![]() |
| рдЖрдирди्рдж рджाрд╕ |
- рдЖрдирди्рдж рджाрд╕
рд╢ोрдз-рд╕ाрд░ांрд╢
-
рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдПрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рдзाрд░ा рд╣ै, рдЬो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоुрдж्рджों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рдЗрди рдоुрдж्рджों рдкрд░
рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЙрдирдХी
рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрдХ्рд╖ों рдХा рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рд╕े рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХिрдпा рд╣ै। рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдФрд░
рдЙрд╕рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдХिрддрдиा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдХिрддрдиा
рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрдпा;
рдЬिрд╕े
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд░ूрдк рд╕े рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдпिрдд рдХрд░ рдЗрд╕рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рд╣ै।
рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдирд╡ीрди рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХे рдЬрд░िрдП рдоाрдирд╡ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी
рдмрдиाрдиा рд╕ाрде рд╣ी рдЪिंрддрди рд╢рдХ्рддि,
рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг
рд╢рдХ्рддि рдПрд╡ं рд╕рд░्рдЬрдиाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рдХो рдореЫрдмूрддी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╣ै।
рдмीрдЬ
рд╢рдм्рдж –
рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди,
рднाрд░рддीрдп
рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा,
рднाрд░рддीрдп
рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा,
рд╕рдордХाрд▓ीрди
рд╢िрдХ्рд╖ा।
рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा
-
рд▓рдЧрднрдЧ рдкाँрдЪрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХी рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рди рдХрд░
рд╕рдХрдиे рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╢ृंрдЦрд▓рди рдХे рдЪिрди्рд╣ рджृрд╖्рдЯिрдЧोрдЪрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рдеे।
рднाрд░рдд рдХे рд╕ौрднाрдЧ्рдп рд╕े рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХी рдкाрд╡рди рднूрдоि рдкрд░ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдЕрд╡рддрд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рдмौрдж्рдз
рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рддрдеाрдЧрдд рдмुрдж्рдз рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдФрд░ рджिрдП рдЧрдпे рдЙрдкрджेрд╢
рд╣ी рджрд░्рд╢рди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдЬрдм рдЗрди्рд╣ीं рд╕िрдж्рдзांрддों рдФрд░ рдЙрдкрджेрд╢ों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा, рддрдм рдЙрди्рд╣ें рдмौрдж्рдз рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЧрдпा। рднाрд░рддीрдп
рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рднाрд░рддीрдп
рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдиे рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा
рдПрдХ рдоाрдирдХ рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдеा। рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рддрдеा рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдФрд░
рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ,
рдзाрд░्рдоिрдХ
рддрдеा рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕рдиे рдПрдХ рд╕ुрдиिрдпोрдЬिрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖ा
рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЬो рдХ्рд░ांрддि рд▓ाрдИ рд╡рд╣
рдЖрдЬ рднी рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдЬीрд╡ंрдд рдФрд░ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдирдИ
рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдиे рднी рдк्рд░ाрдЪीрди рдЬ्рдЮाрди
рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рд╕рдордЭा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рд╣ी рднाрд░рдд рдХी рд╕рдоृрдж्рдз рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдХेंрдж्рд░
рдоें рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рднрд░рдкूрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
рд╢ोрдз
рдк्рд░рд╡िрдзि -
рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрдЪाрд░ों,
рддрде्рдпों
рд╡ рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рддрд░ीреШे рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рднрд░рд╕рдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрддीрдд рд╕े
рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрдж्рдзрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рддрде्рдпों
рдХो рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд▓ेрдЦ
рдХो рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдкрдж्рдзрддि,
рд╡िрд╡ेрдЪрди
рдкрдж्рдзрддि рддрдеा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрдзि рддрдХ рд╕рдоेрдЯрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХिрдпा рд╣ै।
рдЕрдз्рдпрдпрди
рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг –
рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рдЗрддिрд╣ाрд╕
рд░рд╣ा рд╣ै। рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЬाрдирдиे, рд╕рдордЭрдиे рд╡ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рддрдеाрдЧрдд рдмुрдж्рдз рд╕े рдЬुрдб़ी
рдмुрдиिрдпाрджी рдмाрддें рдФрд░ рдЙрдирдХे рджрд░्рд╢рди рдХो рдЬाрдирдиा рдЕрддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рд╕ंрдз्рдпा рд╕िрди्рд╣ा рдХे рд╢рдм्рджों
рдоें - “рд╡ैрджिрдХрдХाрд▓ рд╕े рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдзाрд░ा рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХाрд▓ рддрдХ рдлрд▓ी-рдлूрд▓ी। рдЫрдаी
рд╢рддाрдм्рджी рдИ. рдкू. рдХे рдЖрддे-рдЖрддे рдпрд╣ рдзाрд░ा рдзрд░्рдо рдХे рдоूрд▓-рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े рднрдЯрдХрдХрд░ рдХрд░्рдордХाрдг्рдбों
рдФрд░ рдЖрдбंрдмрд░ों рдХे рдЬंрдЬाрд▓ों рдоें рдЙрд▓рдЭ рдЧрдИ। рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЬाрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрдгрдд рд╣ो рдЧрдП
‘рдм्рд░ाрд╣्рдордгрдд्рд╡’ рдФрд░ рдпाрдЬ्рдЮिрдХ рдХрд░्рдордХाрдг्рдбों, рдкрд╢ुрдмрд▓ि, рдЗрдд्рдпाрджि рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬीрд╡рди рдХो рдЬрдЯिрд▓ рдФрд░ рджुрд╖्рдХрд░
рдмрдиा рджिрдпा। рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╣ी рдордирдоाрдиी рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдЗрди
рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдПрд╡ं рд░ूреЭिрдпों рд╕े рд╡्рдпाрдХुрд▓ рд╣ोрдХрд░ рдЖрдо рдЬрдирддा рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдзाрд░्рдоिрдХ
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ рд░рд╣ी рдеी। рдРрд╕े рд╣ी рдЬрдЯिрд▓ рджौрд░ рдИ.
рдкू. 563 рдоें рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз
(рд╕िрдж्рдзाрд░्рде) рдХा рдЬрди्рдо рд╢ाрдХ्рдп рд╡ंрд╢ рдХे рд░ाрдЬрдкाрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд▓ुрдо्рдмिрдиी (рдЕрдм рдиेрдкाрд▓ рдоें) рдиाрдордХ
рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ुрдЖ। рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдзрд░्рдо, рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХрд╣рд▓ाрдпा рддрдеा рдЬिрд╕ рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी
рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ рд╡рд╣ рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд╣рд▓ाрдпी।”1 рдаीрдХ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдПрд╕.рдПрди.
рдоुрдЦрд░्рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि “Religion
was reduced to a complicated ritual to be performed by Brahmana priest in a
language hardly intelligible to any but a few. The formalism and exclusiveness
of the Brahmana system where largely responsible for the birth of Buddhism.”2 рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдЧौрддрдо
рдмुрдж्рдз рд╢ांрдд рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдЪिंрддрдирд╢ीрд▓ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдеे। рдЙрдирдХे рдкिрддा рд╢ुрдж्рдзोрдзрди рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु рдХे
рд╢ाрдХ्рдп рдЧрдг рдХे рдк्рд░рдзाрди рд╡ рд░ाрдЬा рдеे। рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдРрд╢्рд╡рд░्рдп рдПрд╡ं рд╡ैрднрд╡ рдХे рдоाрд╣ौрд▓
рдоें рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз (рд╕िрдж्рдзाрд░्рде) рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा-рджीрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рд╣ुрдЖ, рдкрд░ंрддु рдпे рд╡िрд▓ाрд╕ рдмрд╣ुрд▓ рд╕ुрд╡िрдзाрдПं
рд╡ рд╕ुрдЦ-рд╡ैрднрд╡ рдЕрдкрдиी рдУрд░ реЫ्рдпाрджा рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдиा рдХрд░ рдкाрдИ। рдЙрдирдХा рд╣ृрджрдп рджрдпा, рдХрд░ुрдгा рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рднाрд╡рдиाрдУं рд╕े
рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдеा। рдШрдирд╢्рдпाрдо рдЬी рдЕрдкрдиे рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдмुрдж्рдз рдФрд░ рд╡ेрджाрди्рдд’ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рднрдЧрд╡ाрди
рдмुрдж्рдз рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рджрдпा, рдХрд░ुрдгा, рдоैрдд्рд░ी, рдк्рд░ेрдо, рдЕрд╣िंрд╕ा, рдмंрдзुрдд्рд╡, рд╕рдорджृрд╖्рдЯि рдПрд╡ं рд╕рдорддा рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдеा। рдпрджि рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХी
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдШрдЯрдиा рдХा рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдп рддो рдЙрд╕рдХी рдПрдХ рд╣ी рд╢ृंрдЦрд▓ा рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд
рдЬाрддी рди рдоिрд▓ेрдЧी। рддрдеाрдЧрдд рдХी рдХрд░ुрдгा рдЕрдеाрд╣ рдеी।”3 рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдиे рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдоाрд░्рдЧ рдмрджрд▓ рджिрдпा।
рдЬрд░ा, рд░ोрдЧ рддрдеा рдоृрдд्рдпु рдХे
рджृрд╢्рдпों рдиे рд╕िрдж्рдзाрд░्рде рдХे рдЕंрддःрдХрд░рдг рдХो рдЭрдХрдЭोрд░ рджिрдпा। рдЧृрд╣ рдд्рдпाрдЧ рдХрд░рдХे рдЗрди рдХрд╖्рдЯों рд╕े рдаोрд╕
рд╕рдоाрдзाрди рдкाрдиे рдХे рдЙрдкाрдпों рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдаोрд░ рддрдк рдХिрдпा рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рдПрдХ рдкीрдкрд▓
рдХे рд╡ृрдХ्рд╖ рдХे рдиीрдЪे ‘рдЬ्рдЮाрди’ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ। рддрднी рд╕े рд╕िрдж्рдзाрд░्рде ‘рдмुрдж्рдз’ рдХрд╣рд▓ाрдП। рдкрд░рдо рдЬ्рдЮाрди
рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдЪाрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПं рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиी рдкрдб़ी рдеी- 1.рдкрд╣рд▓ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╡िрддрд░्рдХ рддрдеा рд╡िрдЪाрд░
рдк्рд░рдзाрди рдеी। 2.рджूрд╕рд░ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдПрдХाрдЧ्рд░рддा
рдеी। 3.рддीрд╕рд░ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕рдоुрдЪिрдд рддрдеा
рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХी рдеी। 4.рдЪौрдеी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें
рд╕рдордЪिрдд्рддрддा рдПрд╡ं рдкрд╡िрдд्рд░рддा рддрдеा рд╕рдордЪिрдд्рддрддा рдПрд╡ं рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рд╕ंрдпोрдЧ рд╣ुрдЖ। рдЬ्рдЮाрди-рдк्рд░ाрдк्рддि
рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╡े рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЛрд╖ि рдкрдд्рддрди (рд╕ाрд░рдиाрде) рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдкрд╣рд▓ा рдЙрдкрджेрд╢ рджिрдпा рдеा
рдЬिрд╕े рд╣рдо ‘рдзрд░्рдордЪрдХ्рд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдирддे рд╣ैं। рдмुрдж्рдз рдХे рдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдЙрдкрджेрд╢ों рдХा
рд╕ाрд░ ‘рдЪाрд░ рдЖрд░्рдп рд╕рдд्рдпों’(Four
Noble Truths) рдоें
рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рд╡े рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-
1. рджु:рдЦ, 2. рджु:рдЦ
рд╕рдоुрджाрдп, 3. рджु:рдЦ
рдиिрд░ोрдз рддрдеा 4 .рджु:рдЦ рдиिрд░ोрдз рдоाрд░्рдЧ।
рджु:рдЦ
рдХा рдоूрд▓ рдХाрд░рдг рддृрд╖्рдгा рд╣ै। рддृрд╖्рдгा рдЕрдЬ्рдЮाрди рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрдЬ्рдЮाрди рдХे рджूрд░ рд╣ो
рдЬाрдиे рд╕े рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЕрддः рдЬ्рдЮाрди рд╣ी рджु:рдЦ рдХा рдХाрд░рдг рд╣ै। рдмुрдж्рдз рдиे рджु:рдЦ рджूрд░ рдХрд░рдиे
рдХे рд▓िрдП рдЕрд╖्рдЯांрдЧिрдХ рдоाрд░्рдЧ рджिрдЦाрдпा рд╣ै - рд╕рдо्рдпрдХ् рджृрд╖्рдЯि, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕ंрдХрд▓्рдк, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╡ाрдХ, рд╕рдо्рдпрдХ् рдХрд░्рдо, рд╕рдо्рдпрдХ् рдЖрдЬीрд╡िрдХा, рд╕рдо्рдпрдХ् рдк्рд░рдпाрд╕, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕्рдоृрддि, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕рдоाрдзि। рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдоें рдоूрд▓्рдпों рдХो рддीрди рднाрдЧों
рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै- рд╢ीрд▓, рд╕рдоाрдзि рдФрд░ рдк्рд░рдЬ्рдЮा। рдЗрди्рд╣ें ‘рдд्рд░िрд░рдд्рди’ рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं। ‘рд╢ीрд▓’ рдХा
рдЕрд░्рде рд╣ै- рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рдХрд░्рдо,
‘рд╕рдоाрдзि’
рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै- рдЪिрдд्рдд рдХी рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рддрдеा ‘рдк्рд░рдЬ्рдЮा’ рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै- рд╕рдд्рдп рдХा
рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░। рдЗрд╕рдоें рд╕рджाрдЪाрд░ рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рддрдеाрдЧрдд рдмुрдж्рдз рдиे
‘рдмрд╣ुрдЬрди рд╣िрддाрдп рдмрд╣ुрдЬрди рд╕ुрдЦाрдп’ рдХो рджृрд╖्рдЯि рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЙрдкрджेрд╢ рд╕рд░рд▓ рд╕्рдеाрдиीрдп (рдкाрд▓ी) рднाрд╖ा
рдоें рджिрдП рдеे। ‘рдЖрдд्рдо рджीрдкो рднрд╡’ рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рдЕрдкрдиाрдиे рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी, рд╕ाрде рд╣ी рддृрд╖्рдгा рд░рд╣िрдд рдиैрддिрдХ рдЖрдЪрд░рдг
рдкрд░ рдоुрдЦ्рдп рдЬोрд░ рджिрдпा рдеा। рдкाрд░рд▓ौрдХिрдХрддा рдХी рдЬрдЧрд╣ рдЗрд╣рд▓ौрдХिрдХрддा рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा, рдЗंрдж्рд░िрдп-рдиिрдЧ्рд░рд╣ рдПрд╡ं рдХрдаोрд░рддा рдХे
рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдордз्рдпрдо рдоाрд░्рдЧ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЕрдкрдиाрдпा। рдХाрд▓ांрддрд░ рдоें рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рджो рднाрдЧों-
рд╣ीрдирдпाрди рдФрд░ рдорд╣ाрдпाрди рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдЧुрд░ुрд╕рд░рдирджाрд╕ рдд्рдпाрдЧी рдЕрдкрдиे рд╢рдм्рджों рдоें рдмрдпा рдХрд░рддे
рд╣ैं рдХि “рдЬैрди рджрд░्рд╢рди рдХे рд╕рдоाрди рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рднी рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рдЖрдЪाрд░-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рд╣ी рд░ूрдк рдХा
рдеा। рдмाрдж рдоें рдмुрдж्рдз рдХे рд╢िрд╖्рдпों рдиे рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд░ूрдк рджेрдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдПрдХ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╢ाрд╕्рдд्рд░
рдмрдиाрдпा। рд╡рд╕्рддुрддः рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рджो рдЕंрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं- рдк्рд░рдердо, рдЖрдЪाрд░ рдпा рдХрд░्рдордХाрдг्рдб рддрдеा рджूрд╕рд░ा
рдЬ्рдЮाрдирдХांрдб рдпा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिंрддрди। рдЗрдирдоें рдкрд╣рд▓े рдЖрдЪाрд░ рдХे рдиिрдпрдоों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ
рд╣ै। рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिंрддрди рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдЖрддा рд╣ै। рдЙрдкाрд╕рдиा рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдХी
рд╢ुрдж्рдзि рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╣ी рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдордиुрд╖्рдп рдоें рдЖ рд╕рдХрддी рд╣ै।”4
рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди
рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ी рдПрдХ рдк्рд░рдердо рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдмрди рдХрд░ рдЙрднрд░ी рдЬो рди рдХेрд╡рд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╡
рд╕ुрд╕ंрдЧрдаिрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдмрд▓्рдХि рдФрдкрдЪाрд░ीрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рднी рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХिрдпा। рдкूрдирдо
рдорджाрди рдЕрдкрдиे рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдЖрдзाрд░рдЧрдд рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп’ рдоें
рд▓िрдЦрддीं рд╣ैं- “рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╣рдоें рдмौрдж्рдз рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рдмीрдЬ
рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рд╕рднी рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдмрддाрдпा рдФрд░ рдЬрдирд╕ाрдоाрди्рдп рдХे рд▓िрдП
рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ рдЦोрд▓ рджिрдП,
рдХिंрддु
рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдпोрдЧ्рдпрддा рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा। рдпрджि рдЖрдЬ рд╣рдо рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдпрд╣
рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд▓ाрдЧू рдХрд░ें рддो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЧुрдгाрдд्рдордХ рд╕ुрдзाрд░ рд╣ोрдЧा। рдЕрддः рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा
рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди, рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕ंрдЧрдарди рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी
рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрд░ рдмौрдж्рдзों рдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦ рджी рдеी।”5 рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рджो
рддрд░рд╣ рд╕े рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं- рдк्рд░рд╡्рд░рдЬ्рдЬा рдФрд░ рдЙрдкрд╕рдо्рдкрджा। рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдк्рд░ाрдЪीрди
рдХाрд▓ рдХे рд╕рдоाрди рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ рдоें рднी рджो рд╕्рддрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдеी, рдЬिрд╕े рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд░ूрдк рдоें
рджृрд╖्рдЯिрдкाрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं-
1. рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ
рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा (Public
Elementary Education)
2. рдЙрдЪ्рдЪ
рд╢िрдХ्рд╖ा (Higher
Education).
1. рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдк्рд░ाрдердоिрдХ
рд╢िрдХ्рд╖ा (Public
Elementary Education): рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдж्рд╡ाрд░
рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рдЦुрд▓े рдеे। ‘рдЬाрддрдХ рдХрдеाрдУं’ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рд╣рдоें рдпрд╣ рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдк्рд░ाрдердоिрдХ
рд╕्рддрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेрд╡рд▓ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдоाрд╡ाрд▓рдо्рдмिрдпों рдХो рдирд╣ीं, рд╡рд░рди् рд╕рднी рдЬाрддिрдпों рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеी। рдпрд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा
рдордаों рдЕрдерд╡ा рдмौрдж्рдз рд╡िрд╣ाрд░ों рдоें рджी рдЬाрддी рдеी। рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдпрд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкूрд░्рдгрддрдпा рдзाрд░्рдоिрдХ
рдеी;рд╕рдордпाрдиुрд╕ाрд░ рд▓ौрдХिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा
рдХी рднी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдИ рдеी। рд╣्рд╡ेрдирд╕ांрдЧ (Hiuen Tsang) рдФрд░ рдЗрдд्рд╕िंрдЧ (I-Tsing) рдХे рд▓ेрдЦों рдоें рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди
рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХी рдЖрдпु 6 рд╡рд░्рд╖ рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдмрдЪ्рдЪों
рдХो рдк्рд░рдердо рдЫः рдоाрд╣ рд╕िрдж्рдзिрд░рд╕्рддु (Siddhirastu) рдиाрдордХ рдмाрд▓рдкोрдеी рдкрдв़рдиी рдкрдб़рддी рдеी। рдЗрд╕ рдкोрдеी рдоें 12 рдЕрдз्рдпाрдп рдФрд░ 49 рд╡рд░्рдг рдоाрд▓ा рдХे рдЕрдХ्рд╖рд░ рдеे, рдЬिрдирдХो рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд░рдо рдоें рд░рдЦрдХрд░ 300 рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╢्рд▓ोрдХों рдХी
рд░рдЪрдиा рдХी рдЧрдИ рдеी। 16 рдоाрд╣ рдмाрдж рдмाрд▓рдХों рдХो рдкाँрдЪ
рд╡िрдж्рдпाрдУं рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рдеी - рд╢рдм्рдж рд╡िрдж्рдпा (Grammar), рддрд░्рдХ рд╡िрдж्рдпा (Logic), рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╡िрдж्рдпा (Medicine), рдЖрдз्рдпाрдд्рдо рд╡िрдж्рдпा (Metaphysics) рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк-рд╕्рдеाрди рд╡िрдж्рдпा (Arts and Crafts)। рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖рдХ
рдХाрда рдХी рддрдЦ्рддी рдкрд░ рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдХो рд▓िрдЦрдХрд░ рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХрд░рддे рдеे, рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдЫाрдд्рд░ рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдХे рдЙрд╕
рд╡िрд╖рдп рдХो рдХंрдард╕्рде рдХрд░рддे рдеे। рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ реЮिрдЯрдХे рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “рд╢िрдХ्рд╖рдг рд▓рдХрдб़ी рдХी рддрдЦ्рддी рдкрд░
рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдХो рд▓िрдЦрддा рдеा рдФрд░ рдЙрдирдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХрд░рддा рдеा। рдмाрд▓рдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХे рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг
рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдЬрдм рдХुрдЫ рд╕рдордп рдХे рдмाрдж рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ो рдЬाрддा рдеा, рддрдм рд╡े рдЙрдирдХो рд▓िрдЦрддे рдеे।
рдкाрда्рдп-рд╡िрд╖рдп рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдЖрдЧे-рдЖрдЧे рдмोрд▓рддा рдеा рдФрд░ рдмाрд▓рдХ рдЙрд╕рдХे рдХрдерди рдХो рдЙрд╕ рд╕рдордп рддрдХ
рджोрд╣рд░ाрддे рд░рд╣рддे рдеे,
рдЬрдм
рддрдХ рдЙрдирдХो рдкाрда्рдп-рд╡िрд╖рдп рдХंрдард╕्рде рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡िрдзि рдкूрд░्рдгрддрдпा рдоौрдЦिрдХ
рдеी।”6 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡े рдоौрдЦिрдХ
рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡िрдзि рдХो рдлॉрд▓ो рдХрд░рддे рдеे, рдЬिрдирдХी рднाрд╖ा рдкाрд▓ी рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдеी।
2. рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा (Higher Education) : рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдж्рд╡ाрд░
рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдФрд░ рдЬाрддिрдпों рдХे рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдЦुрд▓े рд╣ुрдП рдеे। рдк्рд░ाрдердоिрдХ
рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे, рдЬिрд╕рдХी рд╕ाрдзाрд░рдгрддрдпा рдЖрдпु рдмाрд░рд╣ рд╡рд░्рд╖
рдХी рд╣ोрддी рдеी рддाрдХि рдЫाрдд्рд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрдЪ्рдЪीрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рдХिрд╕ी
рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдпा рд░ोреЫрдЧाрд░ी рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдХे рдЧृрд╣рд╕्рде рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░ рд╕рдХें। рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा
рдоें рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеीं - рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдеा рд▓ौрдХिрдХ। рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдоें
рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо,
рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдд्рд░िрдкिрдЯрдХ, рд╡िрдирдп, рдзрдо्рдо рдЖрджि рдХी рдЬीрд╡рдиोрдкрдпोрдЧी-рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ
рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рдеी;
рд╡рд╣ीं
рд▓ौрдХिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рддрд░्рдХ рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рди्рдпाрдп рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдЖрджि рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рдеी। рд╡ैрд╕े
рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рд╕े рдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдеी, рдкрд░ंрддु рд╡ैрджिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджी
рдЬाрддी рдеी। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рджेрд╢ рдХी рдЕрди्рдп рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рднाрд╖ाрдУं рдХा рднी рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।
рд╢िрдХ्рд╖ा
рдХे рдХेंрдж्рд░ -
рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХेंрдж्рд░ рдорда рдЕрдерд╡ा рдмौрдж्рдз рд╡िрд╣ाрд░ рдеा।
рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдиिрд╢ुрд▓्рдХ рд╢िрдХ्рд╖ा,
рдЫाрдд्рд░ाрд╡ाрд╕, рднोрдЬрди, рд╡рд╕्рдд्рд░, рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдЖрджि рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди
рдХी рдЬाрддी рдеी। рдХुрдЫ рдордаों рдФрд░ рдмौрдж्рдз рд╡िрд╣ाрд░ों рдиे рддो рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд
рд╣ोрдХрд░ рдЗрддрдиी рдЦ्рдпाрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ी рдеी рдХि рджेрд╢ рдХी рд╕ीрдоा рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़рдХрд░ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдИ। рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЪीрди, рдЬाрдкाрди, рдиेрдкाрд▓, рдХोрд░िрдпा, рддिрдм्рдмрдд, рдеाрдИрд▓ैंрдб, рдЗंрдбोрдиेрд╢िрдпा, рдЬाрд╡ा, рд▓ंрдХा рдЖрджि рджेрд╢ों рдХे рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдПं рднाрд░рдд рдЖрддे рдеे। рдЗрди
рдЫाрдд्рд░ों рдиे рдкрдарди-рдкाрдарди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд░рддीрдп рдЧ्рд░рди्рдеों рдХा рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдУं рдоें
рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдХिрдпा рдеा। рдбॉ॰ рдП॰ рдПрд╕॰ рдЕрд▓्рддेрдХрд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рдордаों рдиे рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЕрдкрдиी
рдпोрдЧ्рдпрддा рд╕े рдХोрд░िрдпा,
рдЪीрди, рддिрдм्рдмрдд рдФрд░ рдЬाрд╡ा рдЬैрд╕े рд╕ुрджूрд░
рджेрд╢ों рдХे рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдХी рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдХे рднाрд░рдд рдХी рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЦ्рдпाрддि рдХो рдКंрдЪा рдЙрдаा
рджिрдпा।”7 рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ рдоें рдХрдИ рдРрд╕े
рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП,
рдЬो
рд╡ैрд╢्рд╡рдХ рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рдЬ्рдЮाрди рдХा рдХेंрдж्рд░ рдмрдиें; рд╡े рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं- рдиाрд▓ंрджा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╡рд▓्рд▓рднी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╡िрдХ्рд░рдорд╢िрд▓ा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЬाрдЧрдж्рджрд▓ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдУрджंрддрдкुрд░ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рддрдеा
рд╕ोрдордкुрд░ा рдорд╣ाрд╡िрд╣ाрд░,
рдШрдЯिрдХा
рдЕрдЧ्рд░рд╣ाрд░ рддрдеा рдм्рд░рд╣्рдордкुрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेंрдж्рд░ рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХрдИ рдмौрдж्рдз рдордаों рдпा рд╡िрд╣ाрд░ों рдоें
рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдеी।
рд╢िрдХ्рд╖рдХ
(Teacher) - рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे
рдмौрдж्рдз рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рд╡ рдк्рд░рдгाрд▓ी
рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै ‘рдЪाрд░ рдЖрд░्рдп рд╕рдд्рдпों’ (Four Noble Truths) рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ो рдФрд░
рдЕрд╖्рдЯांрдЧिрдХ рдоाрд░्рдЧ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддा рд╣ो। рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдоें рджो рдк्рд░рдХाрд░
рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै- 1. рдЙрдкाрдз्рдпाрдп
рдФрд░ 2. рдЖрдЪाрд░्рдп।
‘рдЙрдкाрдз्рдпाрдп’ рдорд╣ाрдЬ्рдЮाрдиी рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдХा рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рд╣ोрддा рдеा, рдЬो рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХो
рд╢ाрд╕्рдд्рд░-рд╕िрдж्рдзांрдд рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрддे рдеे। рд╡рд╣ीं ‘рдЖрдЪाрд░्рдп’ рдЖрдЪрд░рдг рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрддे рдеे рд╕ाрде рд╣ी
рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХे рдЖрдЪрд░рдг рдХी рджेрдЦ-рд░ेрдЦ рднी рдХрд░рддे рдеे। рдиा рдЙрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдеा। рджोрдиों рд╢िрдХ्рд╖рдХों
рдХो рдмौрдж्рдз рд╕ंрдШ рдХे рдиिрдпрдоों рдХा рдХрдаोрд░рддा рд╕े рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рдеा। рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХा рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдЕрдкрдиे
рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рд╕्рдиेрд╣рдкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдоाрдирд╡ीрдп рдПрд╡ं рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдкрде-рдк्рд░рджрд░्рд╢рди
рдХрд░рдиा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдЙрдкाрдз्рдпाрдп рдХा рдХाрд░्рдп рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХрд░рдиा рдеा рд╡рд╣ीं
рдЖрдЪाрд░्рдп рдХा рдХाрд░्рдп рдЫाрдд्рд░ों рдХे рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рдеा, рд╕ाрде рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХो
рднी рджेрдЦрдиा рдеा।
рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеी (Student) - рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा
рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рдЫाрдд्рд░ों рдХी рднूрдоिрдХा рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдФрд░ рдХрдаोрд░ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рдирдпुрдХ्рдд рдеी, рдЬिрди्рд╣ें 'рд╢्рд░рдордг' рдпा 'рд╕ाрдордиेрд░' рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди
рдХे рдк्рд░рддिрдд्рдп рд╕рдоुрдд्рдкाрдж рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЫाрдд्рд░ों рдХा рдЕрддीрдд рдПрдХ рд╕рдоाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрдирдоें рд╡िрднिрди्рдирддाрдПं рдкाрдИ рдЬाрддी
рд╣ै। рдпрд╣ी рд╡рдЬрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрдирдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдоें рднी рд╕рдоाрдирддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЫाрдд्рд░ рдХे рд╕्рддрд░ рдХे
рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ी рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдФрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рд╕ंрдпोрдЬрди рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ рдоें
рдк्рд░рд╡्рд░рдЬ्рдЬा рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЖрд░ंрдн рд╣ोрддा рдеा। рдЗрд╕рдоें рдмाрд▓рдХ рд╕िрд░ рдоुреЬाрдХрд░
рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рдеा рдФрд░ рдЧुрд░ु рдЙрд╕рд╕े рддीрди рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮाрдПं рдХрд░ाрддा рдеा-
‘рдмुрдж्рдзं рд╢рд░рдгं рдЧрдЪ्рдЫाрдоि।
рдзрдо्рдоं рд╢рд░рдгं рдЧрдЪ्рдЫाрдоि। рд╕ंрдШं рд╢рд░рдгं рдЧрдЪ्рдЫाрдоि।’
рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд्
рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдШ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд╣ोрддा рдеा। рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдЫाрдд्рд░ рдХो рджрд╕ рдЖрджेрд╢ рджिрдП рдЬाрддे рдеे; рд╡े рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं- 1. рдЬीрд╡
рд╣िंрд╕ा рди рдХрд░рдиा,
2. рдХिрд╕ी рдХी рд╡рд╕्рддु рди рд▓ेрдиा, 3. рдЕрд╢ुрдж्рдз рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиा, 4. рдЕрд╕рдд्рдп
рднाрд╖рдг рди рдХрд░рдиा,
5. рдоाрджрдХ рдкрджाрд░्рдеों рдХा рд╕ेрд╡рди рди рдХрд░рдиा, 6. рдХुрд╕рдордп
рднोрдЬрди рди рдХрд░рдиा,
7. рдХिрд╕ी рдХी рдиिंрджा рди рдХрд░рдиा, 8. рдиृрдд्рдп-рдЧाрдпрди рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиा, 9. рд╕ुрдЧंрдзिрдд
рд╡ рд╢ृंрдЧाрд░िрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рди рдХрд░рдиा, 10. рдЪांрджी рдмрд╣ुрдоूрд▓्рдп рд╡рд╕्рддुрдУं
рдХा рджाрди рди рд▓ेрдиा। рдпे рдЖрджेрд╢ ‘рджрд╕ рд╕िрдХ्рдЦा рдкрджाрдиि’ рдХрд╣рд▓ाрддे рдеे। рд╡े рдЧुрд░ु рдХी рджेрдЦ-рд░ेрдЦ рдоें
рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рдеे। рдЕрддः рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдЫाрдд्рд░ рдХेрд╡рд▓ рдЬ्рдЮाрди
рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे,
рдмрд▓्рдХि
рд╡े рдПрдХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕िрдд,
рд╡िрдирдо्рд░
рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ाрдзрдХ рднी рдеे। рдЙрдирдХा рдЬीрд╡рди рдЧुрд░ु-рд╢िрд╖्рдп рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕े рдЬुреЬा рдеा
рдФрд░ рд╕ंрдШ рдХे рдиिрдпрдоों рд╕े рдмँрдзा рд╣ुрдЖ рдеा, рдЬिрд╕рдХा рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиा рдеा।
рд╢िрдХ्рд╖рдг
рд╡िрдзि -
рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХी рднांрддि рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡िрдзि рдоौрдЦिрдХ рд╣ी рдеी, рдЬिрд╕рдоें рд╕्рд╡ाрдз्рдпाрдп, рдЕрдн्рдпाрд╕, рдк्рд░рд╡рдЪрди, рднाрд╖рдг, рд╢्рд░рд╡рдг, рдХंрдард╕्рдеिрдХрд░рдг, рдордирди рдФрд░ рдЪिंрддрди рдЖрджि рд╡िрдзिрдпों рдХा
рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि, рдЙрдкрджेрд╢ рд╡िрдзि, рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рд╡िрдзि, рд╕ंрд╡ाрдж рд╡िрдзि, рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рд╡िрдзि, рдЪрд░्рдЪा рд╡िрдзि рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╡िрдзि рдПрд╡ं рд╕рдо्рдпрдХ рд╕рдоाрдзि рднी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд
рдеी। рдЕрдЧ्рд░рд╢िрд╖्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी (Monitorial
System), рдн्рд░рдордг
рдпा рджेрд╢ाрдЯрди рдПрд╡ं рдк्рд░рдХृрддि рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг (Excursion and Observation), рдкुрд╕्рддрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡िрдзि рдПрд╡ं
рдк्рд░рд╡рдЪрди-рд╕рдо्рдоेрд▓рди рд╡िрдзि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рд╕ंрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ рд╢ुрдХ्рд▓ा рдФрд░ рд╢िрд▓्рдкी
рдХाрдЯिрдпाрд░ рдЕрдкрдиे рдХिрддाрдм ‘рднाрд░рдд рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдПрд╡ं рдЗрд╕рдХी рдЪुрдиौрддिрдпाँ’ рдоें
рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рдмौрдж्рдз рдпुрдЧ рдоें рдк्рд░ाрдп: рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡िрдзिрдпां рдоौрдЦिрдХ рдеीं। рдпрдж्рдпрдкि рд▓ेрдЦрди
рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░, рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди, рддрд░्рдХ рддрдеा рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХे рдоुрдЦ्рдп рд╕ाрдзрди рдеे।
рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдХो рдХंрдард╕्рде рдХिрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ рд╢िрдХ्рд╖рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЪिंрддрди-рдордирди
рддрдеा рд╕्рд╡ाрдз्рдпाрдп рдХो рднी рд╕рдоुрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рдзाрд░्рдоिрдХ рдЪрд░्рдЪा, рдЧोрд╖्рдаी, рдкрд░िрд╖рдж् рдПрд╡ं рд╡िрдж्рд╡рдд рдЖрджि рдХा рднी
рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा।”8 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди рдХा рд╢िрдХ्рд╖рдгрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें
рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै।
рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЕрдкрдиी рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा
рдкрд░ рдеी। рдХрдкूрд░рдЪंрдж рдЬैрди рдиे ‘рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рдмाрдд рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि - “рдмौрдж्рдз рдпुрдЧीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХा рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рдоुрдЦрддрдпा
рдЬрдирддंрдд्рд░ीрдп рдеा। рдмिрдиा рдХिрд╕ी рднेрдж-рднाрд╡ рдХे рдпрд╣ां рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХी рдЬाрддी
рдеी, рд╡े рдЪाрд╣े рдХिрд╕ी рднी рд╡рд░्рдг рдХे
рдХ्рдпों рди рд╣ों। рдЗрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рд╕ुрджूрд░ рд╡िрджेрд╢ों рдХे рдЫाрдд्рд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдЖрддे рдеे।”9 рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ рдиे рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди
рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рд░рдЦрдиे рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ рд╣ै। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╡
рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдиे рдРрд╕ी рдЬ्рдЮाрди рдХी рдПрдХ рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा реШाрдпрдо рдХी рдеी, рдЬो рдЖреЫ рднी рдмрд╣ुрдд рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै।
рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рд╣ी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдкाрдгिрдиी, рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮ рдЪाрдгрдХ्рдп, рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдХौрдЯिрд▓्рдп, рдорд╣ाрдд्рдоा рдмुрдж्рдз рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдЬीрд╡рдХ рдПрд╡ं рд╕рдо्рд░ाрдЯ
рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдФрд░ рдкुрд╖्рдпрдоिрдд्рд░ рдЬैрд╕े рдорд╣ाрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рджिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд▓ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी
рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рднी рдоाрд░्рдЧ рдЦुрд▓े рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╕्рдд्рд░िрдпों рдоें рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдХे рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं-
рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдк्рд░рдЪाрд░िрдХाрдпें рд╕ुрднा, рдЕрдиुрдкрдоा рдПрд╡ं рд╕ुрдоेрдзा, рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХे рдмाрдж рдоाрдиी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी
рд╡िрдЬрдпंрдХा рддрдеा рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрд╢ोрдХ рдХी рдмрд╣рди рд╕ंрдШрдоिрдд्рд░ा। рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╣ी рдЖрдЦेрдЯ, рдЪिрдХिрдд्рд╕ा, рдзрдиुрд░ рд╡िрдж्рдпा, рдЗंрдж्рд░рдЬाрд▓, рд╣рд╕्рддिрдЬ्рдЮाрди, рднрд╡िрд╖्рдп рдХрдерди, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рдЕрд░्рде, рдкрд╢ुрдУं рдХी рдмोрд▓िрдпां рд╕рдордЭрдиे рдХा
рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдЗंрдж्рд░िрдп рд╕ंрдмंрдзी рдХाрд░्рдпों рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░рдиे рдХी рдХрд▓ा рдЬैрд╕ी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рдеी।
рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓िंрдж рдкाрди्рд╣ा рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдпुрдЧ рдоें рдХрдИ
рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рдеी рдЬिрдирдоें рднрд╡рди рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд▓ा, рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рд╡ рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХी
рд╢िрдХ्рд╖ा рдеी рдЬो рдЖреЫ рдмौрдж्рдз рд╡िрд╣ाрд░, рд╕्рддूрдк, рдиाрд▓ंрджा рдФрд░ рд╡िрдХ्рд░рдорд╢िрд▓ा рдХी рд╡िрд╢ाрд▓рдХाрдп рдЗрдоाрд░рддें рднрд╡рди рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд▓ा
рдХी рд╕рдЬीрд╡ рдк्рд░рдоाрдг рд╣ैं। рдЕрдЬंрддा рдФрд░ рдПрд▓ोрд░ा рдХे рднिрдд्рддि-рдЪिрдд्рд░, рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдФрд░ рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдЗрд╕
рдк्рд░рдЧрддि рдХे рдЖрдЬ рднी рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдЬрдоाрдиे рдоें рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рднी рдк्рд░рджाрди рдХी
рдЬाрддी рдеी рдЬिрд╕рдоें рд╣рд╕्рддрд╢िрд▓्рдкों рдХी рдХрд▓ा, рд╕ूрдд рдХाрдЯрдиे, рдХрдкреЬा рдмुрдирдиे рд╡рд╕्рдд्рд░ рд╕ीрдиे, рд▓ेрдЦрди рдХрд▓ा, рдФрд░ рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХृрд╖ि, рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी
рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╕ुंрджрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдеी; рддाрдХि рд╡े рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡िрдХा рдХा рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рдЙрдкाрд░्рдЬрди рдХрд░ рд╕рдХें।
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
-
рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдпोрдЧрджाрди рджेрд╢ рдХी рдкрд░рд╡рд░्рддी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рд░рд╣ा рд╣ै। рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рдЬिрддрдиा рдордЬрдмूрдд рд╕ुрдЧрдарди рдмौрдж्рдзрдпुрдЧीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╣ुрдЖ, рдЙрддрдиा рдкूрд░्рд╡ рдоें рдХрднी рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ
рдеा। рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡рдмंрдзुрддा рдХी
рдЬिрд╕ рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХिрдпा рд╡рд╣ рдЖрдЬ рднी реЫिंрджा рд╣ै। рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХेрд╡рд▓
рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдпा рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рджेрддे, рдмрд▓्рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдмौрдж्рдзिрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ, рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рддрдеा рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг
рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे। рдпрд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों, рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдФрд░ рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдХौрд╢рд▓ рдкрд░
рдЬोрд░ рджेрддी рдеी,
рдЬिрд╕рдиे
рдЗрд╕े рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ा рдЦреЬा рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा
рдХा рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рд╡्рдпाрдкрдХ,
рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ
рдПрд╡ं рдЬीрд╡рди рдЙрдкрдпोрдЧी рдеा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкрд░्рдпрдЯрди, рд╕рдо्рдоेрд▓рди рддрдеा рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рд╕े рд╢ाрд╕्рдд्рд░ाрд░्рде рдХा рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ
рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрддः рд╣рдо рдпрд╣ рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рд╕рдоृрдж्рдзрд╢ाрд▓ी
рдмрдиाрдиे рдоें рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣ा рд╣ै рдЬो рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ, рд╡िрд╕्рддृрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдпрдкूрд░्рдг рдФрд░
рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдк्рд░рдзाрди рдЖрдзाрд░िрдд рдеी।
рд╕рд╣ाрдпрдХ
рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी:
1. рд╕िрди्рд╣ा рд╕ंрдз्рдпा, рднाрд░рдд рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╡िрдХाрд╕, рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди्рд╕, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2014-15, рдЖрдЧрд░ा, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 20.

No comments:
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।