคจ 1992 เคฎें ‘เคฌंเคงुเค† เคฐाเคฎเคฆाเคธ’ เคฒिเค– เคšुเค•े เคฅे। เคฌंเคงुเค† เคฎเคœเคฆूเคฐी เคชเคฐ เคฒिเค–े เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคญूเคฎिเคนीเคจ เคฌเคŸाเคนी เคชเคฐ เคฒेเค•เคฐ เค–ेเคคी เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคชुเคฐुเคทोเคค्เคคเคฎ เคจाเคฎเค• เคธ्เคตाเคตเคฒंเคฌी เค•िเคธाเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคœเคฎींเคฆाเคฐ เคธे 51 เคฐुเคชเค เค•ा เค‰เคงाเคฐ เค”เคฐ เค‰เคธเค•े เคฆो เคฌेเคŸों เคฐเคค्เคคเคจ เค”เคฐ เคฎเคค्เคคเคจ เค•ा เค‡เคธ เค‰เคงाเคฐ เคฒिเค เคชैเคธों เค•ो เคญเคฐเคจे เคฎें เคคीเคจ เคชीเฅिเคฏों เค•ी เค…เคฐ्เคฅाเคค เค–ेเคคिเคนเคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐ เค•ी เคต्เคฏเคฅा เค•เคฅा เคนै।

เค•ुเคฐ्เคฎेंเคฆु เคถिเคถिเคฐ เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคฌเคนुเคค เคฒंเคฌी เคฐाเคน’ 2003 เคฎें เค†เคฏा เคœो เค•ाเคซी เคšเคฐ्เคšिเคค เคฐเคนा เคนै। เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคเค• เคญूเคฎिเคนीเคจ เค–ेเคคिเคนเคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐ เคฎเคนเคคो เค•ी เคต्เคฏเคฅा-เค•เคฅा เค•เคนเคคा เคนै। เค—्เคฐाเคฎीเคฃ เคธเคฎाเคœ เค•ी เคตिเค•ृเคคिเคฏों, เค•्เคทुเคฆ्เคฐเคคाเค“ं เค”เคฐ เคธंเค˜เคฐ्เคทों เค•ा เคœीเคตंเคค เคฆเคธ्เคคाเคตेเคœ ‘เคฌเคนुเคค เคฒंเคฌी เคฐाเคน’ เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•เคฐเคคा เคนै। เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ा เค•ाเคฒเค–ंเคก เคธाเคคเคตें-เค†เค เคตें เคฆเคถเค• เค•े เค†เคธ-เคชाเคธ เค•ा เคนै। เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เคœเคฎींเคฆाเคฐी เคช्เคฐเคฅा เค–เคค्เคฎ เคคो เคนुเคˆ เคฒेเค•िเคจ เคต्เคฏเคตเคนाเคฐिเค• เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคชूเคฐी เคคเคฐเคน เคธे เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•ा เค–ाเคค्เคฎा เคจเคนीं เคนुเค†। เคชुเคฐाเคจे เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค”เคฐ เคจเค เคงเคจी เคฒोเค— เคฌเฅœे เค•िเคธाเคจ เค•े เคฐूเคช เคฎें เค…เคงिเค• เคถोเคทเคฃ เค•เคฐเคจे เคฒเค—े। เค…เคคः เคญूเคฎिเคนीเคจों เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคœ्เคฏों เค•ी เคค्เคฏों เคฌเคจी เคฐเคนी। เค—ाँเคต เค•े เคชเคฐเคคी-เคชเค ाเคฐ, เคชोเค–เคฐ เค”เคฐ เค—ैเคฐเคฎเคœเคฐूเค† เคœเคฎीเคจ เคชเคฐ เคญी เคฎाเคฒिเค•ों เค•ा เค•เคฌ्เคœा เคฌเคจा เคนी เคฐเคนा। เคฌिเคนाเคฐ เคฎें เคœเคฎींเคฆाเคฐ-เคชुเคฒिเคธ เค—เค เคœोเฅœ เคจे เค‡เคธ เค…เคจ्เคฏाเคฏ เค•ो เคชเคฐเคตाเคจ เคšเฅाเคจे เคฎें เคฎเคนเคคी เคญूเคฎिเค•ा เค…เคฆा เค•ी। เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•े เคฎूเคฒ เคฎें เคธाเคฎाเคœिเค•-เค†เคฐ्เคฅिเค• เคตिเคทเคฎเคคा เคนै। เคตिเคถ्เคตเคจाเคฅ เคค्เคฐिเคชाเค ी เค•ा เค•เคนเคจा เคนै เค•ि- “เค—ोเคฆाเคจ เค—्เคฐाเคฎीเคฃ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•े เคง्เคตंเคธ เค•ी เค•เคฅा เคนै เคคो เคฌเคนुเคค เคฒंเคฌी เคฐाเคน เค—्เคฐाเคฎ-เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•े เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•ी।”[10] เคฒेเค–เค• เค•เคนเคคा เคนै เค•ि เคฎुเค•्เคคि เค•ी เคฐाเคน เคฌเคนुเคค เคฒंเคฌी เคนै เค‰เคธเค•ी เคช्เคฐाเคช्เคคि เค•े เคฒिเค เคฒเฅœเคจा เคนोเค—ा เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•เคฐเคจा เคนोเค—ा।

เคธเคจ 2006 เคฎें เคฐाเคœू เคถเคฐ्เคฎा เค•ा เคšเคฐ्เคšिเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคนเคฒเคซเคจाเคฎे’ เคฎुเค–्เคฏเคคः เค•िเคธाเคจ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•े เคธाเคฅ เคนी เคœเคฒเคธंเค•เคŸ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•เคฐเคคा เคนै। เค•िเคธाเคจ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เคชเคฐ เคนिंเคฆी เคฎें เคฏเคน เคช्เคฐเคฅเคฎ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคนै เคœो เค†ंเคง्เคฐเคช्เคฐเคฆेเคถ เค•े เค•िเคธाเคจी เคœीเคตเคจ เคต เค‰เคธเค•ी เคฎुเค–्เคฏเคคः เคœเคฒ เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคฆिเค–ाเคคा เคนै। เคฐिเคถ्เคตเคค เคšाเคนे เค›ोเคŸी เคนो เคฏा เคฌเฅœी เคนो เค‡เคธเค•े เคฌिเคจा เค•ोเคˆ เคญी เคต्เคฏเค•्เคคि เค…เคชเคจा เค•ाเคฎ เค•ोเคฐ्เคŸ-เค•เคšเคนเคฐी, เค—ाँเคต, เค•เคธ्เคฌे, เคคเคนเคธीเคฒ, เค…เคฆाเคฒเคค เคฎें เคจเคนीं เค•เคฐा เคธเค•เคคा เคนै। ‘เคนเคฒเคซเคจाเคฎे’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคนเคฒเคซเคจाเคฎों-เคเฅžिเคกेเคตिเคŸ เค•ी เค…เคธเคฒिเคฏเคค เคญी เค–ोเคฒी เค—เคฏी เคนै। เคฎเค•เคˆเคฐाเคฎ เค…เคชเคจे เคชिเคคा เค•ी เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•ो เคฒेเค•เคฐ 19 เคนเคฒเคซเคจाเคฎे เค•เคฎिเคถ्เคจเคฐ เค•ो เคช्เคฐเคถाเคธเคจिเค• เคญ्เคฐเคท्เคŸाเคšाเคฐ เค•ा เคฐाเคœเคจीเคคिเค• เค—เค เคœोเฅœ เค•े เคšเคฒเคคे เคฆेเคคा เคนै।

เคธूเคฐ्เคฏเคฆीเคจ เคฏाเคฆเคต เค•ा 2006 เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค ‘เคœเคฎीเคจ’ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เคœเคฎीเคจ เค•ो เค†เคงाเคฐ เคฌเคจाเค•เคฐ เคฆो เคตिเคถेเคท เค…ंเคšเคฒ เค•ी เคฌाเคค เค•ी เค—เคฏी เคนै। เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ी เคถुเคฐुเค†เคค เคญूเคฎिเค•ा เคฎें เคธूเคฐ्เคฏเคฆीเคจ เคฏाเคฆเคต เค•เคนเคคे เคนैं- ‘เคœเคฎीเคจ เค•िเคธी เค•ी เคจिเคœी เคฌเคชौเคคी เคจเคนीं เคนोเคคी เคตเคน เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เคธเคฐ्เคตเคฐाเคท्เคŸ्เคฐीเคฏ เคฌเคฒ्เค•ि เคตिเคถ्เคต เค•ी เคงเคฐोเคนเคฐ เคนोเคคी เคนै। เคงเคฐเคคी เคฏा เคœเคฎीเคจ เค•ी เค—ोเคฆ เค”เคฐ เค†เค•ाเคถ เค•ी เค›เคค्เคฐเค›ाเคฏा เค•े เคฌिเคจा เคนเคตा เค•ी เค•ोเค– เคธे เค…เคธंเค–्เคฏ เคœीเคต เคธृเคท्เคŸि เคฎें เคœเคจ्เคฎ เคฒेเคคे เคนैं เค”เคฐ เค‰เคธे เคนเคฎ เคฎाเคจ्เคฏ เคฐเค–เคคे เคนैं। เคธ्เคตीเค•ाเคฐ เค•เคฐเคคे เคนैं เคนเคฎ เคœिเคธे เค—ैเคฐ เค•ी เคจाเคœाเคฏเคœ เคšीเคœ เคธเคฎเคเค•เคฐ เค…เคธ्เคตीเค•ाเคฐ เค•เคฐเคคे เคนैं เค‰เคธ เคœเคฎीเคจ เค•ी เค‰เคชเคœ เคฏเคน เค•ृเคคि เคนै।’ (เคธूเคฐ्เคฏเคฆीเคจ เคฏाเคฆเคต เคœเคฎीเคจ เค•ी เคญूเคฎिเค•ा เคธे เค‰เคฆ्เค˜ृเคค)

เคธूเคฐ्เคฏเคฆीเคจ เคฏाเคฆเคต เค•ा เคฆूเคธเคฐा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคฎाँ เค•ा เค†ँเคšเคฒ’ เคœो 1992 เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนुเค† เคฅा เคœिเคธे เค—ुเคœเคฐाเคคी เคธाเคนिเคค्เคฏ เค…เค•ाเคฆเคฎी เคจे 1992 เคฎें เคจเคกिเคฏाเคก เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ เคธे เคชुเคฐเคธ्เค•ृเคค เค•िเคฏा। เคฏเคน เคธुเคฒ्เคคाเคจเคชुเคฐ เค…ंเคšเคฒ เค•ी เค•เคฅा เค•เคนเคคा เคนै। เค‡เคธเค•ी เค•เคนाเคจी เคšเค‡เคคा เค”เคฐ เคซเค—ुเคจी เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เค†เค—े เคฌเฅเคคी เคนै। เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคœाเคคि-เคชाเคคि, เคŠँเคš-เคจीเคš, เค›ुเค†-เค›ूเคค, เคธाเคฎाเคœिเค• เคตिเคทเคฎเคคा, เค…ंเคงเคตिเคถ्เคตाเคธ เค†เคฆि เค•ुเคฐीเคคिเคฏों เค•ा เคชเคฐ्เคฆाเคซाเคถ เค•เคฐเคคा เคนै। เค•िเคธाเคจी เคœीเคตเคจ เค•ी เคตिเคกเคฎ्เคฌเคจा เคฏเคน เคนै เค•ि เคจिเคฐ्เคงเคจเคคा เคฆเคฐिเคฆ्เคฐเคคा เค”เคฐ เค—เคฐीเคฌी เคšाเคนे เค•िเคคเคจी เคญी เคนो เคตเคน เค…เคชเคจे เคฆुเค– เคฆเคฐ्เคฆ เค•ो เคธเคนเคคे เคนुเค เค…เคชเคจी เคฎिเคŸ्เคŸी เค…เคชเคจी เค…ंเคšเคฒ เค•ो เค›ोเฅœเคจा เคจเคนीं เคšाเคนเคคा เคนै।

เคธीเคฎांเคค เค•िเคธाเคจ เค•ो เค†เคฐ्เคฅिเค• เค‰เคฆाเคฐीเค•เคฐเคฃ เค•ी เคจीเคคिเคฏों เคจे เคœिเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคฌเคฐ्เคฌाเคฆ เค•िเคฏा เคนै เค‰เคธเค•ा เคšिเคค्เคฐเคฃ เคถिเคตเคฎूเคฐ्เคคि เคจे ‘เค†เค–िเคฐी เค›เคฒांเค—’ (2008) เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎें เค•िเคฏा เคนै। เค•िเคธाเคจ เค”เคฐ เค•ृเคทि เคธเคฎเคธ्เคฏा เค”เคฐ เค–ेเคคी เค•ी เคจเคฏी เค”เคฐ เคชुเคฐाเคจी เคคเค•เคจीเค• เค•ो เค…เคชเคจाเคจे เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค ‘เคšเคฒเคคी เคšाเค•ी’ (2011) เคนै। เคญूเคฎंเคกเคฒीเค•ृเคค เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เค—ाँเคต เค•ी เคฌเคฆเคฒเคคी เคคเคธ्เคตीเคฐ, เคฌाเคœाเคฐเคตाเคฆ เค•ी เคธ्เคฅिเคคिเคฏाँ เค†เคฆि เคช्เคฐเคถ्เคจों เคธे เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคŸเค•เคฐाเคคा เคนै। เคญूเคฎि เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ เคœैเคธी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคธे เคœूเคเคคा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคเค• เคฅी เคฎैเคจा เคเค• เคฅा เค•ुเคฎ्เคนाเคฐ’ (2014) เค‰เคฆाเคฐीเค•เคฐเคฃ, เคญूเคฎंเคกเคฒीเค•เคฐเคฃ เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคฎें เค›ीเคจเคคी เคœा เคฐเคนी เค•िเคธाเคจ เค•ी เคœเคฎीเคจ เค•ो เคšिเคค्เคฐिเคค เค•เคฐเคคा เคนै। เคจเคฌ्เคฌे เค•े เคฌाเคฆ เคนเคฐ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เคฌाเคœाเคฐ เคธंเคšाเคฒिเคค เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै เค”เคฐ เคต्เคฏเค•्เคคि เคฌाเคœाเคฐ เคฎें เค–िเคฒौเคจे เค•ी เคคเคฐเคน เคนो เค—เคฏा เคนै।

เคตिเค•ाเคธ เคฌเคจाเคฎ เคตिเคจाเคถ เค•ी เค•เคนाเคจी เค•เคนเคคा เคธुเคจीเคฒ เคšเคคुเคฐ्เคตेเคฆी เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เค•ाเคฒी เคšाเคŸ’ (2015) เคเค• เคจเคˆ เคธเคฎเคธ्เคฏा เค–ेเคคी เค•ा เค•ंเคชเคจीเค•เคฐเคฃ เค”เคฐ เคจเค•เคฆी เคซเคธเคฒों เค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เค—ेเคนूँ เค”เคฐ เคงाเคจ เค‰เคชเคœाเคจे เคตाเคฒे เค•िเคธाเคจों เค•े เค•เคฐ्เคœ เคฒेเคจे เค”เคฐ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐเคจे เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เค‰เค ाเคคा เคนै। เคฌाเคœाเคฐ เค•े เค†เคจे เคธे เคจเค เคคเคฐเคน เค•े เคฌिเคšौเคฒिเค เคชैเคฆा เคนुเค เคนै। เค‡เคจ เคฌिเคšौเคฒिเคฏों เค•ी เค˜ुเคธเคชैเค  เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•े เค…ंเคฆเคฐ เคคเค• เคนो เค—เคˆ เคนै।

เคธंเคœीเคต เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคซाँเคธ’ เคตिเคฆเคฐ्เคญ เค•िเคธाเคจ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•ो เค‰เคœाเค—เคฐ เค•เคฐเคคा เคนै। ‘เคซाँเคธ’ เค•ी เค•เคฅा เคตเคธ्เคคु เคฎें เค•िเคธाเคจों เค•े เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เค•ा เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคฎूเคฒ्เคฏ, เคตीเคŸी เค•ॉเคŸเคจ, เค–ाเคฆ เคฌीเคœ เค•ीเคŸเคจाเคถเค•, เคชाเคจी เค•ी เค•เคฎी, เคฎเคนिเคฒा เค•िเคธाเคจ เคธเคฎเคธ्เคฏा, เค•ीเคŸเคจाเคถเค• เคชीเค•เคฐ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐเคคा เค•िเคธाเคจ, เค–ेเคคों เคฎें เคชेเฅœों เคชเคฐ เคซांเคธी เคฒเค—ाเค•เคฐ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐเคคा เคนुเค† เค•िเคธाเคจ เค†เคฆि เค…เคจेเค• เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคนैं। เค•िเคธाเคจ เคธे เคฎเคœเคฆूเคฐ เคฌเคจเคคा เค”เคฐ เค…ंเคค เคฎें เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐเคคा เค•िเคธाเคจ เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•े เคฎूเคฒ เคฎें เคนै।

เคชंเค•เคœ เคธुเคฌीเคฐ เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เค…เค•ाเคฒ เคฎें เค‰เคค्เคธเคต’ (2017) เคฎें เค•เคฐ्เคœ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•ो เคชीเฅी เคฆเคฐ เคชीเฅी เคŸ्เคฐांเคธเคซเคฐ เคนोเคคे เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคธเคฐเค•ाเคฐी เคฏोเคœเคจाเค“ं เคต เคญ्เคฐเคท्เคŸ เคถाเคธเคจ เคคंเคค्เคฐ เค•ा เคชोเคฒ เค–ोเคฒเคคा เคฏเคน เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคค्เคฐाเคธเคฆ เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•ा เคตเคฐ्เคฃเคจ เค•เคฐเคคा เคนै। เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅाเค“ं เค•ा เคฎाเคฐा เค•िเคธाเคจ, เคจเค•เคฆी เคซเคธเคฒ เค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เค—ेเคนूँ, เคšाเคตเคฒ เค•ी เค–ेเคคी เค•เคฐเคจे เคตाเคฒा เค•िเคธाเคจ เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ी เค—เคฒเคค เคฏोเคœเคจाเค“ं เคต เค•िเคธाเคจ เคจीเคคिเคฏों เค•े เคšเคฒเคคे เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै।

เคฆेเคถ เค•ी เค…เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•े เคตिเค•ाเคธ เคฎें เค•िเคธाเคจों เค•ा เค…เคนเคฎ เคฏोเค—เคฆाเคจ เคนै। เค†เคœ เค•िเคธाเคจों เค•ी เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เค•्เคทเคฎเคคा เค…เคค्เคฏเคงिเค• เคฌเฅ เค—เคฏी เคนै। เคฒेเค•िเคจ เคธเคฐเค•ाเคฐ เค‰เคจเค•े เคซเคธเคฒों เค•ो เค‰เคšिเคค เคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคฎूเคฒ्เคฏ เคจเคนीं เคฌเคฒ्เค•ि เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคฎूเคฒ्เคฏ เคฆे เคฐเคนी เคนै। เคซเคธเคฒ เคจुเค•เคธाเคจ เคนोเคจे เคชเคฐ เคชुเค–्เคคा เคธเคฐเค•ाเคฐी เคช्เคฐाเคตเคงाเคจ เคจเคนीं เคนै। เคซเคธเคฒ เคฌीเคฎा เค•ा เคฒाเคญ เค•ेเคตเคฒ เค•ुเค› เคฌเฅœे เค•िเคธाเคจ เคนी เคฒे เคชा เคฐเคนे เคนैं। เคฒเค˜ु เค”เคฐ เคธीเคฎांเคค เค•िเคธाเคจ เค•े เคฒिเค เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ी เค•ोเคˆ เคฏोเคœเคจा เคจเคนीं เคนै। เคœเคฌเค•ि เค†เค•เฅœों เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ- “เคญाเคฐเคค เคฎें 60 เค•เคฐोเฅœ เค…เคจुเคฎाเคจिเคค เค•िเคธाเคจ เคนैं เคœिเคธเคฎें เคธे 80% เค•िเคธाเคจ เค›ोเคŸे เค•िเคธाเคจ เคนैं, เคถेเคท 20% เคฌเฅœे เค•िเคธाเคจ เคนैं।....เค•िเคธाเคจ เค•्เคฐेเคกिเคŸ เค•ाเคฐ्เคก เค•เคฐ्เคœ เคฎें เคซเคธाเคจें เค•ा เคเค• เคคเคฐीเค•ा เคนै। เค•िเคธाเคจ เค•เคฐ्เคœ เคฎें เคกूเคฌเคจा เคจเคนीं เคšाเคนเคคा เคฒेเค•िเคจ เคธเคฐเค•ाเคฐ เค‰เคธे เค•เคฐ्เคœ เคฆेเค•เคฐ เคกूเคฌा เคฐเคนी เคนै। เคซिเค•्เค•ी (เคเคซ.เคธी.เคธी.เค†เคˆ.) เค”เคฐ เคเคธोเคšेเคฎ เค ेเค•े เคชเคฐ เค–ेเคคी เค•เคฐाเคจे เคฎें เคฒเค—े เคนुเค เคนैं।”[11] เค ेเค•े เค•ी เค–ेเคคी เคฎें เคœเคฎीเคจ เค•ो เคชूเคฐी เคคเคฐเคน เคฌंเคœเคฐ เค•เคฐाเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคฆूเคธเคฐे เค–ेเคค เค•ो เค ेเค•ा เคชเคฐ เคฒेเค•เคฐ เคฌंเคœเคฐ เคฌเคจाเค เคœाเคจे เค•ी เค…เคฎेเคฐिเค•ा เค•ी เคธाเคœिเคถ เคนै। เค†เคจे เคตाเคฒे เคธเคฎเคฏ เคฎें เคชूเคฐे เคฆेเคถ เค•ा เค•िเคธाเคจ เค‰เคธเค•ी เคœเคฎीเคจ เคธเคฌ เคฌंเคœเคฐ เคนोเคจे เค•े เค•เค—ाเคฐ เคชเคฐ เคนोंเค—े। เคธเคฐเค•ाเคฐ เคญी เค•िเคธाเคจों เค•े เคตिเคชเค•्เคท เคฎें เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค•े เค—ैเคฐ-เคœिเคฎ्เคฎेเคฆाเคฐाเคจा เคซैเคธเคฒे เคฒे เคฐเคนी เคนै เคœिเคธเคธे เค•िเคธाเคจों เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เค•เคฎ เคนोเคจे เค•ी เคฌเคœाเค เคฆिเคจ เคฌ เคฆिเคจ เคฌเฅœी เคต เคœเคŸिเคฒ เคนो เคฐเคนी เคนैं।

เค‡เคธเค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เคเคธ เค†เคฐ เคนเคฐเคจोเคŸ เค•ा เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคนिเคกिंเคฌ’ เค•เคˆ เคธเคฐोเค•ाเคฐ เคฒिเค เคนुเค เคนै। เค†เคกंเคฌเคฐ เคชूเคฐ्เคฃ เคงเคฐ्เคฎเคšाเคฐ เค•े เคตिเคฐोเคง เคฎें เค…ंเคšเคฒ เคตिเคถेเคท เค•ी เค•เคฅा เคนै เคนिเคกिंเคฌ। เคฏเคน เคนिเคฎांเคšเคฒ เคช्เคฐเคฆेเคถ เค•ी เค•เคฅा เค•เคนเคคा เคนै। เค•เคฅाเค•ाเคฐ เคญीเคฎเคธेเคจ เคค्เคฏाเค—ी เค•े เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ ‘เคœเคฎीเคจ’ เคฎें เค—ाँเคตों เค•े เคœीเคตเคจ เคฎें เคคेเคœी เคธे เค†เคฏे เคฌเคฆเคฒाเคต เค•ा เคšिเคค्เคฐเคฃ เคนै। เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคธ्เคตाเคงीเคจเคคा เค•े เคฌाเคฆ เคจेเคนเคฐू เคฏुเค— เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•्เคฐเคฎ เค•े เคธ्เคตเคช्เคจ-เค•ाเคฒ เค•ी เค•เคฅा เค•เคนเคคी เคนै। เคจिเคฐ्เคงเคจ เค•िเคธाเคจ เคญूเคฎिเคนीเคจ เคนो เคฐเคนा เคนै เค”เคฐ เคญूเคฎिเคนीเคจ เค•ी เคฏाเคคเคจाเคँ เคฌเคข़ เคฐเคนी เคนैं। เคธเคฎเคฏ เค•े เคธाเคฅ เค—ाँเคต เค•ा เคฌाเคน्เคฏ เคนी เคจเคนीं, เค…เคจ्เคคเคฐ เคญी เคฌเคฆเคฒ เค—เคฏा เคนै। เคธ्เคตเคฐाเคœ्เคฏ เค•ा เคœो เคธเคชเคจा เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคฅा, เคตเคน เค†เคœ เคตिเค–เคฃ्เคกिเคค เคนो เค—เคฏा เคนै। เค‡เคธ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค•ा เคจाเคฏเค• เคธ्เคตเคฏं เค‡เคธเค•ा เคธเคฎเคฏ เคฏा เคซिเคฐ เค—ाँเคต เค—เคฃेเคถเคชुเคฐ เคนै।

เคฆेเค–ा เคœाเคฏे เคคो เค‡เค—्เคฒैंเคก เคธे เคญाเคฐเคค เค•ा เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคต เค”เคฆ्เคฏोเค—िเค• เค•्เคฐांเคคि เค•ा เคธเฅžเคฐ เค”เคฐ เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐ เคญाเคฐเคค เคฎें เคนเคฐिเคค เค•्เคฐांเคคि เคนोเคจे เคธे เค•ृเคทि เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เค•ा เคฌเคฆเคฒाเคต เคนुเค† เคนै, เคชเคฐเคจ्เคคु เค•िเคธाเคจ เค•िเคธी เคจ เค•िเคธी เคฐूเคช เคธे เคถोเคทिเคค เค”เคฐ เคช्เคฐเคคाเฅœिเคค เคฐเคนा เคนै। เคœिเคธเค•ी เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เค…เคจेเค• เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธเค•ाเคฐों เคจे เค•ी เคนै। เค•िเคธाเคจों เค•े เคธंเค˜เคฐ्เคทเคฎเคฏ เคœीเคตเคจ เค•ो เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เคฌिंเคฆु เคฌเคจाเค•เคฐ เค†เคœाเคฆी เคธे เคชเคนเคฒे เคช्เคฐेเคฎเคšเคจ्เคฆ เคธे เคฒेเค•เคฐ เคฐाเคœू เคถเคฐ्เคฎा (เคนเคฒเคซเคจाเคฎा), เคœเค—เคฆीเคถ เค—ुเคช्เคค (เค•เคญी เคจ เค›ोเฅœे เค–ेเคค), เคตिเคตेเค•ी เคฐाเคฏ (เคธोเคจा เคฎाเคŸी) เค•เคฎเคฒाเค•ांเคค เคค्เคฐिเคชाเค ी (เคฌेเคฆเค–เคฒ) เคคเคฅा เค•ाเคถीเคจाเคฅ เคธिंเคน (เคฐेเคนเคจ เคชเคฐ เคฐเค—्เค˜ू), เคถिเคตเคช्เคฐเคธाเคฆ เคธिंเคน(เค…เคฒเค—-เค…เคฒเค— เคตैเคคเคฐเคฃी), เคธเคš्เคšिเคฆाเคจंเคฆ ‘เคงूเคฎเค•ेเคคु’ (เคฎाเคŸी เค•ी เคฎเคนเค•), เคฐाเคนी เคฎाเคธूเคฎ เคฐเคœा (เค†เคงा เค—ाँเคต), เคฆเคฏाเคจाเคฅ เคा (เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค•ा เคฌेเคŸा), เคฏเคœ्เคžเคฆเคค्เคค เคถเคฐ्เคฎा (เค‡ंเคธाเคซ), เคฎाเคฐ्เค•เคฃ्เคกेเคฏ (เค…เค—्เคจिเคฌीเคœ), เคถ्เคฐीเคฒाเคฒ เคถुเค•्เคฒ (เคตिเคถ्เคฐाเคฎเคชुเคฐ เค•ा เคธंเคค), เคซเคฃीเคถ्เคตเคฐ เคจाเคฅ ‘เคฐेเคฃु’ (เคฎैเคฒा เค†ँเคšเคฒ), เค•เคฅाเค•ाเคฐ เคธंเคœीเคต เค”เคฐ เคชंเค•เคœ เคธुเคฌीเคฐ เคคเค• เคเค• เคฒเคฎ्เคฌी เคชเคฐเคฎ्เคชเคฐा เคšเคฒเคคी เค† เคฐเคนी เคนै। เค‡เคจ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธเค•ाเคฐों เคจे เคธाเคฎเคจ्เคคी เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा, เคฎเคนเคœเคจी เคธเคญ्เคฏเคคा, เคœเคฎींเคฆाเคฐी เคช्เคฐเคฅा, เคœเคฎीเคจ เคšเค•เคฌंเคฆी, เคœเคฎीเคจ เคธे เคฌेเคฆเค–เคฒी, เคญूเคฎिเคนीเคจ เคนोเคจा, เคฌाเฅ, เคธूเค–ा, เค…เค•ाเคฒ เคœैเคธे เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เค†เคชเคฆा เคคเคฅा เคจเคฏी เค†เคฐ्เคฅिเค• เคจीเคคि เค•े เคฆौเคฐ เคฎें เคฌाเคœाเคฐเคตाเคฆ เค•ा เคธाเคงाเคฐเคฃ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคšเค•ाเคšौंเคง เคธे เคฌเคฆเคฒเคคी เคธंเคธ्เค•ृเคคि, เค–ेเคคी เค•ा เค•ंเคชเคจीเค•เคฐเคฃ, เคญूเคฎि เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा, เคธเคฐเค•ाเคฐी เคฌैंเค•ों เคฎें เค•เคฐ्เคœ เค…เคฆाเคฏเค—ी เคฃ เค•เคฐเคจे เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा, เคคเคฅा เค•िเคธाเคจ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค‡เคจ เคธाเคฐी เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เค•ो เคฒेเค–เค• เคจे เค…เคชเคจी เคฐเคšเคจाเค“ं เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เคฆी เคนै। เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคธเคฎเคฏ เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เค”เคฐ เค•เคนाเคจी เคฒिเค–े เคœा เคฐเคนे เคนैं। เค‡เคจ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เค•िเคธाเคจ เคœीเคตเคจ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค‰เคจเค•ी เคœเคฆ्เคฆोเคœเคนเคฆ เค•ो เคธाเคนिเคค्เคฏเค•ाเคฐ เคฒिเค– เคฐเคนे เคนैं। เคนिंเคฆी เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธों เคฎें เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคค เค•ृเคทเค•ों เค•ी เคธाเคฎाเคœिเค•, เค†เคฐ्เคฅिเค• เค”เคฐ เคฐाเคœเคจीเคคिเค• เคธ्เคฅिเคคि เคคเคฅा เคฆเคฏเคจीเคฏ เค”เคฐ เคญเคฏाเคตเคน เคธ्เคฅिเคคि เค•ो เคฆिเค–ाเคฏा เคœा เคฐเคนा เคนै। เคนाँ เค†เคœ เคญเคฒे เคนी เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคœैเคธा เค•िเคธाเคจों เค”เคฐ เค—्เคฐाเคฎ्เคฏ เคœीเคตเคจ เคธे เคจिเคฌเคฆ्เคง เค‰เคคเคจा เคฌเฅœा เคฒेเค–เค• เคญเคฒे เคนी เคนเคฎाเคฐे เคฌीเคš เคฎें เคจเคนीं เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฎें เคเคธे เคฒेเค–เค•ों เค•ी เค•ोเคˆ เค•เคฎी เคจเคนीं เคนै เคœो เค•िเคธाเคจ เคตिเคฐोเคงी เคฐाเคœเคจीเคคि เค•ो เคจ เคธเคฎเคเคคा เคนो। เค†เคœ เคฏเคนी เคฒेเค–เค• เคธाเคนिเคค्เคฏเค•ाเคฐ เค‡เคธ เคฐाเคœเคจीเคคि เค•ा เคตिเคฐोเคง เค•เคฐเคคे เคนैं เค”เคฐ เค…เคชเคจी เคฐเคšเคจाเค“ं เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เค‰เคธเค•ा เคช्เคฐเคคिเค•ाเคฐ เคญी เค•เคฐเคคे เคนैं। เค†เคœ เค•े เคฒेเค–เค• เค•े เคธाเคฎเคจे เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค•ा เคธเคฎเคฏ, เค—्เคฐाเคฎ เค”เคฐ เคœीเคตเคจ เคจเคนीं เคนै,เคถाเคฏเคฆ เค‡เคธเคฒिเค เคญी เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เคนोเคจा เค•เค िเคจ เคญी เคนै। เค•िเคจ्เคคु เคธंเคคोเคท เค”เคฐ เค†เคถा เคญी เคนै เค•ि เคช्เคฐเค—เคคिเคถीเคฒ, เคœเคจเคตाเคฆी เคฒेเค–เค• เค…เคชเคจी เคฒेเค–เค•ीเคฏ เคช्เคฐเคคिเคฌเคฆ्เคงเคคाเค“ं เค•े เคธाเคฅ เค†เคœ เค•िเคธाเคจों เค•ि เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคฒเค—ाเคคाเคฐ เค…เคชเคจी เคฒेเค–เคจी เค•े เคธाเคฅ เค‰เคชเคธ्เคฅिเคค เคนैं।

เคธंเคฆเคฐ्เคญ เค—्เคฐंเคฅ เคธूเคšी

[1] เคชांเคกेเคฏ เคฎैเคจेเคœเคฐ, เคธंเคชเคค्เคคि เคถाเคธ्เคค्เคฐ (เคช्เคฐเคธ्เคคाเคตเคจा เคธे) เคชृเคท्เค -14 เค•ेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคนिंเคฆी เคจिเคฆेเคถाเคฒเคฏ, เคฆिเคฒ्เคฒी
[2] เคถเคฐ्เคฎा เคฐाเคฎเคตिเคฒाเคธ, เคฎเคนाเคตीเคฐ เคช्เคฐเคธाเคฆ เคฆ्เคตिเคตेเคฆी เค”เคฐ เคนिंเคฆी เคจเคตเคœाเค—เคฐเคฃ (เคญूเคฎिเค•ा) 2008 2nd เคฐाเคœเค•เคฎเคฒ เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ 1 เคฌी เคจेเคคाเคœी เคธुเคญाเคท เคฎाเคฐ्เค— เคจเคฏी เคฆिเคฒ्เคฒी 110002 เคชृเคท्เค -31
[3] เคนिंเคฆी เคธाเคนिเคค्เคฏ : เค‰เคฆ्เคญเคต เค”เคฐ เคตिเค•ाเคธ- เคนเคœाเคฐीเคช्เคฐเคธाเคฆ เคฆ्เคตिเคตेเคฆी, เคชृเคท्เค - 229, เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ- เคฐाเคœเค•เคฎเคฒ เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ เคช्เคฐा. เคฒि. 1 เคฌी., เคจेเคคाเคœी เคธुเคญाเคท เคฎाเคฐ्เค—, เคฆเคฐिเคฏाเค—ंเคœ, เคจเคˆ เคฆिเคฒ्เคฒी- 110002, เคธंเคธ्เค•เคฐเคฃ- 2003
[4] เคถเคฐ्เคฎा เคฐाเคฎเคตिเคฒाเคธ, เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค”เคฐ เค‰เคจเค•ा เคฏुเค—, เคชृเคท्เค -55
[5] เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ, เค—ोเคฆाเคจ - เคชृเคท्เค -309
[6] เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ, เค—ोเคฆाเคจ, เคชृเคท्เค - 138
[7] เคถเคฐ्เคฎा เคฐाเคฎเคตिเคฒाเคธ, เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค”เคฐ เค‰เคจเค•ा เคฏुเค—, เคชृเคท्เค -171
[8] เคจाเค—ाเคฐ्เคœुเคจ, เคฌเคฒเคšเคจเคฎा, เคชृเคท्เค - -55
[9] เคช्เคฐेเคฎเคšंเคฆ เค”เคฐ เค‰เคจเค•ा เคฏुเค—, เคฐाเคฎเคตिเคฒाเคธ เคถเคฐ्เคฎा, 1993 เคฐाเคœเค•เคฎเคฒ เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ, เคจเคฏी เคฆिเคฒ्เคฒी เคชृเคท्เค -44
[10] เคฐเคตींเคฆ्เคฐเคจाเคฅ เคฐाเคฏ, เคฎुเค•्เคคि เค•ा เคตिเคฎเคฐ्เคถ, เคธाเค•्เคทाเคค्เค•ाเคฐ, เคฎเคˆ 2004 เคชृเคท्เค -125
[11] เค…เค–िเคฒ เค…เค–िเคฒेเคถ, เคฎीเคกिเคฏा เคตेเคถ्เคฏा เคฏा เคฆเคฒाเคฒ, เคนเคฒเค•ाเคจ เค•िเคธाเคจ, เคช्เคฐเคฅเคฎ เคธंเคธ्เค•เคฐเคฃ 2009 เคจเคŸเคฐाเคœ เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ 4878/4 เคฌी 306 เคœे เคเคฎ เคกी เคนाเค‰เคธ เค…ंเคธाเคฐी เคฐोเคก เคฆเคฐिเคฏाเค—ंเคœ เคจเคฏी เคฆिเคฒ्เคฒी 110002 เคชृเคท्เค -288-289

6 comments:

  1. เค†เคšाเคฐ्เคฏ เคถुเค•्เคฒ เคจे เคชเคฐीเค•्เคทा เค—ुเคฐु เค•ो เคนी เคช्เคฐเคฅเคฎ เค‰เคชเคจ्เคฏाเคธ เคฎाเคจा। เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฆें เค•ि เคญाเค—्เคฏเคตเคคी เค•ो เคฎाเคจा।

    ReplyDelete
    Replies
    1. เคฎुเคे เคญी เคฏे เคนी เคฒเค— เคฐเคนा

      Delete
  2. เคฌเคนुเคค เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคœाเคฃเค•ाเคฐी เคฆि เคนै เค†เคชเคฃे

    ReplyDelete
  3. เคฌเคนुเคค เคนी เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เคšिเคค्เคฐเคฃ . เคฌเคข़िเคฏा

    ReplyDelete
  4. Ma'am AAP เค…เคชเคจा Insta I'd de เคฆो

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคฐเคšเคจा เคธे เคธเคฎ्เคฌंเคงिเคค เคถाเคฒीเคจ เคธเคฎ्เคตाเคฆ เค•ा เคธ्เคตाเค—เคค เคนै।