рдЬрдирддा рдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж

рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡

рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡

рд╢ोрдз-рдЖрд▓ेрдЦ

   рд╣िंрджी рдХा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкूंрдЬीрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрддे-рд╣ोрддे рднाрд░рдд рдоें рдкूंрдЬीрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рдЕрдкрдиी рдЬреЬें рдЬрдоाрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджी рдеी। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╢ाрд╕рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдмреЬे-рдмреЬे рдХрд▓-рдХाрд░рдЦाрдиों рдиे рдЧाँрд╡ рдХी рджрд╕्рддрдХाрд░ी рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा। рдпे рджрд╕्рддрдХाрд░ рдХाрд░рдЦाрдиों рдоें рд╢्рд░рдоिрдХ рдмрдирдиे рдХो рдордЬрдмूрд░ рд╣ुрдП рдЬрд╣ाँ рдЗрдирдХा рднрд░рдкूрд░ рд╢ोрд╖рдг рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рд╢्рд░рдоिрдХों рдХे рд╢्рд░рдо рд╕े рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдХी рддिрдЬोрд░िрдпाँ рднрд░рдиे рд▓рдЧी, рдкрд░ рд╢्рд░рдоिрдХ рдЬ्рдпों-рдХे-рдд्рдпों рднूрдЦे-рдиंрдЧे рд░рд╣े। рдЬрдоींрджाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢्рд░рдоिрдХों рдХा рд╕ा рд╣ी рд╢ोрд╖рдг рдХिрд╕ाрдиों рдХा рднी рд╣ो рд░рд╣ा рдеा।

    рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддी рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдмुрдж्рдзिрд╡ाрджी рдЪिंрддрдХों рдиे рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рдордЬрджूрд░ों рдХा рд╣िрддрдЪिंрддрди рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд░ंрдЧрдордЪ рдкрд░ рдПрдХ рдорд╣рддी-рд╡िрднूрддि рдХा рдк्рд░ाрджुрд░्рднाрд╡ рд╣ो рдЪुрдХा рдеा, рдЬो рдордЬрджूрд░ों рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╢рдд्рд░ु рдеा। рд╡рд╣ рд╡िрднूрддि рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЬीрд╡рди рдоें рдХाрд░्рд▓ рдоाрд░्рдХ्рд╕ (1818-1883 рдИ.) рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ। рдХाрд░्рд▓ рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрддो рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рджिрдпा рдХि рдЕрдЦिрд▓ рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдкूंрдЬीрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╕्рдеा рд╕рдоाрдк्рддрдк्рд░ाрдп рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рддрде्рдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдиे рд╕िрдж्рдз рдХिрдпा рдХि рдЖрдЧे рдЖрдиे рд╡ाрд▓ा рд╕рдордп рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╡рд░्рдЧ (рдордЬрджूрд░ рдФрд░ рдХिрд╕ाрди) рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдХा рд╕рдордп рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдРрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी, рдЬिрд╕рдоें  рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ाрдоाрди рд╣ोंрдЧे, рди рдХोрдИ рд╢ोрд╖рдХ рд╣ोрдЧा, рди рдХोрдИ рд╢ोрд╖िрдд। рд╕ाрд░े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдкूंрдЬी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдкूंрдЬी рд╣ोрдЧी। рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдиे рдЕрдкрдиे рддрд░्рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рджिрдЦाрдпा рдХि рдзीрд░े-рдзीрд░े рдРрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं; рдЬрдм рдмреЬे-рдмреЬे рдХाрд░рдЦाрдиों рдкрд░ рдордЬрджूрд░ों рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा। рдЗрди рдХाрд░рдЦाрдиों рдХे рд▓ाрдн рд╕े рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдХी рддिрдЬोрд░ी рдирд╣ीं рднрд░ेрдЧी рдмрд▓्рдХि рд▓ाрдн рдХा рд╕ाрдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдмँрдЯрд╡ाрд░ा рд╣ोрдЧा।

    рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рд░ूрд╕ рдоें рдХ्рд░ांрддि рд╣ुрдИ рдФрд░ рд╡рд╣ рдЬाрд░рд╢ाрд╣ी рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ुрдЖ। рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХे рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрдж рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдиे рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рдЖँрдЦें рдЦोрд▓ рджीं। рдЙрд╕рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдХोрдиे-рдХोрдиे рдоें рддेрдЬी рд╕े рд╣ुрдЖ  рд╡िрд╢्рд╡-рдЪेрддрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рднाрд░рдд рдоें рднी рдЖрдпी рдФрд░ рдк्рд░рдмुрдж्рдз рдЪिंрддрдХों рдХा рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ो рдЧрдпा। рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрдж рд╡ рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдХрд╣рд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЗрд╕ी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा।

    рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдиे рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрддों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдоें рдЬिрддрдиी рдЕрдиुрдХूрд▓ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдеा, рдЙрдирдоें рд╕рднी рднाрд░рдд рдоें рднрд▓े рд╣ी рди рд░рд╣ी рд╣ो, рдлिрд░ рднी рдпрд╣ाँ рдкूрдЬीрд╡ाрджी рд╢ोрд╖рдг рдзीрд░े-рдзीрд░े рдмреЭ рд░рд╣ा рдеा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд рд╡िрд╢्рд╡-рдпुрдж्рдз рдХे рдХाрд░рдг рд╡्рдпाрдк्рдд рдоंрд╣рдЧाрдИ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдоंрджी, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рдЙрд╕ рдкрд░ рдкूंрдЬीрд╡ाрдж рдХा рдмреЭрддा рд╢ोрд╖рдг, рдкाрд╢рд╡िрдХ рдЖрдЪрд░рдг рдФрд░ рджाрд░िрдж्рд░्рдп рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा, рдЗрди рд╕рднी рд╕्рдеिрддिрдпों рдиे рдоिрд▓рдХрд░ рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рдмुрдж्рдз рдЪिंрддрдХों рдХो рдЗрдирдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЙрдж्рднрд╡ рдХा рдпрд╣ рд╕рдордп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рднрдпाрдирдХ рдХ्рд░ांрддिрдпों рдХा рднी рд╕рдордп рдеा। рд╡िрд╢्рд╡-рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рдзрд░्рдо рд╕рдорди्рд╡рдпрд╡ाрдж рднी рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеाрди рдкा рд░рд╣ा рдеा। рдЗрд╕ рдЪिंрддрди рдХो рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЪिंрддрди рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЧрдпी рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЪिंрддрди рдиे рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрджी рдЪिंрддрди рдХी рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рднूрдоिрдХा рддैрдпाрд░ рдХी।

    рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХेंрдж्рд░-рдмिंрджु рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рдордЬрджूрд░ рд╡рд░्рдЧ рддрдеा рдоाрдирд╡ рд╕рдорд╖्рдЯि рдХा рд╣िрддрдЪिंрддрди рд╣ै। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдкूँрдЬीрд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╢ोрд╖рдг рдХा рдШोрд░ рд╢рдд्рд░ु рд╣ै। рд╡рд╣ рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рдордЬрджूрд░ों рдХो рдПрдХ рд╣ोрдХрд░ рд╢ोрд╖рдХों рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдорд╣ाрдХ्рд░ाрди्рддि рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддा рд╣ै। рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╣ी рдЗрд╕ рдЖрди्рджोрд▓рди рдХो рд╕ाрд░्рдердХ рджिрд╢ा рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рдоें рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╡рддा рдХा рдХрд▓्рдпाрдг рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдоाрдирд╡-рд╕рдоूрд╣ рдХे рдпрдеाрд░्рде рдЪिंрддрди рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рди рддो рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рджेрддा рд╣ै рди рдЬाрддीрдпрддा рдХो рдФрд░ рди рд╣ी рд╡рд░्рдЧीрдп рдФрд░ рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрднाрдЬрди рдХो। рдЙрд╕рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдоाрдирд╡ों рдХो рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдзрд░्рдо, рдИрд╢्рд╡рд░ рдФрд░ рдкрд░рд▓ोрдХ рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддा рд╣ै। рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдиे рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рд╡рд░्рдЧ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рдХुрдЫ рдоिрдЯ्рдЯी рднрд░ рдкूंрдЬीрдкрддि рд╕рдоाрдЬ рдХे рдзрдиोрдд्рдкाрджрди рдХे рд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рдЦे рд╣ुрдП рд╣ैं рдФрд░ рд╡े рдиिрдЬी рд▓ाрдн рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдЕрдд: рдПрдХ рдУрд░ рдкूंрдЬीрдкрддि рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░ рдЕрдзिрдХाрдзिрдХ рдзрдирд╡ाрди рд╣ोрддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╡рд░्рдЧ рджрд░िрдж्рд░ рдПрд╡ं рд╡िрдкрди्рди рд╣ोрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдиे рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдордЬрджूрд░ों рдХो рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ो рдЬाрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдеा рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдЬрдирддा рдХो рднौрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдзрд░्рдо рднी рдЬрдирддा рдХो рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХ्рд╖рдпрдЧ्рд░рд╕्рдд рдмрдиाрддा рд╣ै - Religion represents the spiritual force of oppression just as the state represents the physical.

         рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╡िрдЪाрд░ рдЙрд╕рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрдХ рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕рдд्рддा рди рд╣ोрдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЕрд░्рде-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╣ी рдиिрдпрдоिрдд рдПрд╡ं рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЙрд╕рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрддрдПрд╡ рдЙрд╕рдХी рдЙрдж्рднाрд╡рдиाрдПँ рдЗрди рд╢рдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд░ुрдк рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпुрдЧीрди рдЕрд░्рде-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдПрд╡ं рдЙрд╕рд╕े рдиिрдпрдоिрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддंрдд्рд░ рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै। рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें- The mode of production in material life determines the social, political and intellectual life processes in general. It is not the consciousness that determines their being but on the contrary their consciousness.

          рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдЪрди्рдж्рд░рдмрд▓ी рд╕िंрд╣ рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ेрдЦ ‘рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдХुрдЫ рд╕рдорд╕्рдпाрдпें рдФрд░ рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा’ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ै-“рд╣рдоें рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдЧрд░्рд╡ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рди рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ी рд╡рд░рди् рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рдПрдХ рд╕्рд╡рд╕्рде рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдкрд░ंрдкрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рдиे рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдФрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рд╕े рдЯрдХ्рдХрд░ рд▓ी рд╣ैं рдФрд░ рд╣рдоें рдЙрд╕рд╕े рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╕ीрдЦрдиा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЖрдЧे рдмреЭрдиा рд╣ै।”1

         рдоाрдУ-рдд्рд╕े-рддुंрдЧ рдХो рдЙрдж्рдзृрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡े рдкुрдиः рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, рдоो-рдд्рд╕े-рддुंрдЧ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें- “рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा рдХी рд╣рдоाрд░ी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╕ंрдХुрдЪिрдд рджृрд╖्рдЯी рдХे рджोрд╖ рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХрддा рдХे рдЖрдо рд╕िрдж्рдзांрддों рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╣рдоें рд╣рд░ рдк्рд░рдХाрд░ рдФрд░ рд╕्рддрд░ рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╡ाрд▓े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣рдирд╢ीрд▓ рдмрдирдиा рд╣ोрдЧा। рдХिрди्рддु рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдЬрдм рд╣рдо рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рд╕िрдж्рдзांрддों рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рджृреЭ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।”2
 
 рд╣िंрджी рдХे рд╡рд░िрд╖्рда рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ’ рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдЧрд░्рдн рд╕े рд╕рди 1930 рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдирд╡ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рд╕े рдпुрдХ्рдд рдЬिрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рдзाрд░ा рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдЙрд╕े рд╕рди ‘36 рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЧрдпी... ’рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдк्рд░ोрдЧ्рд░ेрд╕िрд╡ рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░’ рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ै। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ 1935 рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ рдЬрдм рдИ. рдПрдо. рдлाрд╕्рдЯрд░ рдХे рд╕рднाрдкрддिрдд्рд╡ рдоें рдкेрд░िрд╕ рдоें ‘рдк्рд░ोрдЧ्рд░ेрд╕िрд╡ рд░ाрдЗрдЯрд░्рд╕ рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢рди’ рдиाрдордХ рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдеा рдХा рдк्рд░рдердо рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рд╣ुрдЖ। рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдоें рдЙрд╕рдХे рджूрд╕рд░े рд╕ाрд▓ рдбॉ. рдоुрд▓्рдХ рд░ाрдЬ рдЖрдиंрдж рдФрд░ рд╕рдЬ्рдЬाрдж рдЬрд╣ीрд░ рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें рдЬрдм рд╕ंрд╕्рдеा рдХी рд╢ाрдЦा рдЦुрд▓ी рдФрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рд▓рдЦрдирдК рдоें рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рдердо рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рд╣ुрдЖ рддो рдпрд╣ाँ ‘рдк्рд░ोрдЧ्рд░ेрд╕िрд╡ рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░’ рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рд╣ो рдЧрдпा। рдХाрд▓рдХ्рд░рдо рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рдХाрд░ांрддрд░ рд╕े рдпрд╣ी рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рд╣ो рдЧрдпा।”3

       ‘рдк्рд░ोрдЧ्рд░ेрд╕िрд╡ рд░ाрдЗрдЯрд░्рд╕ рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢рди’ рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдХा рдЬो рдШोрд╖рдгा-рдкрдд्рд░ рднाрд░рдд рднेрдЬा рдЧрдпा рдЗрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे ‘рд╣ंрд╕’ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХीрдп рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै- “рдЗрд╕ рд╕рднा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХрд▓ाрдУं рдХो рдкुрдЬाрд░िрдпों, рдкрдг्рдбिрддों, рдФрд░ рдЕрдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд░्рдЧों рдХे рдЖрдзिрдкрдд्рдп рд╕े рдиिрдХाрд▓рдХрд░ рдЬрдирддा рдХे рдиिрдХрдЯрддрдо рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рдоें рд▓ाрдиा рд╣ै, рдЙрдирдоें рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХрд░рдиा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдо рдЕрдкрдиे рднрд╡िрд╖्рдп рдХो рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рдХрд░ рд╕рдХें।”4

    рд╕рдоाрдЬ рдХी рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдпрд╣ рдЪिंрддрди рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рд╕े рд╣ी рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें рднी рдпрд╣ рдЪिंрддрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рджो рдХрд╡िрдпों рдиिрд░ाрд▓ा рдФрд░ рдкрди्рдд рдоें рдпрд╣ рдФрд░ рднी рддीрдЦा рд╣ोрдХрд░ рдЙрднрд░ा рд╣ै। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдоैрдерд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд, рдирд╡ीрди, рдиिрд░ाрд▓ा, рдкрди्рдд, рджिрдирдХрд░ рдЖрджि рдХрд╡ि рдк्рд░рдЧाрддिрд╢ीрд▓ рдЪिंрддрди рдХे рд╕рдЬрдЧ рдк्рд░рд╣рд░ी рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрдирдХा рдкूрд░ा рдЪिंрддрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдорд╕्рдпाрдпों рдХी рдЧोрдж рдоें рдЬрди्рдо рд▓ेрддा рд╣ै рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рди्рджрд░्рднों рдоें рд╣ी рдЗрдирдХा рд╕рдоाрдзाрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдЗрди рдЪिंрддрдХों рдиे рдХी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╡рд░िрд╖्рда рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं- “рд▓ेрдЦрдХ рдоें рд╢рдХ्рддि рдЬрдирддा рд╕े рдЖрддी рд╣ै, рдЬрдирддा рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЬिрддрдиा рдШрдиिрд╖्рда рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рдЙрддрдиी рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд░рдЪрдиाрд╢рдХ्рддि рдЖрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдоें рдЙрддрдиा рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдмреЭрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЬ्рдпों рд╣ी рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рдЙрд╕ рдЕрдХ्рд╖рдп рд╕्рд░ोрдд рд╕े рд╣рдЯ рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рд╕ाрд░ी рд╢рдХ्рддि рдЬрд╡ाрдм рджे рдЬाрддी рд╣ै। ...рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░рдЪрдиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХो рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЬрдирддा рдХा рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рд╣ोрдиा рд╣ी рдкреЬेрдЧा।”5   
    рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХे рднौрддिрдХ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ाрдд्рдордХ рд╡िрдХाрд╕рд╡ाрдж рдФрд░ рдоूрд▓्рдп рд╡ृрдж्рдзि рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рддрдеा рдЕрд░्рде-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡-рд╕рдн्рдпрддा рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣िंрджी рдХा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрд╕ी рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдФрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ै। рдХ्рд░ांрддि, рд╡िрдк्рд▓рд╡, рджुрд░्рднिрдХ्рд╖, рдЭंрдбा, рд╣ँрд╕िрдпा-рд╣рдеौреЬा, рд╣реЬрддाрд▓, рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ाрдд्рдордХ рддोреЬ-рдлोреЬ рд░ूрд╕, рдЪीрди рдФрд░ рдоाрдУ рдХा рдЧुрдгрдЧाрди, рдпे рд╕рднी рдЗрд╕ рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рдХे рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рдзрд░्рдо рдХो рдЕрдлीрдо рдХा рдирд╢ा рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ-рднेрдж рдХो рдХрд░ाрд▓ рд╡िрд╖ рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдЖрдЬ рд╡िрдХृрдд рд╣ोрдХрд░ рдПрдХ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рдиाрд░ेрдмाрдЬी рдмрди рдЧрдпी рд╣ै, рдоाрдирд╡ рд╕рдорд╖्рдЯि рдХे рд╣िрдд рдХा рдЪिंрддрди рдХрд░рддे-рдХрд░рддे рд╡рд╣ рд▓ाрд▓ (рдЦूрдиी) рдХ्рд░ांрддि рдФрд░ рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░ рдХा рд╡िрдХрд░ाрд▓ рд░ूрдк рд▓े рдЪुрдХी рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЬ рдЗрд╕рд╕े рдкूрд░ा рджेрд╢ рдЗрд╕ рдЖрдЧ рдХी рдЪрдкेрдЯ рдоें рд╣ै, рдпрд╣ рдПрдХ рдЧंрднीрд░ рдЪिंрддा рдХा рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдаीрдХ рд╡िрдкрд░ीрдд рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдХрд╡ि рдоाрдирд╡ рд╕рдорд╖्рдЯि рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╣िрддрдЪिрди्рддрдХ рдФрд░ рдЙрд╕े рдПрдХ рд╡рд░ेрдг्рдп рдоाрд░्рдЧ рдХा рджрд░्рд╢рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдпुрдЧрдж्рд░рд╖्рдЯा рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХा рдХрдерди рд╣ै- “рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖрди्рджोрд▓рди рдмрд╣ुрдд рдорд╣ाрди рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЪाрд▓िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рднाрд╡ рдХा рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рддो рдЗрд╕рдХी рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдПँ рдЕрдзिрдХ рд╣ै...рдпрд╣ рдЖрди्рджोрд▓рди рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।”6

    рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рд╣рдоें рд╡िрдкрд░ीрдд рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдирдпी рдЙрд░्рдЬा рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддा рд╣ैं।  

    рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдоें рдХेрджाрд░рдиाрде рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди, рдбॉ. рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡, рднрд╡ाрдиीрдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░, рдбॉ. рд╢िрд╡рдоंрдЧрд▓ рд╕िंрд╣ рд╕ुрдорди, рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди, рднैрд░рд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рдЧुрдк्рдд, рдЕрдоृрдд рд░ाрдп, рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡, рд░рдШुрд╡ंрд╢, рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी, рд╢рдо्рднुрдиाрде, рдаाрдХुрд░рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЖрджि рдоुрдЦ्рдпрддрдпा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн:-
1.        рд▓ोрдХрджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп- рдЪंрдж्рд░рдмрд▓ी рд╕िंрд╣, 149, рдкीрдкुрд▓्рд╕ рд▓िрдЯрд░ेрд╕ी 517, рдордЯिрдпा рдорд╣рд▓, рджिрд▓्рд▓ी-11OOO6, рдк्рд░рдердо   рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 1986
     2.  рд▓ोрдХрджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп- рдЪंрдж्рд░рдмрд▓ी рд╕िंрд╣, 148, рдкीрдкुрд▓्рд╕ рд▓िрдЯрд░ेрд╕ी 517, рдордЯिрдпा рдорд╣рд▓, рджिрд▓्рд▓ी-11OOO6, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 1986
3.  рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ- рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда- 59, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, 15-рдП, рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдоाрд░्рдЧ, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдирд╡ीрди рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 2004
4.  ‘рд╣ंрд╕’ рдкрдд्рд░िрдХा, рдЬрдирд╡рд░ी, 1936, рд╕ंрдкाрджрдХ- рдк्рд░ेрдордЪंрдж  
     5.  рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ- рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда- 88-89, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, 15-рдП, рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдоाрд░्рдЧ, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж- рдирд╡ीрди рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг:2004
     6.  рд╕ाрд╣िрдд्рдп : рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕- рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда- 261, рдк्рд░рдХाрд╢рди- рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा. рд▓ि. 1 рдмी.,  рдиेрддाрдЬी рд╕ुрднाрд╖ рдоाрд░्рдЧ, рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी- 110002, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2003

1 comment :

  1. рдХोрдИ рднी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдЕрдкрдиे рдЙрдж्рднрд╡ рдХाрд▓ рд╡ рджेрд╢ рд╕े рдЖрдЧे рдмреЭрддे рд╣ी рдЕрди्рдп рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдирдП рдЕрд░्рде рдФрд░ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░ рджेрддी рд╣ै । рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХा рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрдж рднाрд░рдд рдХी рдзрд░рддी рддрдХ рдЖрддे-рдЖрддे рдЬिрд╕ рд░ूрдк рдФрд░ рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдЖ рд╡рд╣ рдЖрдо рднाрд░рддीрдп рдХे рд▓िрдП рдЧ्рд░ाрд╣्рдп рдФрд░ рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा । рд╣ाँ ! рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрди рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╕ाрд░्рдердХ рд▓िрдЦा рдЧрдпा, рдЬिрд╕рдоें рдкूँрдЬीрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдоुрдЦрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै । рдХिंрддु рдпрд╣ рд▓ेрдЦрди рдХोрдИ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рдкाрдиे рдоें рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╕рдлрд▓ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा । рдЬाрддिрд╡ाрдж рдФрд░ рднी рд╡िрдХृрдд рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧा рд╣ै, рд╡рд░्рдЧрднेрдж рднी рдХрдо рд╣ोрдиे рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдмреЭा рд╣ी рд╣ै । рднाрд░рдд рдХो рдРрд╕ी рдк्рд░ेрд░рдгा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдЬो рд╕ाрд░्рдердХ рдХ्рд░ांрддि рдХे рд▓िрдП рд▓ोрдЧों рдХो рдордирд╕ा-рд╡ाрдЪा-рдХрд░्рдордгा рдЖрдЧे рд▓ा рд╕рдХे ।

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।