рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгीрдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рднूрдоिрдХा

рдХрд▓ा рдПрд╡ं рднाрд╖ा рд╕ंрдХाрдп, рд╡рд▓ी рдк्рд░ोреЮैрд╢рдирд▓ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी, рдлрдЧрд╡ाреЬा (рдкंрдЬाрдм), рдоोрдмाрдЗрд▓: 9876758830
рд╕ाрд░:
рдбॉ. рд╡िрдиोрдж рдХुрдоाрд░
         рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╢ेрд╖ рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕्рд╡ाрддाрди्рдд्рд░्рдп рдХी рдЖрдзाрд░рднूрдоि рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╕ाрдХ्рд╖ी рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрде्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि  рдХिрд╕ी рднी рджेрд╢ рдФрд░ рдХाрд▓ рдоें рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиाрдПँ рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдПँ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдХिрддрдиा рдЕрд╡рд╕рд░, рд╕ुрд╡िрдзा рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै, рдпрд╣ी рдЙрд╕ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░  рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдФрд░ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрддा рдХा рдк्рд░рдоाрдг рдФрд░ рдкрд░िрдоाрдк рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рджूрд╕рд░ा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрде्рдп рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдЬрдирддा рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा, рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рдФрд░ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрд╕े рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдФрд░ рдмрдЪाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрддрдиा рдЬाрдЧृрдд рд╣ै।
рджो рд╢рддाрдм्рджिрдпों рдХी рдЖंрдЧ्рд▓ рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХे рдкाрдк-рдкुंрдЬ рд╕े рдЖрдХ्рд░ाрди्рдд рдЬрдирддा рдХे рдЖрд░्рддрдиाрдж рдХे рд▓िрдП рдФрд░ рдоुрдХ्рддि рдХे рд╢ंрдЦрдиाрдж рдХे рд▓िрдП рдм्рд░ाрд╣्рдордгीрдп рддрдд्рдд्рд╡ों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЧрдП рдк्рд░рдпाрд╕ рд▓िрдЦिрдд рд╡ рдЕрд▓िрдЦिрдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдмрди्рдж рдкрди्рдиों рдоें рд╡िрд╕्рдорд░рдг рднрд▓े рд╣ी рдХрд░ рджिрдП рдЬाрдПँ, рд▓ेрдХिрди рдоिрдЯाрдП рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддे рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЧрдП рдкрд░рдо рдПрд╡ं рд╡िрдХрдЯ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдХрдо рд╣ी рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдкрд░िрдЪрдп:
                        рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рдЬрдирддा-рдЬрдиाрд░्рджрди рдХी рдЖрд╢ाрдПँ, рдЖрдХाрдХ्рд╖ाрдПँ рдФрд░ рд╢ाрд╕рди-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдПँ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдиे рд╣ी рд╕рдо्рдкрди्рди рдХिрдпा। рджाрд╕рддा рдХी рдмेреЬिрдпों рдоें рдЬрдХреЬी рдЬрдирддा рдХो рдЬрдм рдпрд╣ рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ो рдЧрдпा рдХि рджрдордирдХाрд░ी рдиीрддि рдХे рд░рде рдкрд░ рдЖрд░ूреЭ рдЖंрдЧ्рд▓ рд╕рдд्рддा рдЙрдирдХे рдоाрдирд╡ीрдп рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рди рджेрдиे рдХो рд╕ंрдХрд▓्рдкिрдд рд╣ै, рддрдм рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рдЦрдиे рдФрд░ рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХी рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ाрдУं  рд╕े рдоुрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХो рдПрдХ рдЕрд╕्рдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा, рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдХрд░ोреЬों рднाрд░рддीрдпों рдХे рджिрд▓ों рдоें рджрдмी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рдЕрдЧ्рдиि рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдЪрдг्рдб рд╣ो рдЧрдИ, рд╕рдорд╕्рдд рднाрд░рдд рдПрдХрдЬुрдЯ рд╣ोрдХрд░ рджो рд╢рддाрдм्рджिрдпों рд╕े рд▓рдо्рдмी рджाрд╕рддा рдХो рдз्рд╡рд╕्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрда рдЦреЬा рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдкрд░िрдгाрд╕्рд╡рд░ूрдк 15 рдЕрдЧрд╕्рдд 1947 рдХा рд╡рд╣ рджिрди рдЖрдпा рдЬрдм рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХो рднाрд░рдд рдХो рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдХрд░ рд╡ाрдкिрд╕ рд▓ौрдЯрдиा рдкреЬा।

            рднाрд░рдд рдХी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рджीрд░्рдШрдХाрд▓ीрди  рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдЗрд╕ рдЕрдЪूрдХ рдЕрд╕्рдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгीрдп рддрдд्рдд्рд╡ों рдЕрд░्рдеाрдд рдм्рд░ाрд╣्рдордгीрдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рднूрдоिрдХा рдиिрд╢्рдЪрдпेрдг рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдПрд╡ं рдЕрддुрд▓рдиीрдп рд╣ै।       
                       
рд╕рдоीрдХ्рд╖ा:
            рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЪेрддрдиा рдХो рд▓ोрдХрдЪिрдд्рдд рдоें рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕्рддрд░ рддрдХ рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрдЪाрд░-рднूрдоिрдХा рдХे рд╕ाрде рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдиे рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕рд╢рдХ्рдд рдвंрдЧ рд╕े рдХिрдпा। рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рд╕рдорд░्рдкिрдд рдиिрдбрд░ рдПрд╡ं рдиिрд░्рднीрдХ рдкрдд्рд░рдХाрд░ों рдХे рдЕрдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рдеा, рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдЬрди-рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЬрди-рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдЕрдоोрдШ рдЕрд╕्рдд्рд░ рднी рд╕ाрдмिрдд рд╣ुрдИ ।

рднाрд░рддीрдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдЬрдЧрдд рдоें рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХो рдЕрдк्рд░рддिрдо рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा-рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХाрд▓ рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рддो рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХो рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рднाрд░рддीрдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдкрд░्рдпाрдп рднी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рд╢्рд░ीрдЧрдгेрд╢ рдХा рд╢्рд░ेрдп рдЬुрдЧрд▓рдХिрд╢ोрд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиाрдордХ рдПрдХ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХो рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рд╕рд░рдХाрд░ी рд╡िрд░ोрдз, рджрдорди, рд╢ोрд╖рдг рдХे рдмीрдЪ 30 рдордИ 1826 рдХो рд╣िрди्рджी рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдкрдд्рд░ ‘рдЙрджрди्рдд рдоाрд░्рддрдг्рдб’ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХा рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рдХिрдпा।

рд╣िрди्рджी рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЖрдзुрдиिрдХрддा рд╕े рдЬोреЬрдиे рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ा рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рдердо рдкрдд्рд░ рд╕े рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХो рдЖрд▓ोрдХिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдмाрд░े рдоें рдкрдд्рд░ рдХे рдк्рд░рдердо рдЕंрдХ рдоें рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै-
рдпुрдЧुрд▓ рдХिрд╢ोрд░: рдХрде्рдпрддि рдзीрд░: рд╕рд╡िрдирдпрдоेрддрдд्‍рд╕ुрдХुрд▓рдЬ рд╡ंрд╢:।
 рдЙрджिрддे рджिрдирдХृрдд рд╕рддि рдоाрд░्рддрдг्рдбे рддрдж्рд╡рдд्‍рд╡िрд▓рд╕рддि рд▓िрдХ рдЙрджрди्рддे॥1

рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдкрдд्рд░ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ुрдП рдкрдд्рд░ांрдХिрдд рдпрд╣ рдкंрдХ्рддिрдпां рд╕्рд╡рдпं рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं- рд╕ूрд░्рдп рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдХे рдмिрдиा рдЕрди्рдзрдХाрд░ рд╕рдоाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдкреЭ рд╕рдоाрдЬ рднी рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╕рдоाрдЪाрд░ (рдкрдд्рд░) рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рдмिрдиा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдЕрдд: рдпрд╣ рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ूँ।

рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ाрдЬрдзाрдиी рдХाрд╢ी рдирдЧрд░ी рд╕े рдЬрдирд╡рд░ी 1845 рдХो рд░ाрдЬा рд╢िрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж ‘рд╕िрддाрд░ेрд╣िрди्рдж’ рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िрди्рджी рдк्рд░рджेрд╢ рдХा рдк्рд░рдердо рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдкрдд्рд░ ‘рдмрдиाрд░рд╕-рдЕрдЦрдмाрд░’ рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा рдЬिрд╕рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдХा рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рдд्рд╡ рдкं. рдЧोрд╡िрди्рдж рд░рдШुрдиाрде рдердд्рддे рдХो рджिрдпा рдЧрдпा। рдЗрди्рджौрд░ рд╕े 1848 рдоें рдкं. рдк्рд░ेрдордиाрд░ाрдпрдг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдоाрд▓рд╡ा-рдЕрдЦрдмाрд░’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣िрди्рджी-рдЙрд░्рджू рдоें рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдХो рдкं. рдк्рд░ेрдордиाрд░ाрдпрдг рдмрддाрддे рд╣ैं।

рд╕рди 1850 рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рднीрд╖्рдордкिрддाрдорд╣ рдкं. рдпुрдЧुрд▓ рдХिрд╢ूрд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдкрдд्рд░ ‘рдЙрджрди्рдд рдоाрд░्рддрдг्рдб’ рдХी рдЕрд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рднी рд╣ाрд░ рдирд╣ीं рдоाрдиी рдФрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╕े рд╣ी рдирдпे рдЬोрд╢ рдХे рд╕ाрде рдкुрди: ‘рд╕ाрдо्рдпрджрдг्рдб-рдоाрд░्рддрдг्рдб’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░ рдиिрдХाрд▓ рдХрд░ рдЕрдкрдиी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рднाрд╡рдиा рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा।

рднाрд░рдд рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХा рд╣िрди्рджू рдкेрдЯ्рд░िрдпрдЯрдоुрдЦ्рдп рдеा, рдЬिрд╕рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 1853 рдоें рд▓ेрдЦрдХ рд╡ рдиाрдЯрдХрдХाрд░ рд╢्рд░ी рдЧिрд░ीрд╢рдЪंрдж्рд░ рдШोрд╖ рдиे рдХी рдеी рдФрд░ рдЬो рд╢्рд░ी рд╣рд░ीрд╢рдЪंрдж्рд░ рдоुрдЦрд░्рдЬी рдиे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдЧрдпा। рд╕рди् 1861 рдоें рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдоें рдиाрдЯрдХ рдиीрд▓ рджрд░्рдкрдгрдиिрдХрд▓ा рдЬिрд╕рдиे рдиिрд▓рд╣े рдЧोрд░े рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдиीрд▓ рдХी рдЦेрддी рдХो рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд▓ाрдпा рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрдХ рдиीрд▓ рдХрдоीрд╢рди рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рд╣ो рдЧрдпी। рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рдкрдд्рд░ рд╢्рд░ी рдИрд╢्рд╡рд░рдЪंрдж्рд░ рд╡िрдж्рдпाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рд╣ाрде рдоें рдЖ рдЧрдпा

1 рд╕िрддрдо्рдмрд░ 1877 рдоें рдкं. рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рднрдЯ्рдЯ рдиे ‘рд╣िрди्рджी-рдк्рд░рджीрдк’ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рд╣िрди्рджी рдк्рд░рд╡рд░्рдзрдиी рд╕рднा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдиिрдХाрд▓ी। рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें ‘рд╣िрди्рджी-рдк्рд░рджीрдк’ рдХा рдЬрди्рдо рдПрдХ рдпुрдЧाрди्рддрдХाрд░ी рдШрдЯрдиा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।2

33 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдЪрд▓ी рдЗрд╕ рдкрдд्рд░िрдХा рдиे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдиीрддिрдпों рдкрд░ рддीрдХ्рд╖्рдг рд▓ेрдЦрди рдХिрдпा। рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдЗрд╕े рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдкрдд्рд░िрдХा рдоाрдирддे рдеे। рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХी рдХрдеिрдд рднреЬрдХाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрдЧ्рд░ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдкрд░ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧाрдиे рдХा рднрд░рдкूрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдФрд░ рдЕрди्рддрдд: рдЗрд╕े рд╕рджा рдХे рд▓िрдП рдмрди्рдж рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд▓ेрдЦ рд╡ рдЕрди्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпां рдЫрдкा рдХрд░рддी рдеीं। 1908 рдоें рдоाрдзрд╡ рдХी рдПрдХ рд░рдЪрдиा рдмрди्рджрд░ рд╕рднा рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ, рдЬिрд╕рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХो рдмрди्рджрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдмрддाрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╢ाрд╕рдХ рдХुрдкिрдд рд╣ो рдЧрдП рдФрд░ рдХाрд░्рд░рд╡ाрдИ рдХी рдиोрдЯिрд╕ рджे рдбाрд▓ी। рднрдЯ्рдЯ рдЬी рдиे рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдЬрд╡ाрдм рджेрдХрд░ рд╣िрди्рджी рдк्рд░рджीрдкрдХो рдоुрдХ्рдд рдХрд░ाрдпा।  рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХे рдЕрдк्рд░ैрд▓ рдЕंрдХ рдоें ‘рдмрдо рдХ्рдпा рд╣ै’ рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиे рдм्рд░िрдЯिрд╢-рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдиींрдж рд╣рд░ाрдо рдХрд░ рджी। рдкрд░िрдгाрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХो рдмैрди рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рднрдЯ्рдЯ рдЬी рдиे рдЗрд╕े рджुрдмाрд░ा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рдЕंрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा, рд▓ेрдХिрди 1910 рдоे рдкुрди: рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕े рдмрди्рдж рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।3

1877 рдоें рд╣ी рд▓ाрд╣ौрд░ рд╕े рднी рд╣िрди्рджी рдк्рд░ेрдоी рдХрд╢्рдоीрд░ी рдкंрдбिрдд рдоुрдХुрди्рджрд░ाрдп рдиे ‘рдоिрдЬрд╡िрд▓ाрд╕’ рдиाрдордХ рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдкрдд्рд░ рдиिрдХाрд▓ा।4

1878 рдоें рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╕े рдПрдХ рдкрдд्рд░ ‘рднाрд░рдд-рдоिрдд्рд░’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдкं. рдЫोрдЯू рд▓ाрд▓ рдоिрд╢्рд░ рддрдеा рдкं. рджुрд░्рдЧा рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░ рдХे рд╕рдж्‍рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े рд╢ुрд░ु рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЗрд╕рдХी рдХाрдлी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рд╣ुрдИ рдФрд░ рдпрд╣ рддेрдЬрд╕्рд╡ी рдПрд╡ं рдЙрдд्рддрдо рдкрдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХा рдПрдХ рддाрд░рддрдо्рдп рд╕ा рдмрди рдЧрдпा।5

рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рд╡ाрдХ्рдп рдеा-рдЬ्рдпोрдд्рд╕्рддु рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаां рджेрд╖ां рд╕рд░्рд╡ рдордиोрд░рдеा:’ рдЬिрд╕े рдмрджрд▓ рдХрд░ рдмाрдж рдоें рдЗрд╕े ‘рд╕рдЧुрдг рдЦрдиिрдЬ рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдЕрддि рдЦोрд▓े рд╕рдмрдХे рдЪिрдд्рд░, рд╢ोрдзे рдирд░ рдЪрд░िрдд्рд░’ рдпрд╣ рднाрд░рдд рдкрд╡िрдд्рд░। рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।

‘рднाрд░рдд рдоिрдд्рд░’ рдиे рдЬрдирддा рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдЕрдиेрдХ рдЖрди्рджोрд▓рди рдХिрдП। рдЫोрдЯू рд▓ाрд▓ рдоिрд╢्рд░, рдкं. рд╣рд░рдоुрдХुрди्рдж рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी, рдкं. рдЬрдЧрди्рдиाрде рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рджुрд░्рдЧाрдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░, рдкं, рд░ुрдж्рд░рджрдд्рдд рд╢рд░्рдоा, рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЖрджि рдХा рд╕ाрде рдкाрдХрд░ рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдиेрдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рдЬीрд╡рди्рдд-рдЪेрддрдиा рдХो рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рдоुрдЪिрдд рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा।

‘рдЙрдЪिрдд рд╡рдХ्рддा’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкं. рджुрд░्рдЧा рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░ рдиें рдЬрди-рдЪेрддрдиा рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рдиे рдХा рдмीреЬा рдЙрдаाрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рдкрдд्рд░ рдЕрдкрдиे рдиाрдо рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдиिрд░्рднрдпрддा рд╕े рдЙрдЪिрдд рд╡рдХ्рддा рдмрдиा। рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдоें рдЫрдкрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣рд░ рд╢рдм्рдж рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдкोрд▓ рдЦोрд▓рди्рд░ рд╡ाрд▓ा рдФрд░ рддीрд░ рдХे рд╕рдоाрди рддीрдЦा рд╣ोрддा рдеा।

1878 рдоें рд╣ी рдХाрд╢ी рд╕े рд╣рд░िрдХृрд╖्рдг рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХрдд्рд╡ рдоें ‘рдЖрд░्рдпрдоिрдд्рд░’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ। рдФрд░ рдкं. рдЬрдЧрди्рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ैрдж्рдп рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдпाрдЧ рд╕े ‘рдЖрд░ोрдЧ्рдп рджрд░्рдкрдг’ рддрдеा рдкं. рдмрджрд░ीрдиाрд░ाрдпрдг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдЖрдирди्рдж-рдХाрджрдо्рдмिрдиी’ рдХा рднी рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХिрдпा рдЧрдпा।6

1882 рдоें рднी рдХрдИ рдирдП рдкрдд्рд░ों рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рдоें рдкं. рджेрд╡рдХी рдирди्рджрди рддिрд╡ाрд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкाрджिрдд рдПрд╡ं рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдк्рд░рдпाрдЧ-рд╕рдоाрдЪाрд░’, рдЧौрд░ी рджрдд्рдд рд╢рд░्рдоा рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдоें рдоेрд░рда рд╕े ‘рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी-рдк्рд░рдЪाрд░рдХ’ рддрдеा рд╡ृंрджाрд╡рди рд╕े рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдЬ्рд╡ाрд▓ाрджрдд्рдд рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा ‘рднाрд░рддेрди्рджु’ рдиाрдордХ рдкाрдХ्рд╖िрдХ рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХрд░рд╡ाрдпा рдЧрдпा।7

1883 рдоें рджो рдирдП рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдФрд░ рдкाँрдЪ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП рдЬिрдирдоें рд╕े рдЬрдпрди्рддी рдк्рд░рд╕ाрдж рд╢рд░्рдоा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджिрд▓्рд▓ी рд╕े ‘рдЗрди्рдж्рд░рдк्рд░рд╕्рде рдк्рд░рдХाрд╢’ рддрдеा рдЗрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдХा рд╕рдмрд╕े рддेрдЬрд╕्рд╡ी рдкрдд्рд░ 'рдм्рд░ाрд╣्рдордг’ рдкं. рдк्рд░рддाрдкрдиाрд░ाрдпрдг рдоिрд╢्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдХाрдирдкुрд░ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा।8

рдпрд╣ рдкрдд्рд░  рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЕрдкрдиी рдЖрд╡ाрдЬ рдмुрд▓рди्рдж рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा рдХो рджेрддा рд░рд╣ा рд╣ाрд╕्рдп рдХे рд╕ाрде рдЬрди-рдЪेрддрдиा рдЬाрдЧृрддि рдХा рдЕрдиोрдЦा рдХाрд░्рдп рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЕрдиेрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдХрдЯों рд╕े рдЬूрдЭрддे рд╣ुрдП рднी рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдиे рдХрднी рд╕рдордЭौрддा рдирд╣ीं рдХिрдпा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд╣िрдд рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд░рд╣ा।

1890 рдоें рдкं. рдорджрди рдоोрд╣рди рдоाрд▓рд╡ीрдп рдЬी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╣िрди्рджोрд╕्рдеाрди’ рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░िрдп рдЪेрддрдиा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕рд░ рдоें рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХी। рдпрд╣ рд╡рд╣ी рдкрдд्рд░ рдеा рдЬिрд╕рдиे рдХंрд╕ेрдЯ рдмिрд▓ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдИ рдеी।
рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрди्рджोрд▓рди рдХो рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдХрд░рдиे рдоें рдХाрдлी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХी। рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХी рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХрддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд░ाрд╖्рдЯ्рд░िрдп рдЪेрддрдиा рдХे рд▓िрдП рдЬो рдХाрдо рдХिрдпा, рд╡рд╣ рдЕрддुрд▓рдиीрдп рд╣ै।9

рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рдирдИ рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП 1900 рдоें рдЗрдг्рдбिрдпрди рдк्рд░ेрд╕ рдк्рд░рдпाрдЧ рд╕े рд╣िрди्рджी рдХी рдк्рд░рдердо рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ। рдЬिрд╕े 1903 рдоें рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдХा рд╕рдо्рдкाрджрди рд╕ौрднाрдЧ्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ, рдЬрд╣ां рд╕े рдЗрд╕ рдкрдд्рд░िрдХा рдиे рдирдП рдЖрдпाрдо рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП।10

1901 рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкрдд्рд░ों рдоें рдкं. рдЪрди्рдж्рд░рдзрд░ рд╢рд░्рдоा рдЧुрд▓ेрд░ी рдЬी рдХे ‘рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдХ’ рдиे рд╡िрд╢ेрд╖ рдЦ्рдпाрддि рдЕрд░्рдЬिрдд рдХी।  1903 рдоें рдкं. рдмाрдмुрд░ाрд╡ рд╡िрд╖्рдгु рдкрд░ाреЬрдХрд░ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдоें рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╕े ‘рд╣िрддрд╡ाрд░्рддा’ рдХा рдЖрдЧाреЫ рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕рдоें рдЫрдкे рд▓ेрдЦ ‘рд╡िрднрдХ्рддि-рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рдк्рд░ाрдХृрдд-рд╡िрдЪाрд░’ рдХे рдХाрд░рдг рдкं. рдЧोрд╡िрди्рджрдиाрд░ाрдпрдг рдоिрд╢्рд░ рд╣िрди्рджी рдЬрдЧрдд рдоें рдЪрд░्рдЪिрдд рд╣ुрдП।11
рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧीрди рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиे рд╕्рд╡рджेрд╢ी рд▓рд╣рд░ рдХो рдзाрд░ рджेрдиे рдХा рдХाрдо рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЦूрдмी рд╕े рдХिрдпा-
рдЕрдкрдиा рдмोрдпा рдЖрдк рд╣ी рдЦाрд╡ें।
рдЕрдкрдиा рдХрдкреЬा рдЖрдк рдмрдиाрд╡ें।12

рдмाрд▓ рдЧंрдЧाрдзрд░ рдЯिрд│рдХ рдиे ‘рдХेрд╕рд░ी’ рдкрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдРрд╕े рдЕंрдЧाрд░े рдЙрдЧрд▓े рдХि рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╢ैрдпा рддрдХ рдЬрд▓ рдЙрдаी рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рддिрд▓рдХ рдкрд░ рд░ाрдЬрдж्рд░ोрд╣ рдХा рдоुрдХрдж्рджрдоा рдеोрдк рджिрдпा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЫ: рд╕ाрд▓ рдХी рдХाрд░ाрд╡ाрд╕ рдХा рджрдг्рдб рджिрдпा рдЧрдпा।13
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдпрд╣ рдкрд╣рд▓ी рдЧिрд░реЮ्рддाрд░ी рдеी।14

‘рдХेрд╕рд░ी’ рдФрд░ ‘рдорд░ाрдаा’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд▓ोрдХрдоाрди्рдп рдЯिрд│рдХ рдиे рдЕрдкрдиी рдиिрд░्рднीрдХ рд╡ाрдгी рдФрд░ рд▓ेрдЦрдиी рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬреЬрддा рдХो рддोреЬा рдФрд░ рд╕्рд╡рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХी рддीрд╡्рд░ рд▓рд▓рдХ рдХो рдЬрди-рдЬрди рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рдк्рд░рдЬ्рдЬ्рд╡рд▓рд▓िрдд рдХिрдпा। рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рджрдордирдХाрд░ी рдиीрддिрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз ‘рдХेрд╕рд░ी’ рдоें рдиिрдд्рдп рд╣ी рдЫрдкрддा рд░рд╣рддा рдеा।

рдЯिрд│рдХ рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдкं. рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдиे 1907 рдоें ‘рдиृрд╕िंрд╣’ рдиाрдордХ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдиिрдХाрд▓ी।15

‘рд╕्рд╡рд░ाрдЬ्рдп рд╣рдоाрд░ा рдЬрди्рдорд╕िрдж्рдз рдЕрдзिрдХाрд░’ рдХी рднाрд╡рдиा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╢рдХ्рддि рд▓рдЧा рджी। рдЙрд╕рдиे рджेрд╢ рдХे рд▓ोрдЧों рдоें рдЖрдд्рдорд╕рдо्рдоाрди рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рднрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдХि рдЖрдУ рд╕рдорд╕्рдд рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпो, рд╣рдо рд▓ोрдЧ рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдкिрдЯ्рдаु рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдмрд╣िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░े, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдЬाрди рдкреЬे рдХि рд╣िрди्рджिрд╕्рддाрдиी рдирд░ рдоुрд░्рджे рдирд╣ीं рд╣ैं। рд╣рдо рд▓ोрдЧ рджिрдЦा рджें рдХि рд╣рдо рдЖрдд्рдоाрднिрдоाрдиी рд╣ैं рдФрд░ рддुрдо्рд╣ें рддुрдо्рд╣ाрд░े рдкाрдк рдХрд░्рдоों рдХा рдлрд▓ рдЪрдЦाрдиे рдХो рдк्рд░рддिрдмрдж्рдз рд╣ैं।

1909 рдоें рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╕े рдкं. рд╕ुрди्рджрд░рд▓ाрд▓ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХрдд्рд╡ рдоें ‘рдХрд░्рдордпोрдЧी’ рдкрдд्рд░ рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा,16 рдЬो рдЕрдкрдиी рдЙрдЧ्рд░ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдХाрд░рдг рдЬрд▓्рдж рд╣ी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ो рдЧрдпा। рдЬрдирддा рдХे рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдФрд░ рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдлैрд▓ाрдиे рдХे рдЖрд░ोрдк рд▓рдЧाрдП рдЧрдП। рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХो рдкреЭрдиे рдоाрдд्рд░ рдХे рджोрд╖ рд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рд╕्рдХूрд▓ों рдФрд░ рдХॉрд▓ेрдЬों рд╕े рдиिрд╖्рдХाрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।17 рдоाрдд्рд░ рдиौ рдоाрд╕ рддрдХ рдЫрдкрдиे рд╡ाрд▓े рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдиे рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдпрдЬ्рдЮ рдоें рдЕрдкрдиा рд╢рддрдк्рд░рддिрд╢рдд рдпोрдЧрджाрди рдбाрд▓ा। рдЬिрд╕рдоें рдЕрд░рд╡िрди्рдж рдШोрд╖ рдХे рдХрд░्рдордпोрдЧीрддрдеा рд▓ोрдХрдоाрди्рдп рддिрд▓рдХ рдХे рдХेрд╕рд░ीрдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд▓ेрдЦ рднी рдЫрдкрддे рдеे। рдмрд╣ुрдд рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╕ंрдЦ्рдпा рджрд╕ рд╣реЫाрд░ рдк्рд░рддिрдпाँ рд╣ो рдЧрдпीं рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рддंрдЧ рдЖрдХрд░ рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рджрдордирдХाрд░ी рдХाрдиूрдиों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЗрд╕े рдмंрдж рдХрд░ा рджिрдпा। рд╢्рд░ी рд╕ुрди्рджрд░рд▓ाрд▓ рдЬी рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рд╢्рд░ी рд╢िрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рднрдЯрдиाрдЧрд░ рдиे рдЙрд░्рджू рдХा рд╕्рд╡рд░ाрдЬ्рдпрдкрдд्рд░ рдиिрдХाрд▓ा рдЬिрд╕рдХे рдиौ рд╕рдо्рдкाрджрдХों рдХो рд░ाрдЬрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕реЫा рд╣ुрдИ рдФрд░ рдПрдХ рдХे рдмाрдж рдПрдХ рдЬेрд▓ рднेрдЬे рдЧрдпे, рдХрдИ рдХो рдХाрд▓े рдкाрдиी рдХी рд╕рдЬा рд╣ुрдИ। рдмाрдж рдоें рдк्рд░ेрд╕ рдХाрдиूрдиों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдпрд╣ рднी рдмंрдж рд╣ो рдЧрдпा। рд╢्рд░ी рд╕ुंрджрд░рд▓ाрд▓ рдиे рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рднрд╡िрд╖्рдпрднी рдиिрдХाрд▓ा рдФрд░ рд╡рд░्рд╖ों рдЙрд╕рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХ рд░рд╣े। рдЙрд╕ рдкрдд्рд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдмреЬा рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा।

рдЗрд╕ी рд╕рдордп рдкं. рдорджрди рдоोрд╣рди рдоाрд▓рд╡ीрдп рдЬी рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рд╕े рдкं. рдХृрд╖्рдгрдХाрди्рдд рдоाрд▓рд╡ीрдп рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдорд░्рдпाрджा’ рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рдЬрди-рдЪेрддрдиा рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рдЧрдпा।18 1913 рдоें рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдФрд░ рдХाрд▓ूрд░ाрдо рдЧंрдЧрд░ाреЬे рдиे ‘рдк्рд░рднा’ рдиाрдордХ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХिрдпा, рдЬो рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдЬрди-рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि  рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрди рдЧрдпा।19

рдорджрди рдоोрд╣рди рдоाрд▓рд╡ीрдп рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдЕрдн्рдпुрджрдп’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдЦुрд▓рдХрд░ рдЪрд░्рдЪा рд╣ोрддी рдеी। рд╕рд░рджाрд░ рднрдЧрдд рд╕िंрд╣ рдХी рдлाँрд╕ी рдХे рдмाрдж ‘рдлाँрд╕ी рдЕंрдХ’ рдиिрдХाрд▓ рдХрд░ рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдиे рдпрд╣ рджिрдЦрд▓ा рджिрдпा рдХि рд╣рдо рди рдбрд░े рд╣ैं рдФрд░ рди рдбрд░ेंрдЧे।

1919 рдоें рдЧोрд░рдЦрдкुрд░ рд╕े рдкं. рджрд╢рд░рде рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा ‘рд╕्рд╡рджेрд╢’ рдиाрдо рд╕े рдкрдд्рд░ рдиिрдХाрд▓ा рдЬो 1939 рддрдХ рдЪрд▓ा। рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡ाрдХ्рдп рдеा-
рд╕्рд╡рд░्рдЧाрд▓рдп рдХे рд▓िрдП рдЖрдд्рдордмрд▓ि рд╣рдо рди рдХрд░ेंрдЧे।
рдЬिрд╕ ‘рд╕्рд╡рджेрд╢’ рдоें рдЬिрдП рдЙрд╕ी рдкрд░ рд╕рджा рдорд░ेंрдЧे॥
рдЗрд╕ी рд╡ाрдХ्рдп рдкрд░ рдЪрд▓рддे рд╣ुрдП рд╕рдорд╕्рдд рдЙрдд्рддрд░рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдЬाрдЧृрддि рдХी рд▓рд╣рд░ рдмрдиाрдиे рдХा рдХाрдо ‘рд╕्рд╡рджेрд╢’ рдиे рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЦूрдм рдХिрдпा।1924 рдоें рдкं. рдкाрдг्рдбेрдп рдмेрдЪрди рд╢рд░्рдоा ‘рдЙрдЧ्рд░’ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкाрджिрдд ‘рджрд╢рд╣рд░ा рдЕंрдХ’ рд╡िрд╕्рдлोрдЯрдХ рдЖрдЧ्рдиेрдп рдЕрд╕्рдд्рд░ों рд╕े рднрд░рдкूрд░ рдеा, рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдк्рд░ेрд╕, рдЬрд╣ां рдпрд╣ рдЕंрдХ рдЫрдкा рдеा рдЫाрдкा рдоाрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдЕंрдХ рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा।

рд╕्рд╡рджेрд╢ рдХा рдоूрд▓ рднाрд╡ рд╕рднी рдЕंрдХों рдоें рдоुрдЦ рдкृрд╖्рда рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा-
рдЬो рднрд░ा рдирд╣ीं рд╣ै рднाрд╡ों рд╕े, рдмрд╣рддी рдЬिрд╕рдоें рд░рд╕рдзाрд░ рдирд╣ीं।
рд╡рд╣ рд╣ृрджрдп рдирд╣ीं рдкрдд्рдерд░ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕्рд╡рджेрд╢ рдХा рдк्рдпाрд░ рдирд╣ीं।।

1920 рдоें рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдП ‘рдЖрдЬ’ рдЬिрд╕े рдмाрдмू рд╢िрд╡рд░ाрдо рдЧुрдк्рдд рдиे рд╢ुрд░ु рдХिрдпा рдеा, рдХा рд╕рдо्рдкाрджрди рднाрд░ рдмाрдмूрд░ाрд╡ рдкрд░ाреЬрдХрд░ рдиे рд╕ंрднाрд▓ा рдФрд░ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдЖрди्рджोрд▓рди рдоें рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХी। рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХे рдк्рд░рд╡ेрд╢ांрдХ рдоें рд╣ी рдкрд░ाреЬрдХрд░ рдиे рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░ा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рд╕рдм рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╕्рд╡ाрддрди्рдд्рд░्рдп рдЙрдкाрд░्рдЬрди рд╣ै। рд╣рдо рд╣рд░ рдмाрдд рдоें рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рд╣рдоाрд░ा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХा рдЧौрд░рд╡ рдмреЭाрд╡ें, рдЕрдкрдиे рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпों рдоें рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░ें, рдЙрдирдХो рдРрд╕ा рдмрдиाрд╡ें рдХि рднाрд░рддीрдп рд╣ोрдиे рдХा рдЙрди्рд╣ें рдЕрднिрдоाрди рд╣ो, рд╕ंрдХोрдЪ рди рд╣ो।20 рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдеा рдЧांрдзी рдХे рдкрджрдЪिрд╣्рдиों рдкрд░ рдЪрд▓рддे рд╣ुрдП рднाрд░рдд рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХрд░ाрдиा| рдпрд╣ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЖंрдЦों рдХा рдЫрд░्рд░ा рдеा| 1930 рдХे рдирдордХ рдЖंрджोрд▓рди, 1942 рдоें рднाрд░рдд рдЫोреЬो рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдХрдИ рдоौрдХों рдкрд░ рдЗрд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдмंрдж рдХрд░ рдЕрдкрдиी рдХुрджृрд╖्рдЯि рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा। рдкं. рд░ाрдордЧोрд╡िрди्рдж рдд्рд░िрд╡ेрджी рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдоें ‘рд╕ेрдиाрдкрддि’ рдиाрдордХ рдПрдХ рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХो рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдиे рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░ा рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै рдЖрд░्рдп-рдЬाрддि рдоें рд╡ीрд░-рднाрд╡ рдХा рдЬाрдЧрд░рдг рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕ुрд╕ंрдШрдарди। рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдХी рдЯिрдк्рдкрдгी рджेрдЦрдХрд░ рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪ्рдпेрдг рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рдХि рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬाрдЧृрддि рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрддाрди्рдд्рд░्рдп рд╕рдорд░ рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै।

рд╣िрди्рджी рдХे рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╡ि рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рдд्рд░िрдкाрдаी ‘рдиिрд░ाрд▓ा’ рдиे рдЕрдкрдиे рд╕рд╣рдпोрдЧिрдпों рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ ‘рдорддрд╡ाрд▓ा’ рдиाрдо рд╕े рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди 1923 рдоे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा। рдпрдж्рдпрдкि рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдеा, рддрдеाрдкि рдиिрд░ाрд▓ा рдЬैрд╕े рдк्рд░рдЦрд░ рдПрд╡ं рд╕ंрдШрд░्рд╖рд╢ीрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рдд्рд╡ рдХे рд╕ाрде рдпрд╣ рдХैрд╕े рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рдХि рд╕्рд╡ाрддाрди्рдд्рд░्рдп рдФрд░ рд╕्рд╡рдЫрди्рджрддा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рди рд╣ो। рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдиिрд░ाрд▓ा рд╕рджैрд╡ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдФрд░ рдЕрдиाрдЪाрд░ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдоुрдХ्рддि рдХे рд╕्рд╡рд░  рд╕े рдЬрди-рдЬрди рдХो рдХे рд╣ृрджрдп рдХो ‘рдорддрд╡ाрд▓ा’ рдХрд░ рджेрддे рдеे। рдкрдд्рд░ рдХे рддीрд╕рд░े рдЕंрдХ рдоें рдЫрдкी рдПрдХ рдХрд╡िрддा рдХा рдЕंрд╢ рджेрдЦिрдпे-
рдЪूрдо рдЪрд░рдг рдордд рдЪोрд░ों рдХे рддू, рдЧрд▓े рд▓िрдкрдЯ рдкрд░ рдЧोрд░ों рдХे рддू,
рдЭрдЯрдХ рдкрдЯрдХ рдЭंрдЭрдЯ рдХो рдЭрдЯрдкрдЯ рдЭाँрдХे рдЭाреЬ рдоें рдоाрди।
рдоिрдЯी рдоोрд╣-рдоाрдпा рдХी рдиिрдж्рд░ा рдЧрдП рд░ूрдк рдкрд╣рдЪाрди
рдЖрдк рдЖрдк рдХрд░ рдЕрдм рди рдЕрдорд░ рдХो, рдмрдиा рдмाрдк рди рд╡ंрдЪрдХ рдирд░ рдХो,
рдЕрдЧрд░ рдЙрддрд░рдиा рдкाрд░ рдЪाрд╣рддा рджिрдЦा рд╢рдХ्рддि рдмрд▓рд╡ाрди।
рдоिрдЯी рдоोрд╣-рдоाрдпा рдХी рдиिрдж्рд░ा рдЧрдП рд░ूрдк рдкрд╣рдЪाрди।

рдиिрд░ाрд▓ाрдХे рдЗрд╕ ‘рдорддрд╡ाрд▓ा’ рдкрдд्рд░ рдХे рджूрд╕рд░े рдкृрд╖्рда рдкрд░ рд╣рдоेрд╢ा рдпрд╣ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдЫрдкी рд░рд╣рддी рдеीं, рдЬो рдХрд▓рдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХा рд╕ुрди्рджрд░ рдЙрджाрд╣рд░рдг рджेрддी рдеीं рдФрд░ рд╡ो рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдеी-
рдЦींрдЪों рди рдХрдоाрдиों рдХो  рди  рддрд▓рд╡ाрд░  рдиिрдХाрд▓ो।
рдЬрдм рддोрдк рдоुрдХाрдмिрд▓ рд╣ो рддो рдЕрдЦрдмाрд░ рдиिрдХाрд▓ो॥

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖:
            рднाрд░рдд рдХे рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕ैрдиिрдХ рдмрдирдХрд░ рд▓реЬे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднрдХ्рдд рд╕ेрдиाрдиिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рд╕े рд▓реЬाрдИ рд▓реЬी, рдЬिрд╕рдоें рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рднूрдоिрдХा рднी рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рд╣ी рд╣ै। рдиिрд░्рднीрдХ рдкрдд्рд░рдХाрд░ों рдиे рдЬрдирддा рдХो рдЬрдЧाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрдгों рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджेрд╢ рдкрд░ рдорд░ рдоिрдЯрдиे рд╡ाрд▓े рдЬрд╡ाрдиों рдХे рд╡рдХ्рддрд╡्рдп рдФрд░ рд╕рди्рджेрд╢ рдЬрди-рдЬрди рдХे рдорди рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдП рдФрд░ рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рдмрдЪ्рдЪे-рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХी рдмेреЬिрдпों рдХो рддोреЬ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рд╣ोрдо рдХрд░рдиे рдХा рдиिрд╢्рдЪрдп рджृреЭ рд╣ो рдЧрдпा।

рднाрд░рддीрдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рд╡िрд╢ेрд╖рдд: рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЭाँрдХ рдХрд░ рджेрдЦрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдЗрд╕ рддрде्рдп рдоें рд╢рддांрд╢ рднी рд╕рди्рджेрд╣ рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЬाрддा рдХि рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рдЕрдиुрд╖्рдаाрди рдоें рдЕрдкрдиी рд╕рдоिрдзा рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рджेрд╢рднрдХ्рдд рдЖрджрд░्рд╢ рдкрдд्рд░рдХाрд░ों рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгीрдп рддрдд्рдд्рд╡ рдЕрдЧ्рд░рдгीрдп рднूрдоिрдХा рдоें рд░рд╣े рд╣ैं। рдм्рд░ाрд╣्рдордгीрдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдиे рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЦрд░ рдк्рд░рддिрднा рдФрд░ рдФрдЬрд╕्рд╡ी рд╡ाрдгी-рд╡िрдЪाрд░ рдХो рд╕्рд╡рджेрд╢ी рд╕ंрд╕्рдХाрд░, рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдЖрд╣ाрд░-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рд╕्рд╡рджेрд╢ी рд╢ाрд╕рди рдХे рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХो рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рдоूрд▓ рд╕рди्рджेрд╢ рдмрдиाрдпा рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдХрдг-рдХрдг рдХो рд╢ंрдХрд░ рдмрди рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдФрд░ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рд╡िрдк्рд▓рд╡ рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░ рдЕрдкрдиा рдзрд░्рдо рдиिрднाрдпा, рдЬिрд╕े рд╣рдо рд╕рднी рдХो рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рдиे рдФрд░  рдкुрди: рдоूрд▓्рдпाँрдХिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा-рдЪेрддाрдУं рдХे рд╕рд╣ी рдоूрд▓्рдп рдХो рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХे।
<><><> 
рд╕ंрджрд░्рдн:     
1. рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी,рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृ. 93
2. рдбॉ. рд╢्рд░ीрдкाрд▓ рд╢рд░्рдоा, рдиिрд░्рднीрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдкं. рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рднрдЯ्рдЯ, рдЬрдпрдорд╣ाрдордиा рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा, рдЬुрд▓ाрдИ 1976
3. рдбॉ. рд╡ेрдж рдк्рд░рддाрдк рд╡ैрджिрдХ, рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдо, рдкृ. 122
4. рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृ. 149
5. рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृ. 152
6. рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृ. 184
7. рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृ. 185-86
8. рд░ाрдорд░рддрди рднрдЯрдиाрдЧрд░, рджि рд░ाрдЗрдЬ рдЧ्рд░ोрде рдСрдл рд╣िрди्рджी рдЬрд░्рдирд▓िрдЬ्рдо,рдкृ. 113
9. рдм्рд░рд╣्рдоाрдирди्рдж, рдЙ.рдк्рд░. рдХी рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा, рдкृ. 43
10. рд╡िрдирдп, рдЕрдЦिрд▓ рдПрд╡ं рдЧीрдг्рдбाрд░ाрдо рд╡рд░्рдоा, рдЪंрдЪрд▓, рд╣िрди्рджी рдХी рдкрдд्рд░ рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ, рдкृ. 22
11. рдоाрдзुрд░ी, рд╕िрддрдо्рдмрд░ 1943, рдкृ. 229
12. рдоाрдзुрд░ी, рдЬुрд▓ाрдИ 1903
13. рдП.рдЬी.рдиूрд░ाрдиी,рдЗंрдбिрдпрди рдкोрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдЯ्рд░ाрдпрд▓्рд╕, рдкृ. 122-23
14. рд░рд╡िрд╢ंрдХрд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЕрднिрдирди्рджрди рдЧ्рд░рди्рде, рдкृ. 121
15. рдоाрдзुрд░ी, рд╕िрддрдо्рдмрд░ 1943, рдкृ. 229
16. рдкं. рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдХрд▓ा, рдкрд░िрд╢िрд╖्рдЯ-8, рдкृ. 261
17. рдбॉ. рд╢्рд░ीрдоाрд▓ рд╢рд░्рдоा, рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдирд╡ рдЙрдж्‍рдмोрдзрди, рдкृ. 107
18. рдоाрдзुрд░ी,рд╕िрддрдо्рдмрд░ 1943, рдкृ. 229
19. рдбॉ. рд░ाрдЬीрд╡ рджूрдмे рд░ाрдЬिрдо, рдорд╣ाрдХौрд╢рд▓ рдХी рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा, рдбॉ. рд░рдоेрд╢ рдЬैрди, рднाрд░рдд рдоें рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा, рдкृ. 174
20. рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा, рдХृрд╖्рдгрдмिрд╣ाрд░ी рдоिрд╢्рд░, рдкृ. 343