![]() |
рдХांрддा рд░ॉрдп |
- рдХाрди्рддा рд░ॉрдп
рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрдзा рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рд▓рдШुрдХрдеा। рддीрдиों рд╡िрдзाрдУं рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рд╕े рд╣ै। рд╡ेрджों, рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдоें рдк्рд░рд╕ंрдЧрд╡рд╢ рдХрд╣ी рдЧрдпी рдХрдеाрдПँ рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рддрд╣рдд рдЧрдв़ी рдЬाрддी рд░рд╣ी рдФрд░ рд╕ुрдиाрдИ рдЬाрддी рд░рд╣ी рд╣ै рд╡े рд╣ी рд╕рдордпाрдиुрд░ूрдк рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓рддी рд╣ुрдИ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै।рд╣िрди्рджी рд▓рдШुрдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдШुрдХрдеा рддो рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж рдХी 'рдЕंрдЧрд╣ीрди рдзрдиी' рдХो рд╣ोрдиा рдеा рд▓ेрдХिрди 'рдкрд░िрд╣ाрд╕िрдиी' рдХा 'рд╕ंрдХрд▓рди' рдХे рд░ूрдк рдоें рдкाрдпा рдЬाрдиा рдФрд░ рдЙрдирдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рд▓ेрдЦрди рдХाрд▓ рдФрд░ рдоौрд▓िрдХрддा рдкрд░ рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдХी рдХрдоी рдиे 'рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी' 1901 рдИ. 'рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдоिрдд्рд░' рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХो рдпрд╣ рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ा।
рдЕрдиेрдХोрдиेрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХी рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХी рдЗрд╕ рд╕рдоृрдж्рдзрд╢ाрд▓ी рднूрдоि рдоें рдЬрдм рд▓ोрдХ рдХрдеाрдПँ, рдмोрдзрдХрдеाрдПँ, рдиीрддि рдХрдеाрдУं рд╕े рдиिрдХрд▓рдХрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрдкाрдЯी рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХो рджेрдЦрддे рд╣ैं рддो рдЕрдзिрдХाрд░िрдХ рддौрд░ рдкрд░ рджрд░्реЫ рдХी рдЧрдпी рд╣िंрджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдШुрдХрдеा ‘рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी’ рдХे рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдоाрдзрд╡ рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े (рд╕рди-1871-1926) рдХो, рдЬो рд╣िрди्рджी рдХे рдЖрд░ंрднिрдХ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं рдЙрди्рд╣ीं рд╕े рдЙрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдкाрддे рд╣ैं। рдоाрдзрд╡ рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХा рдЬрди्рдо рд╕्рдеाрди рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рджрдоोрд╣ рдЬिрд▓े рдХे рдкрдерд░िрдпा рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा 1900 рдИ. рдоें ‘рдЫрддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рдиाрдордХ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рднी рдПрдХ рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХрджрдо рдеा।
рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी (рд╕рди-1889-1968) рдХा рдЬрди्рдо рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд╣ोрд╢ंрдЧाрдмाрдж рдЬिрд▓े рдоें рдмाрдмрдИ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдирдХो рдЖрд░ंрднिрдХ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдоें рдк्рд░рдердо рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ा рд╣ै। рд╡े рдЬिрддрдиे рд▓ेрдЦрдХ рдеे рдЙрддрдиे рд╣ी рдкрдд्рд░рдХाрд░ рднी рдеे। рдЙрдирдХी рд▓рдШुрдХрдеा ‘рдмिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдмुрдЦाрд░’ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рд╕рдордп-рдХाрд▓ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рдиा рдоिрд▓рдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣िंрджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдШुрдХрдеा рд╣ोрдиे рдоें рдЖрд▓ोрдЪрдХों-рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рджा рд╕ंрд╢рдп рдоें рдмрдиी рд░рд╣ी।
рдбॉ॰ рдкрджुрдорд▓ाрд▓ рдкुрди्рдиाрд▓ाрд▓ рдмрдЦ्рд╢ी (27 рдордИ 1894-28 рджिрд╕рдо्рдмрд░ 1971) рдХा рдЬрди्рдо рд░ाрдЬрдиांрджрдЧाँрд╡ рдХे рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рдХрд╕्рдмे рдЦैрд░ाрдЧрдв़ рдоें 27 рдордИ 1894 рдоें рд╣ुрдЖ। рд╡े рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХे рдк्рд░рдзाрди рд╕ंрдкाрджрдХ рдеे। рдЙрдирдХी рд▓рдШुрдХрдеा ‘рдЭрд▓рдорд▓ा’ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддी рдХी рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╢िрдЦрд░ рдХो рдЫूрддी рд╣ै।
рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЦंрдбрд╡ा рд╕े рд░ाрдордиाрд░ाрдпрдг рдЙрдкाрдз्рдпाрдп рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд▓ेрдЦрдХ рд╣ैं। рд╡े рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдХे рдЙрд╕ рджौрд░ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдиाрдо рдХा рдЗрд╕्рддрдоाрд▓ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓рдШुрдХрдеा рд▓िрдЦा рдХрд░рддे рдеे। рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо 2 рдордИ 1918 рдХो рдХाрд▓рдоुрдЦी, рдоें рд╣ुрдЖ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдИ। рдЕрдкрдиी рд╕рд░рд▓ рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рдПрд╡ं рд╕рд╣рдЬ, рд╕рд░рд▓ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдЧрдж्рдп рдХे рд▓िрдП рдкрд╣рдЪाрдиे рдЬाрддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд▓рдШुрдХрдеा ‘рд╕िंрд╣ рди्рдпाрдп’ рдФрд░ ‘рдпोрдЬрдиाрд╡ाрджी рд▓ोрдЧ’(рд╕рди्рджрд░्рдн: рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ं. рдоुрдХेрд╢ рд╢рд░्рдоा) рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै।
рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд╣ोрд╢ंрдЧाрдмाрдж рдЬिрд▓े рдоें рдЬрди्рдоें рд╣рд░िрд╢ंрдХрд░ рдкрд░рд╕ाрдИ (рд╕рди-1924-1995) рд╣िंрджी рдХे рдЬिрддрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡्рдпंрдЧрдХाрд░ рдеे рдЙрддрдиे рд╣ी рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░। рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдЕрдкрдиी реЩाрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी ‘рдЬाрддि’, ’рдмाрдд’, ‘рд╕ूрдЕрд░’, ‘рд╕ंрд╕्рдХृрддि’ рдЬैрд╕ी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЬрд░िрдпे рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХो рдХрдЯाрдХ्рд╖рдпुрдХ्рдд рдПрдХ рдирдпा рдХрд▓ेрд╡рд░ рджिрдпा рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиिрд╣िрдд рдкाрдЦंрдб рдФрд░ рд░ूрдв़िрд╡ाрджी рдЬीрд╡рди–рдоूрд▓्рдпों рдЬैрд╕ी рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдХрд▓рдо рдХी рддीрд╡्рд░рддा рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рдЬोрдб़ा। рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рдЖрджрд░्рд╢ौрди्рди्рдоुрдЦ рдк्рд░ाрд░ूрдк рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рд╣рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╡ेрджों, рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдоें рдк्рд░рд╕ंрдЧрд╡рд╢ рдХрд╣ी рдЧрдпी рдХрдеाрдПँ рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рддрд╣рдд рдЧрдв़ी рдЬाрддी рд░рд╣ी, рд╕ुрдиाрдИ рдЬाрддी рд░рд╣ी рд╣ै рд╡े рд╣ी рдкрд░рд╕ाрдИ рдХाрд▓ рдоें рдирдП рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рд╕рдордпाрдиुрд░ूрдк рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓рддी рд╣ुрдИ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ुрдИ рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдЬ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣рдо рд╡िрдХрд╕िрдд рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рджेрдирд╣ाрд░ рд╣рд░िрд╢ंрдХрд░ рдкрд░рд╕ाрдИ рдЕрд░्рдеाрдд рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХो рдоाрди рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рдорд╣ाрдХाрд▓ рдХी рдирдЧрд░ी рдЙрдЬ्рдЬैрди рдХा рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдФрд░ рд╢рд░рдж рдЬोрд╢ी (рд╕рди-1931 рд╕े 1994) рдЬैрд╕े рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдзाрд░рджाрд░ рд╢ैрд▓ी рд╕े ‘рдоैं рд╡рд╣ी рднाрдЧीрд░рде рд╣ूँ’ рдФрд░ ‘рдХुрдд्рддा’, ‘рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ ’, ‘рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХी рд░рдХ्рд╖ा’ рдЬैрд╕ी рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рджेрдХрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЧौрд░рд╡ рдмреЭाрддे рд╣ुрдП рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдк्рд░ो. рдХृрд╖्рдг рдХрдорд▓ेрд╢ рдиे рднोрдкाрд▓ рдоें рд░рд╣ рдХрд░ рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рджेрд╢ рднрд░ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рдЖрди्рджोрд▓рди рдЪрд▓ाрдпा рд╡рд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдЬ्рдЮाрддрд╡्рдп рд╣ो рдХि рдбॉ. рд╢рдХुंрддрд▓ा рдХिрд░рдг рдХो рд▓рдШुрдХрдеा рдкрд░ рдкрд╣рд▓ा рд╢ोрдз рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рдк्рд░ेрд░рдгा рджी рдеी। рд▓рдШुрдХрдеा рдкрд░ рд▓рдо्рдмे рдЕрд░рд╕े рддрдХ рдиिрд░ंрддрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे, рд▓ेрдЦрдХों рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣िंрджी рд▓рдШुрдХрдеा рдХो рдХрдИ рдирдП рд▓ेрдЦрдХрдЙрдирдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рдЖрдпे। ‘рдоोрд╣рднंрдЧ’ рдФрд░ ‘рдоुрдЦौрдЯे’ рдк्рд░ो. рдХृрд╖्рдг рдХрдорд▓ेрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦी рдЧрдпी рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдоूрд▓्рдп рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ै।
рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рджोрдиों рдкрдХ्рд╖ рдоें рд░ाрдзेрд▓ाрд▓ рдмिрдЬрдзाрд╡ाрдиे, рднोрдкाрд▓ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдШुрдХрдеा-рд╡िрдзा рдоें рд╕ाрд░्рдердХ рдХाрдо рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдбॉ. рдоाрд▓рддी рдмрд╕ंрдд рд▓рдШुрдХрдеा-рд╡िрдзा рдоें рдкрджाрд░्рдкрдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рди 1965 рдоें рдЕрдкрдиी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдШुрдХрдеा рд▓िрдЦрддी рд╣ैं। рдЕрдкрдиी рддीрди рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХाрд░, рдЕрддीрдд рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рдмुреЭाрдкे рдХी рджौрд▓рдд рдХे рд╕ाрде рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди ‘рдиाрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХी рд▓рдШुрдХрдеा’ рдХा рд╕ंрдкाрджрди рд╕рд╣िрдд рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рддрдХ рдХी рд╕рднी рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХी рд╕ाрдХ्рд╖ी рд░рд╣ी рд╣ैं। рд╕рди 2017 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓рдШुрдХрдеा рд╢ोрдз рдХेंрдж्рд░ рднोрдкाрд▓ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी।
рд▓рдШुрдХрдеा рд╢ोрдз рдХेंрдж्рд░ рднोрдкाрд▓ рдХे рд╕рдЪिрд╡ рдкрдж рдкрд░ рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдХाрди्рддा рд░ॉрдп рдХी рджो рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдШाрдЯ рдкрд░ рдард╣рд░ाрд╡ рдХрд╣ाँ’, ‘рдкрде рдХा рдЪुрдиाрд╡’, рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рдпाрдд्рд░ा (рдк्рд░рдХाрд╢ाрдзीрди), рд╕ंрдкाрджिрдд рдкुрд╕्рддрдХों рдоें ‘рдЪрд▓े рдиीреЬ рдХी рдУрд░’, ‘рд╕рд╣ोрджрд░ी рд▓рдШुрдХрдеा’, ‘рд╕ीрдк рдоें рд╕рдоुрдж्рд░’, ‘рдмाрд▓ рдорди рдХी рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ’, ‘рд▓рдШुрдХрдеा рд░рдЬрдд рд╢ृंрдЦрд▓ा-1’, ‘рднाрд░рдд рдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдорд╣िрд▓ा рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░’ рдЖрдордж рджेрддी рд╣ैं। рдмрддौрд░ рдЕрддिрдеि рд╕ंрдкाрджрдХ, рд╕ंрдкाрджिрдд рдкрдд्рд░िрдХा- ‘рджृрд╖्рдЯि’ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХрд▓рд╢, рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा। рдлेрд╕рдмुрдХ рдоंрдЪ рдкрд░ ‘рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдкрд░िंрджे’ рд╕рдоूрд╣ рдХी рд╕ंрдЪाрд▓िрдХा। рдмрддौрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░ рд╕ंрдкाрджрдХ ‘рд╕рдд्рдп рдХी рдорд╢ाрд▓’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдкрд░िंрджों рдХा рдХोрдиा рд╕्рдеाрдИ рд╕्рддрдо्рдн рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬिрд╕рдоे рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рддीрди рдкрди्рдиे рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рд▓рдШुрдХрдеा–рдЯाрдЗрдо्рд╕, рдоाрд╕िрдХ рдЕрдЦрдмाрд░ рдЕрдкрдиी рддрд░рд╣ рдХी рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рддрд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╡िрдзा–рд╕рдо्рдордд рдЕрдЦрдмाрд░ рдиिрдХाрд▓рдиे рдЬैрд╕ी рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХрджрдо рдХे рд╕ाрде рдоुрдЦ्рдп рд╕ंрдкाрджрдХ рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдиिрд░ंрддрд░рддा рд╕े рд╡िрдзा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдпोрдЧрджाрди рджे рд░рд╣ी рд╣ैं। рдЪाрд╣े рдХिрд╕ी рднी рдпुрдЧ рдХी рдмाрдд рд╣ो рдЬрдм рднी рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдмिрдЧुрд▓ рдмрдЬाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рддो рдЬрди-рдоाрдирд╕ рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрдз्рдпрдо рд╣рдоेрд╢ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ी рдмрдирддा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдЧрдж्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рд╕्рдеाрди рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╣ी рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рдРрд╕ी рд╡िрдзा рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рд╕े рднрд░рдкूрд░ рд╣ै। рдХрде्рдп рдХे рдИрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдШूрдорддी рдХрдеाрдирдХ рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕрдкрдиे рдоें рдкूрд░े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд╕ाрд░ рд╕рдо्рднाрд▓рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддा рд╣ै। рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХрд▓ेрд╡рд░ рдХो рдирдП рдЕрд░्рде рджेрддी рд╣ै рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рд╡ाрдорди рдХाрдЯрджрд░े рдХी рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЕँрдзेрд░े рдХे рдЦिрд▓ाрдл’।
рднोрдкाрд▓ рд╕े рд╣ी рдШрдирд╢्рдпाрдо рдоैрдеिрд▓ ‘рдЕрдоृрдд’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘....рдПрдХ рд▓ोрд╣ाрд░ рдХी’, рдЙрдк рд╕ंрдкाрджрдХ рд▓рдШुрдХрдеा рдЯाрдЗрдо्рд╕- (рдЕрдЦрдмाрд░)। рдЕрд╢ोрдХ рдордирд╡ाрдиी рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рдоिрде्рдпा рдоंрдЬिрд▓’। рдХрдкिрд▓ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЬिंрджрдЧी рдХी рдЫрд▓ांрдЧ’। рд╕ंрддोрд╖ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди, ‘рд╕ीрдк рдоें рд╕рдоुрдж्рд░’। рдбॉ. рд╕्рд╡ाрддि рддिрд╡ाрд░ी, рд╕ंрдкाрджрди рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди ‘рд╣рдеेрд▓िрдпों рдкрд░ рдЙрдХेрд░ी рдЧрдпी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ’। рдЕंрдЬрдиा рдЫрд▓ोрдд्рд░े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдКँрдЪी рдЙреЬाрдиे’। рдбॉ.рдоोрд╣рди рдЖрдиंрдж рддिрд╡ाрд░ी рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рджेрд╢ рдмिрдХाрдК рд╣ै’। рдбॉ. рдЬрдпрдЬрдп рд░ाрдо рдЖрдиंрдж рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЖрдиंрдж рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕’, рдбॉ. рд▓рддा рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдоूрд▓्рдпрд╣ीрдирддा рдХी рд╕ंрдд्рд░ाрд╕’, ‘рд▓рдХी рд╣ैं рд╣рдо’, ‘рддिрддрд▓ी рдлिрд░ рдЖрдПрдЧी’ (рдмाрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣)। рдбॉ. рд╡рд░्рд╖ा рдЪौрдмे рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╢िрдЦрд░ рдХी рдУрд░’। рдХрд▓्рдкрдиा рд╡िрдЬрдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЬीрд╡рди рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╣’। рдорд╣िрдоा рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡ рд╡рд░्рдоा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкाрджिрдд рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди ‘рд▓рдШुрдд्рддрдо рдорд╣рдд्рддрдо’। рдЬрдпा рдЖрд░्рдп, рднूрдкिंрджрд░ рдХौрд░ рдмрддौрд░ рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдПрд╡ं рд▓рдШुрдХрдеा-рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рд▓рдШुрдХрдеा рд╢ोрдз рдХेंрдж्рд░ рднोрдкाрд▓, рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢्рд░ी рд░ाрдорд╡рд▓्рд▓рдн, рдЧोрдХुрд▓ рд╕ोрдиी, рд╢рд╢ि рдмंрд╕рд▓, рдКрд╖ा рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓, рдоुрдЬ़рдл़्рдл़рд░ рдЗрдХрдмाрд▓ рд╕िрдж्рджрдХी, рдирдпрдиा рдЖрд░рддी рдХाрдЯрдиिрдХрд░, рд╕ुрдиीрддा рдк्рд░рдХाрд╢, рдордзुрд▓िрдХा рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдХीрд░्рддि рдЧांрдзी, рдк्рд░рд╡ीрдг рдЦрд░े,рд╢ाрдоिрдиी рдЦрд░े,рдЖрд╢ा рд╢рд░्рдоा,рдЖрд╢ा рд╕िрди्рд╣ा рдХрдкूрд░,рд╕ुрдорди рдУрдмрд░ॉрдп,рдХांрддि рд╢ुрдХ्рд▓ा, рдиीрдиा рд╕िंрд╣ рд╕ोрд▓ंрдХी,рдиीрддा рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдк्рд░рддिрднा рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд╡िрдиीрддा рд░ाрд╣ुрд░ीрдХрд░, рд╡िрдЬрдпा рддैрд▓ंрдЧ, рдЪंрдж्рд░рдХांрддि рдд्рд░िрдкाрдаी, рдордзु рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдХुрдордХुрдо рдЧुрдк्рддा, рд╕рд░िрддा рдмрдШेрд▓ा, рд░ुрдЦ़рд╕ाрдиा рд╕िрдж्рджिрдХी, рдЕрд░्рдЪрдиा рдоिрд╢्рд░ा, рдЕрд░्рдкрдгा рд╢рд░्рдоा, рдЕрд╢ोрдХ рдордирд╡ाрдиी, рдЙрд╖ा рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдоोрд╣рди рддिрд╡ाрд░ी, рд╕ंрдЬрдп рдкрдаाрд░े рд╢ेрд╖, рдХрд▓्рдкрдиा рднрдЯ्рдЯ, рд╡िрдирдп рдХुрдоाрд░ рд╕िंрд╣, рд╕्рд╡ाрддि рддिрд╡ाрд░ी, рд╕рддीрд╢ рдЪрди्рдж्рд░ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд╡िрдиोрдж рдЬैрди, рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдиाрд░ाрдпрдг рдкрдпोрдзि, рдКрд╖ा рд╕ोрдиी, рдХिрд░рдг рдЦोрдбрдХे, рдпोрдЧेрд╢ рд╢рд░्рдоा, рдЪрд░рдгрдЬीрдд рд╕िंрд╣ рдХुрдХрд░ेрдЬा, рдЙрд╖ा рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдоिрдерд▓ेрд╢ рд╡ाрдордирдХрд░, рдоेрдШा рд░ाрдаी, рд░ाрд╣ुрд▓ рдЖрд╕िрдл, рдЕрдирдШा рдЬोрдЧрд▓ेрдХрд░, рд╕ंрддोрд╖ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд░ाрдЬрд╢्рд░ी рд░ाрд╡рдд, рджाрдоिрдиी рдЦрд░े рдЗрдд्рдпाрджि рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ों рдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд▓ेрдЦрди рдоें рдирд╡ीрди рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХो рдкुрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।
рдоेрд╣рд░ुрди्рдиिрд╕ा рдкрд░рд╡ेрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдирдХी рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╕рдорд░рд▓ोрдХ’ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा-рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдиिрдХрд▓ा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै। рднोрдкाрд▓ рд╕े ‘рдкрд╣рд▓े рдЕंрддрд░ा’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд╕ंрдкाрджрдХ рдирд░ेрдж्рд░ рджीрдкрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рд╕्рдеाрдИ рдЕंрдХ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдиिрд░ंрддрд░рддा рд▓िрдП рд▓рдШुрдХрдеा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рд╕рдд्рддрд░ рдХे рджрд╢рдХ рд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рддрдХ рдоें рднोрдкाрд▓ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдкрд░ рд╣ुрдП рд╕рдорд╕्рдд рдХाрд░्рдп рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ्рдиीрдп рд╣ै।
рдбॉ. рдоाрд▓рддी рдмрд╕ंрдд рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ोрдз рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рд╕े рдЗंрджौрд░ рд╢рд╣рд░ рдХो ‘рд▓рдШुрдХрдеा рдХी рдирд░्рд╕рд░ी’ рдХрд╣ рдХрд░ рдкрд░िрдЪрдп рджेрддी рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдбॉ॰ рд╕рддीрд╢ рджुрдмे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рди 1974 рдоें 34 рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд▓ाрдХрд░ рд╡िрдзाрдЧрдд рдЪрд░्рдЪाрдУं рдХो рджिрд╢ा рджेрдиे рдоें рд╡ृрд╣рдд рдХाрдо рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдирдХे рдЪाрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рднीреЬ рдоें рдЦोрдпा рдЖрджрдоी’, ‘рд░ाрдЬा рднी рд▓ाрдЪाрд░ рд╣ै’, ‘рдк्рд░ेрдХ्рд╖ाрдЧ्рд░рд╣’, рдФрд░ ‘рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ौ рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ’ рдФрд░ рдбॉ॰ рд╕рддीрд╢ рджुрдмे рдХी рдк्рд░рдердо рдкुрдг्рдп-рддिрдеि рдкрд░ 'рдк्рд░ेрдо рдХे рд░ंрдЧ' рдЙрдирдХी 55 рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдЗंрджौрд░ рд╕े рд╣ी рд╕рддीрд╢ рд░ाрдаी ‘рддीрд╕рд░ा рдХ्рд╖िрддिрдЬ’, ‘рдордиोрдмрд▓’, ‘рд╕рдордХ्рд╖’ рдЬैрд╕ी рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рджेрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдкैंрддीрд╕ рд╕ाрд▓ों рд╕े ‘рдХ्рд╖िрддिрдЬ’ рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХी рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдХाрд░्рдп рдХो рднी рджेрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं। рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рд╕рдо्рдордд рдХाрд░्рдпों рдХे рддрд╣рдд ‘рдХ्рд╖िрддिрдЬ’ рдоंрдЪ рдХी рдУрд░ рд╕े рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рд▓рдШुрдХрдеा рд╕рдо्рдорд▓ेрди 2018 рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рднी рдЙрдирдХो рдЬाрддा рд╣ै।
рд╢्рд░ी рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдиाрдЧрд░ рдХी ‘рд╡िрд╖-рдмीрдЬ’, рдФрд░ ‘рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп (рдорд░ाрдаी) рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рд╣िंрджी рдФрд░ рдорд░ाрдаी рджोрдиों рднाрд╖ाрдУँ рдоें рдЖрдпी рд╣ै। рдЖрдкрдиे ‘рддीрд╕рд░ी рдЖँрдЦ’,’рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдоें рд▓ाрд▓ рдЭंрдбा’,рдХрдеा рд▓ोрдЪрди’ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди рд╕ंрдкाрджिрдд рдХी рд╣ै।
рд╢्рд░ी рдЕрдиंрдд рд╢्рд░ीрдоाрд▓ी ‘рдХ्рд╖िрддिрдЬ’ рдФрд░ ‘рдордиोрдмрд▓’ рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧी рд╕ंрдкाрджрдХ। рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рд╡्рдпाрд╕ рдХी рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдХांрдХрд░-рдкाрдерд░’। рд╕ुрд░ेрд╢ рд╢рд░्рдоा рдХाрд▓ी рдоाрдЯी рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди рдФрд░ рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдХा рд╕ंрдкाрджрди।, рд╡ेрдж рд╣िрдоांрд╢ु рд╕्рдпाрд╣ рд╣ाрд╢िрдпे рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди рдХो рд╕ाрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ै।
рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢ैрд▓ी рдХे рдХाрд░рдг рдЪैрддрди्рдп рдд्рд░िрд╡ेрджी рдХी рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЙрд▓्рд▓ाрд╕’ рдХो рдХिрддाрдмрдШрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХा рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ ‘рдЖрд░्рдп рд╕्рдоृрддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоाрди’ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЕंрддрд░ा рдХрд░рд╡реЬे рдиिрд░ंрддрд░рддा рд╕े рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рджो рджрд╢рдХ рдкूрд░ा рдХрд░ ‘рджेрди рдЙрд╕рдХी рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП’ рдЬैрд╕ी рд╕рд╢рдХ्рдд рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд╕ाрде рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдирдП-рдирдП рдк्рд░рдпोрдЧों рдХे рд╕ाрде рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рдЖрдордж рджे рд░рд╣ी рд╣ैं।
рдЬ्рдпोрддि рдЬैрди рдПрдХрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЬрд▓рддрд░ंрдЧ’, ‘рдмिрдЬुрдХा’, рдЪрди्рдж्рд░ рд╕ाрдпрддा рдХी рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЧिрд░рд╣ें’। рдбॉ.рд▓ीрд▓ा рдоोрд░े рдХी рдПрдХрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╕рдд्рдпрдоेрд╡ рдЬрдпрддे’ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХा рдпुрдЧ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдпुрдЧ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдм рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдп рдЖрджрд░्рд╢ рдХी рдкैрд░рд╡ी рдкाрдардХों рдХो рдоंрдЬूрд░ рдирд╣ीं। рд╡рд╣ рдЬрдоीрдиी рддौрд░ рдкрд░ рдк्рд░рдЧрддि рдХो рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдкाрдардХ рдЕрдкрдиे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдЬो рджेрдЦрддा-рд╕ुрдирддा рд╣ै рдЙрд╕ी рд╕े рдЬुреЬे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкрдв़рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕ाрдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдПँ рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдирдпी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै।
рдЗंрджौрд░ рд╕े рд╣ी рд╕्рд╡. рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рд╢рд░्рдоा, рд░рдоेрд╢ рдЕрд╕्рдеिрд╡рд░, рдЪрд░рдг рд╕िंрд╣ ‘рдЕрдоी’, рд╢्рд░ी рдПрди. рдЙрди्рдиी., рд▓ीрд▓ा рдоोрд░े, рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рд╢рд░्рдоा, рдЕрд╢ोрдХ рд╢рд░्рдоा рднाрд░рддी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдХрд▓िрдд рд▓рдШुрдХрдеा рдкुрд╕्рддрдХ ‘ рддрд▓ाрд╢ рдЬाрд░ी рд╣ै’। рдмрд░рдЦा рд╢ुрдХ्рд▓ा, рдоीрдиा рдкाрдг्рдбेрдп, рд░рд╢्рдоि рдк्рд░рдгрдп рд╡ाрдЧрд▓े, рдбॉ. рдпोрдЧेрди्рдж्рд░ рдиाрде рд╢ुрдХ्рд▓ा, рд╡рд╕ुрдзा рдЧाрдбрдЧिрд▓, рдоीрд░ा рдЬैрди, рдХрд╡िрддा рд╡рд░्рдоा, рдкुрд░ुрд╖ोрдд्рддрдо рджुрдмे, рдк्рд░рддाрдк рд╕िंрд╣ рд╕ोреЭी, рд░ाрдо рдоूрд░рдд, рд╡рд░्рд╖ा рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рд╢ीрд▓ рдиिрдЧрдо, рдЬिрддेрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рддा, рдХृрд╖्рдгрдХांрдд рджुрдмे, рд╕ंрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдбाрдЧा, рд╕ुрд░ेрд╢ рдмрдЬाрдЬ, рдбॉ. рддेрдЬрдкाрд▓ рд╕ोреЭी, рд╕ुрднाрд╖ рдЬैрди рд╡ीрд░рдЪंрдж्рд░ рдирд░рд╡ाрд▓े, рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдкрдЯेрд▓, рд░рдоेрд╢ рдЬाрдзрд╡, рдХांрддिрд▓ाрд▓ рдаाрдХрд░े, рд░ाрдЬ рдХेрд╕рд░рд╡ाрдиी рдордзुрд░рдХрд░ рдкंрд╡ाрд░, рдорд╣ेрд╢ рднंрдбाрд░ी, рд░рдоेрд╢ рдЪрди्рдж्рд░ рджुрдмे, рдм्рд░рдЬेрд╢ рдХाрдиूрдирдЧो рдЗрдд्рдпाрджि рдЗंрджौрд░ рдоें рдмрддौрд░ рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рднी рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдПрд╡ं рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдХी рд╕рдХ्рд░ीрдп рднूрдоिрдХा рдиिрднा рд░рд╣े рд╣ैं।
рдЧंрдЬ рдмाрд╕ौрджा рд╕े рдкाрд░рд╕ рджाрд╕ोрдд рдХे рд▓िрдП рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢्рд░ी рд░ाрдоेрд╢्рд╡рд░ рдХрдо्рдмोрдЬ ‘рд╣िрдоांрд╢ु’ рд▓рдШुрдХрдеा рдбॉрдЯ рдХॉрдо рд╡ेрд╡рд╕ाрдИрдЯ рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХ рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि, “рдкाрд░рд╕ рджाрд╕ोрдд рд╕рдордп рд╕े рдЖрдЧे рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЕрд╡рд░ोрдз–рд╡िрд░ोрдз рдХी рдУрд░ рдЖँрдЦ рдЙрдаाрдХрд░ рдирд╣ीं рджेрдЦрддा। рдЗрд╕े рдЪрд▓рдиे рд╕े рдорддрд▓рдм рд╣ै।“ рдкाрд░рд╕ рджाрд╕ोрдд рдХा рд▓ेрдЦрди рд▓рдШुрдХрдеा-рд╡िрдзा рдкрд░ рд╣ी рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдкрдиे рдХрд░ीрдм рд╕рдд्рд░рд╣ рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╡िрдзा рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै।
рдЙрдЬ्рдЬैрди рд╕े рд╡िрдХ्рд░рдо рд╕ोрдиी рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдкрд░ рдХिрдпे рдЧрдП рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкाрджिрдд рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд▓рдШु рдЖрдШाрдд’ рд╡िрд╢ेрд╖ рддौрд░ рдкрд░ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХाрдо рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЖрд▓ाрд╡ा рд╕ंрдкाрджिрдд рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рд╕рдмूрдд, рдкрдд्рдерд░ рд╕े рдкрдд्рдерд░ рддрдХ, рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдФрд░ рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЙрджाрд╣рд░рдг’ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХाрдо рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рд╢्рд░ी рдмी. рдПрд▓. рдЖрдЪ्рдЫा рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рдПрдХ рдирдИ рдЪेрддрдиा рдЬрдЧाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕ंрддोрд╖ рд╕ुрдкрд░ेрдХрд░ рдХी рдЪाрд░ рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╣ाрд╢िрдпे рдХा рдЖрджрдоी’, ‘рдмंрдж рдЖँрдЦों рдХा рд╕рдоाрдЬ’, ‘рдн्рд░рдо рдХे рдмाрдЬाрд░ рдоें’, ‘рд╣ंрд╕ी рдХी рдЪीрдЦें’ рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдкुрд╕्рддрдХें рд╣ैं। рд╕्рд╡. рдЕрд░рд╡िрди्рдж рдиीрдоा, рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдиाрдЧрд░ ‘рдиिрд░ंрддрд░’, рдоुрдХेрд╢ рдЬोрд╢ी, рд╢ैрд▓ेрди्рдж्рд░ рдкрд░ाрд╢рд░, рд╕्рд╡ाрдоी рдиाрде рдкाрдг्рдбेрдп, рдбॉ. рд╢ैрд▓ेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рд╢рд░्рдоा , рднाрдЧीрд░рде рдмрдбोрд▓े, рдбॉ. рдк्рд░рднाрдХрд░ рд╢рд░्рдоा, рд░рдоेрд╢ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ, рд╢्рд░ी рд░ाрдо рджрд╡े, рд╕рдорд░ рдХрдмीрд░, рдоीрд░ा рдЬैрди, рдХोрдорд▓ рд╡ाрдзрд╡ाрдиी рдк्рд░ेрд░рдгा, рдЖрд╢ाрдЧंрдЧा рд╢िрд░рдвोрдгрдХрд░, рд╡ाрдгी рджрд╡े, рдХ्рд╖рдоा рд╕िрд╕ोрджिрдпा рдЗрдд्рдпाрджि рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рдЧंрднीрд░ рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рджृрд╖्рдЯिрдЧोрдЪрд░ рд╣ै। рд╕рднी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрднिрди्рди рдоाрдз्рдпрдоों рд╕े рд▓рдШुрдХрдеा рдиिрд░ंрддрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдорд╣ेрд╢्рд╡рд░, рдЦрд░рдЧौрди рдЬिрд▓े рд╕े рд╡िрдЬрдп рдЬोрд╢ी ‘рд╢ीрддांрд╢ु’ рдХी рджो рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЖрд╢ा рдХे рджीрдк’, рдФрд░ ‘рдард╣рд░ाрд╡ рдоें рд╕ुрдЦ рдХрд╣ाँ’ рдЖ рдЪुрдХी рд╣ै।
рд▓ेрдЦрди рдоें рдЧрд╣рд░ाрдИ рдЖँрдХрдиे рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдоेрд░ा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдоें рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖्рдгाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рд╣ोрдиा рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। рдЗрд╕ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╡рд╣ рдХрдеा рдХे рдЕंрджрд░ рд╣ी рдЕंрджрд░ рдХрдИ рдХрдеाрдУं рдХो рдмुрдирддे рд╣ुрдП рдЕंрддрд░ рдмुрдиाрд╡рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡ैрд╕े рддो рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ीрдзी рджो рдЯूрдХ рдмाрдд рдХрд╣рдиे рдХी рд╡िрдзा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рджो рдЯूрдХ рдмाрдд рдоें рдЕрдХрд▓्рдкрдиीрдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рдЪрд░рдо рдкрд░िрдгрддि рд▓рдШुрдХрдеा рдХो рд╢рдХ्рддि рд╕рдо्рдкрди्рди рдмрдиाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХी рд╢ृंрдЦрд▓ा рдоें рдЬрдмрд▓рдкुрд░ рд╕े рдоोрд╣рдо्рдордж рдЕрддрд╣рд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि’ рд▓рдШुрдХрдеा рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдкрдд्рд░िрдХा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै। рдХрдХुрдн рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рдХा рд╕ंрдкाрджрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХुंрд╡рд░ рдк्рд░ेрдоिрд▓ рдХी рдЪाрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХुрдЫ рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рдорд░ाрдаी рд╕िंрдзी, рдЧुрдЬрд░ाрддी рдФрд░ рдкंрдЬाрдмी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдХिрдпा рд╣ै। рдк्рд░рднाрдд рджुрдмे, рдЕрд░्рдЪрдиा рдорд▓ैрдпा, рдк्рд░рджीрдк рд╢рд╢ांрдХ, рд░рдоेрд╢ рд╕ैрдиी, рд╕рдиाрддрди рдХुрдоाрд░ рдмाрдЬрдкेрдпी, рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рдмрдЬाрдЬ, рдкрд╡рди рдЬैрди, рдордзु рдЬैрди, рдЖрдЪाрд░्рдп рд╕ंрдЬीрд╡ рд╡рд░्рдоा ‘рд╕рд▓िрд▓’, рд╢рд╢ि рдкुрд░рд╡ाрд░, рдоिрдерд▓ेрд╢ рдмिрд▓рдЧैрдпाँ, рдк्рд░рднाрдд рджुрдмे, рд╕ुрдордирд▓рддा рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рдЧीрддा рдЧीрдд, рдк्рд░рджीрдк рд╢рд╢ांрдХ, рдаाрдХुрд░рджाрд╕ рдХुрд▓्рд╣ाрд░ा, рдЧुрд░ुрдиाрдо рд╕िंрд╣ рд░ीрд╣рд▓, рд╢्рд░ी рд░ाрдо рдаाрдХुрд░ рджाрджा, рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рд╕िंрд╣ рдкрд╡ाрд░, рдиीрддा рдХрд╕ाрд░, рдЫाрдпा рдд्рд░िрд╡ेрджी рдЗрдд्рдпाрджि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рд╕рдХ्рд░ीрдп рд╣ैं।
рджрддिрдпा рд╕े рдбॉ. рдХाрдоिрдиी, рджрдоोрд╣ рд╕े рдордиोрд╣рд░ рд╢рд░्рдоा, рдкुрд╖्рдкा рдЪिрд▓े, рдмрдмीрддा рдЪौрдмे, рдк्рд░ेрдорд▓рддा рдиीрд▓рдо, рдУрдЬेंрдж्рд░ рддिрд╡ाрд░ी, рдХрдЯрдиी рд╕े рд░ाрдЬा рдЪौрд░рд╕िрдпा, рдордХ्рд╕ी рд╕े рдЕрд╢ोрдХ рдЖрдирди, рдЫिंрджрд╡ाрдбा рд╕े рдкрд╡рди рд╢рд░्рдоा, рдЧोрд╡рд░्рдзрди рдпाрджрд╡, рдк्рд░рднुрджрдпाрд▓ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд╢िрд╡рдкुрд░ी рд╕े рдЪुрди्рдиीрд▓ाрд▓ рд╕рд▓ूрдЬा, рд╢ेрдЦ рд╢рд╣реЫाрдж рдЙрд╕्рдоाрдиी, рд░ाрд╣िрд▓ा рдЖрд╕िрдл, рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рд╕े рдбॉ. рдирд░ेрди्рдж्рд░рдиाрде рд▓ाрд╣ा, рдЖрдЬाрдж рд░ाрдпрдкुрд░ी, рдоंрдЬू рдиाрдЧौрд░ी, рдЧिрд░рдЬा рдХुрд▓рд╢्рд░ेрд╖्рда, рд╕ीрдоा рдЬैрди, рд░рддрд▓ाрдо рд╕े рдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдЬрд▓рдЬ, рд░рдоेрд╢ рдордиोрд╣рд░ा, рд╡िрдЬрдп рдмрдЬाрдЬ, рдк्рд░рддिрднा рдкाрдг्рдбेрдп, рдмाрд▓ाрдШाрдЯ рд╕े рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡, рдЕрдЬрдп рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓, рдирд░ेрд╢ рд╕ेंрдзрд╡ा, рдЖрдиंрдж рдмिрди्рдерд░े, рдк्рд░ीрддि рд╕рдордХिрдд рд╕ुрд░ाрдиा, рдмैрддूрд▓ рд╕े рд░ाрдо рдЪрд░рдг рдпाрджрд╡, рдЕрдкрд░ाрдЬिрддा рдЕрдиाрдоिрдХा, рдмреЬ рдирдЧрд░ рд╕े рд░ाрдЬрдорд▓ рджांрдЧी, рд▓ोрдХेрди्рдж्рд░ рд╕िंрд╣ рдХोрдЯ, рдоंрджрд╕ौрд░ рд╕े рдбॉ. рд░рдоेрд╢рдЪंрдж्рд░, рдорд╣ू рд╕े рдЬрдЧрджीрд╢ рдк्рд░рд╕ाрдж рддिрд╡ाрд░ी, рдЦंрдбрд╡ा рд╕े рдЧрдЬाрдирди рджेрд╢рдоुрдЦ, рд╡िрдорд▓ рд╢ुрдХ्рд▓ ‘рднाрд░рддीрдп’, рдиीрдордЪ рд╕े рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп ‘рдк्рд░рдХाрд╢’, рдЯीрдХрдордЧреЭ рд╕े рд░ुрдЦрд╕ाрдиा рд╕िрдж्рджीрдХी, рд╕ाрдЧрд░ рд╕े рдд्рд░ैрд▓ोрдХ्рдп рд░ंрдЬрди рд╢ुрдХ्рд▓, рдоंрдбрд▓ा рд╕े рд╢рд░рдж рдиाрд░ाрдпрдг рдЦрд░े, рдордиीрд╖ рд░ाрдп, рдХृрд╖्рдг рдЧोрдк, рд╕рддрдиा рд╕े рдкрд░рдорд▓ाрд▓ рдЧुрдк्рдд, рдЭाрдмुрдЖ рд╕े рд╕рддीрд╢ рд╡рд░्рдоा, рд░рдоा рд╢ंрдХрд░ рдЪंрдЪрд▓, рдзाрд░ рд╕े рдЕрд░्рдЬुрди рд╕िंрд╣ рдЕंрддिрдо рдЗрдд्рдпाрджि рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХрддा рдХो рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рддрд░ीрдХे рд╕े рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдЪ्рдЪाрдЗрдпों рдХो рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рдХрде्рдп рджेрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдоें рд▓рдЧे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╡्рдпрд╕्рдд рджिрдирдЪрд░्рдпा рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдм рд╕рдордп рдЗंрд╕्рдЯैंрдЯ рдбोрдЬ рджेрдиे рдФрд░ рд▓ेрдиे рдХा рд╣ै। рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рднोрдЬрди рдХी рдеाрд▓ी рд╕िрдордЯ рдХрд░ рдбिрдирд░ рдк्рд▓ेрдЯ рдоें рдЖ рдЧрдпी, рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд▓рдо्рдмी-рдЪौрдб़ी рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕рдордп рдЦрдкाрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдкाрдардХ рдЕрдм 'рдЯू рдж рдкॉрдЗंрдЯ' рдХрд╣рдиे-рд╕ुрдирдиे рдХा рдЖрджी рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдФрд░ рдпрд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि 'рдЯू рдж рдкॉрдЗंрдЯ' рдоें рд╣ी рдЙрд╕े рдЪрд░िрдд्рд░ рдФрд░ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдЬुрдб़ा рдкूрд░ा рд╕ंрджрд░्рдн рднी рдЪाрд╣िрдП рдЬिрд╕े рд▓рдШुрдХрдеा рдЕрдкрдиे рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕рдоेрдЯे рд╣ुрдП рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рдЕрдкрдиे рд╡рдЬूрдж рдХे рд╕ाрде рдЕрдм рдк्рд░рдердо рдкंрдХ्рддि рдоें рдордЬрдмूрддी рд╕े рдЦрдб़ी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд▓िрдЦी рдЬा рд░рд╣ी рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕्рддрд░ рдХी рдмाрдд рд╣ै рддो рдЬो-рдЬो рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рдЧрд╣рди рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ рдЬाрдирддे-рд╕рдордЭрддे рд╣ुрдП рд░рдЪрдиाрдХрд░्рдо рдоें рд▓рдЧे рд╣ैं, рд╡े рд╕рдм рдирдпी рд╢ैрд▓ी, рдирдП рд╢िрд▓्рдк рдХे рд╕ाрде рд╕ाрд░्рдердХ рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рджे рд░рд╣े рд╣ैं। рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдХी рднी рднूрдоिрдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЬो рдХाрдо рдкिрдЫрд▓े рдХрдИ рджрд╢рдХों рдоें рдк्рд░िंрдЯ рдоीрдбिрдпा рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдпी рдЙрд╕े рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдиे рдмрдб़ी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдХрд░ рджिрдпा। рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рддैрдпाрд░ рдХрд░ рдоीрдбिрдпा рдиे рд▓рдШुрдХрдеा рдХो рдЬрди-рдЬрди рддрдХ рдШрд░-рдШрд░ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХा рдХाрдо рдХिрдпा рд╣ै। рд╡िрдзाрдЧрдд рд░ूрдЭाрди рджेрдЦрдХрд░ рдпрд╣ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЕंрджाрдЬा рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рд▓рдШुрдХрдеा рдкाрдардХों рдХी рдк्рд░िрдп рд╡िрдзा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ рдХрд░ рдЖрдпी рд╣ै। рд╕рдЪ рдХрд╣ूँ рддो рдоैं рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि рдХो рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдпुрдЧ рдоाрдирддी рд╣ूँ рдФрд░ рд╕рди 1900 рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬ рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдХाрд▓ рддрдХ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдоें рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдЕрдЧ्рд░рдгी рднूрдоिрдХा рдиिрднा рд░рд╣ा рд╣ै।
рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХे рдЕрддीрдд рдПрд╡ं рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░ाрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдпрд╣ рд▓ेрдЦ рдЙрд╕рдХे рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рд╕ंрдХेрдд рднी рджे рд░рд╣ा рд╣ै।
ReplyDeleteрдЖрджрд░рдгीрдпा рдХांрддा рдЬी рдХे рдорд╣рддी рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ेрддु рд╕ाрдзुрд╡ाрдж।
рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рд╣ेрддु рдЖрднाрд░ рдЖрдкрдХा
DeleteThis comment has been removed by the author.
ReplyDeleteрдЖрджрд░рдгीрдпा рдХाрди्рддा рдЬी рдХा рдЖрд▓ेрдЦ рд╢ोрдзрдкрд░рдХ рдПрд╡рдо।рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै ,рд╣्рд░рджрдп рд╕े рдмрдзाрдИ рдЖрднाрд░ рд╕ेрддु рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдордг्рдбрд▓
ReplyDeleteрдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рд╣ेрддु рдЖрднाрд░ рдЖрдкрдХा
Deleteрдмрд╣ुрдд рдмрдв़िрдпा
ReplyDelete