‘рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि’ рд╢ोрдХ рдЧीрдд рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░ुрдгा

рдбॉ. рдХंрдЪрди рдЧोрдпрд▓

- рдХंрдЪрди рдЧोрдпрд▓

            рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рдХा рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ рд╣ै। рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдиिрд░ाрд▓ा рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдПрдХ рдРрд╕े рдпुрдЧाрди्рддрдХाрд░ рдХрд╡ि рд╣ैं рдЬिрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдоाрдирд╡ рдХी рдкीреЬा, рдкрд░рддрди्рдд्рд░рддा рдПрд╡ं рдкрдХ्рд╖рддा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдд्рдкрди्рди рддीрд╡्рд░ рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдХी рдз्рд╡рдиि рд╕ुрдиाрдИ рдкреЬрддी рд╣ै। рдРрд╕ा рдХ्рд░ाрди्рддिрдХाрд░ी рдХрд╡ि рдПрдХ рдУрд░ рдЕрдкрдиी рдУрдЬрд╕्рд╡ी рдХрд╡िрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХा рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рднी рдХрд░рддा рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдиाрд░ी рдХे рджिрд╡्рдп-рд╕ौंрджрд░्рдп рдХी рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдЭाँрдХी рднी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдк्рд░ेрдо рдХे рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рдЧीрдд рдЧाрддा рд╣ै।

            рдиिрд░ाрд▓ा рдПрдХ рдРрд╕े рдХрд╡ि рдеे рдЬिрдирдоें рдПрдХ рдУрд░ рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдПрд╡ं рдЕрдиुрдХрд░рдг рджोрдиों рдХे рд╡्рдпाрдоोрд╣ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЕрджрдо्рдп рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рдеी рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдоोрд╣ рдоें рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЕрддिрдд рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдк्рд░рддि рдЖрд╕्рдеा। рдЗрди्рд╣ोंрдиे 'рд╕ंрдз्рдпा рд╕ुंрджрд░ी', 'рдмрд╕рди्рдд рдЖрдпा', 'рдмाрджрд▓ рдЖрдпे рдШрди рдкाрд╡рд╕', рд╡рд╕рди рд╡ाрд╕рди्рддी рд▓ेрдЧी', 'рдмрдирдмेрд▓ा', 'рдирд░рдЧिрд╕' рдЖрджि рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░ों рдХा рдЕंрдХрди рдХिрдпा рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ 'рддोреЬрддी рдкрдд्рдерд░' рдФрд░ 'рднिрдХ्рд╖ुрдХ' рдЬैрд╕ी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рджीрдиों-рдкрдж-рджрд▓िрддों рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ी рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा рд╣ै। 'рдк्рд░ेрдпрд╕ी' рдХा рдЕंрдХрди рдХрд░рдиे рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рднाрд╡рдиा рдХो рдЪрд░рдо рд╕ीрдоा рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा рджिрдпा рд╣ै рддो 'рдХुрдХрд░рдоुрдд्рддा' рдоें рд╢ोрд╖рдХों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╕ीрдо рдХृрдкा рдХो рдкूंрдЬीрднूрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। 'рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि-рдкूрдЬा', 'рдЫрдд्рд░рдкрддि рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рдкрдд्рд░' рдЬैрд╕ी рд▓рдо्рдмी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЖрдЦ्рдпाрдирдмрдж्рдз рдиाрдЯрдХीрдп рдЧीрддि рд╡िрдзाрди рдХी рдХрд▓ा рдХा рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд░ुрдк рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 'рд╕рд░ोрдЬ рд╕्рдоृрддि' рд╣िрди्рджी рдХा рд╕ंрднрд╡рддः рд╕рдмрд╕े рд▓рдо्рдмा рд╢ोрдХ-рдЧीрдд рд╣ै। рдРрд╕ा рд╢ोрдХ-рдЧीрдд рд╣िрди्рджी рдоें рджूрд╕рд░ा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдорд╣ाрдХрд╡ि рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рд╕рд░ोрдЬ рдХे рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рдФрд░ рдЕрдХाрд▓ рдиिрдзрди рдкрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдХрд░ुрдг рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдП рд╣ैं। рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡ рдиे 'рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि' рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै - ''рдЕрд╕्рддु, рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рд╢ोрдХ-рдЧीрдд рд╣िрди्рджी рдоें рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рдХी рдкрд╣рд▓ी рдФрд░ рдЕрдиूрдаी рд░рдЪрдиा рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдиिрддांрдд рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХी рдХрд░ुрдгा рд╣рдоें рдорд░्рдоाрд╣рдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╢ैрд▓ी рд╡рд░्рдгрди-рдк्рд░рдзाрди рд╣ै рдФрд░ рднाрд╡ाрддिрд░ेрдХ рдХे рдк्рд░рдЧрддि-рдХ्рд╖рдг рдЗрд╕рдоें рд╕ंрдпрдоिрдд рд░ुрдк рд╕े рдЧुंрдлिрдд рд╣ो рдЧрдП рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХрд╡ि рдиिрддांрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдкрдиी рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХ рддрдЯрд╕्рдерддा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХрд░ рд╕рдХा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд░рдЪрдиा рдоाрдд्рд░ рд╢ोрдХोрдж्рдЧाрд░ рди рд╣ोрдХрд░ рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫी рдХрд▓ाрдХृрддि, рдкрд░िрдиिрд╖्рдаिрдд рд╕рд░्рдЬрдиा рдХे рд░ुрдк рдоें рд╕рдоाрджृрдд рд╣ोрддी рд╣ै।''1

            'рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि' рд╣िрди्рджी рдХा рд╕рдмрд╕े рд▓рдо्рдмा рд╢ोрдХ рдЧीрдд рд╣ै। рд╢ोрдХ рдПрдХ рдРрд╕ा рдордиोрднाрд╡ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рдЧाреЭ рд░ाрдЧ, рдЕрдиुрд░рдХ्рддि рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рдЕрдЧाрдз рдФрд░ рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХी рдкीреЬा рднी рдоिрд╢्рд░िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╢ोрдХ-рдЧीрддों рдХी рдмрд╣ुрдд рдкुрд░ाрдиी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдоिрд▓рдЯрди рдХा рд▓िрд▓ीрдбрд╕, рдЯॉрдорд╕ рдЧे्рд░ рдХी 1750 рдИ. рдоें рд╕рдоाрдк्рдд рдЕрддि рдк्рд░рд╕िрдж्рд╡ 'рдПрд▓िрдЬी рд░िрдЯрд░्рди рдПрди рдП рдХрдг्рдЯ्рд░ी рдЪрд░्рдЪрдпाрд░्рдб' рд╢ैрд▓ी рд╕े рд╢рддाрдм्рджी рдкूрд░्рд╡ рд▓िрдЦे рдЬा рдЪुрдХे рдеे। рдЙрдзрд░ рд╡िрдХ्рдЯोрд░िрдпрди рдХрд╡िрдпों рдоें рдЯेрдиीрд╕рди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдоिрдд्рд░-рдЖрд░्рдерд░ рд╣ेрдирд░ी рд╣ेрд▓рдо рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ 1833 рдИ0 рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХрдИ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдкूрд░्рдг рдХिрдпा рд╢ोрдХ-рдЧीрдд -рдЗрди рдоेрдоोрд░िрдпрдо рдФрд░ рдоैрде्рдпू рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдоिрдд्рд░ рдЖрд░्рдерд░ рдХ्рд▓рдл рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ рд╕рди् 1866 рдоें рддрдеा рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдбॉ. рдЯॉрдорд╕ рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ 1867 рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдпे 'рдеिрд░्рд╕िрд╕ рддрдеा рд░рдЧрдмी рдЪैрдкрд▓ рд╢ीрд░्рд╖рдХ-рдЧीрдд рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рд╢ोрдХ-рдЧीрддों рдХा рд╕ाрд░ा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╡िрд╖ाрдж рдФрд░ рд╡्рдпрдеा рд╕े рднीрдЧा рд╣ुрдЖ, рдЕрд╡рд╕ाрдж рд╕े рдЦिрди्рди, рдЕрди्рддःрдо्рд▓ाрди рджिрдЦाрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╢ोрдХ рдХी рдЧрд╣рд░ी рдЫाрдпा рдХी рдк्рд░рддीрддि рд╣ो рд╕рдХे। 'рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि' рд╢ोрдХ-рдЧीрдд рдХी рд╕рд░्рдЬрдиा рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╕рди् 1935 рдоें рдХी। рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рд╕рд░ोрдЬ рдХे рдЕрд╕ाрдордпिрдХ рдиिрдзрди рдкрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╢ोрдХ рд╕рди्рддрдк्рдд рд╣ृрджрдп рдХी рд╡िрд╣्рд╡рд▓ рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा рдоें рд╡ाрдгी рджी рд╣ै। рдЙрди्рдиीрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЕрд▓्рдкाрдпु рдоें рд╣ी рдХрд╡ि рдкुрдд्рд░ी рдХी рдоृрдд्рдпु рдиे рднाрд╡ुрдХ рдкिрддृ-рд╣ृрджрдп рдХो рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЖрд╣рдд рдХिрдпा, 'рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХा рдкूрд░्рдг рдЕंрдХрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рдХрд╡ि рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдЖрд▓ेрдЦрди рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рд╣ाрд░्рджिрдХрддा рдордорддाрдкूрд░्рдг рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп, рдЖрдд्рдордк्рд░рддाрд░рдгा рдФрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ुрдШрд░ाрдИ рднी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ाрдзрди рдХे рдкीрдЫे рдЕрдкрдиा рд╕рдм рдХुрдЫ рд╣ोрдо рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рдеा рдХि рдиिрд░ाрд▓ा рдХो рд╕рджैрд╡ рдЕрд░्рдеाрднाрд╡ рд╕े рдкीреЬिрдд рд░рд╣рдиा рдкреЬा। рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рд╕рд░ोрдЬ рдХा рдкोрд╖рдг рднी рд╡े рд╕ंрддोрд╖рдЬрдирдХ рд░ुрдк рд╕े рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХे। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ै -
                        ''рдзрди्рдпे, рдоैं рдкिрддा рдиिрд░рд░्рде рдеा,
                        рдХुрдЫ рднी рддेрд░े рд╣िрдд рди рдХрд░ рд╕рдХा।
                        рдЬाрдиा рддो рдЕрд░्рдеाрдЧрдоोрдкाрдп,
                        рдкрд░ рд░рд╣ा рд╕рджा рд╕ंрдХुрдЪिрдд-рдХाрдп
                        рд▓рдЦ рдХрд░ рдЕрдирд░्рде рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрде рдкрд░
                        рд╣ाрд░рддा рд░рд╣ा рдоैं рд╕्рд╡ाрд░्рде-рд╕рдорд░।
                        рд╢ुрдЪिрддे, рдкрд╣рдиाрдХрд░ рдЪीрдиाрд╢ुрдХ
                        рд░рдЦ рд╕рдХा рди рддुрдЭे рдЕрддः рджрдзिрдоुрдЦ।''2

      рдРрд╕ी рд╢ोрдХрдЬрдиिрдд рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдиे рдЕрддीрдд рдХी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рд╕्рдоृрддिрдпां рд╢ोрдХ рдХो рдУрд░ рднी рдмреЭा рджेрддी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХो рд╕рд░ोрдЬ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рднाрдИ рдХी рдоाрд░-рдкीрдЯ рдХा рдЪुрднрддा рд╣ुрдЖ рджृрд╢्рдп рдпाрдж рдЖрддा рд╣ै -
                        ''рдЦाрдИ рднाрдИ рдХी рдоाрд░ рд╡िрдХрд▓
                        рд░ोрдЗ рдЙрдд्рдкрд▓ рджрд▓-рджृрдЧ рдЫрд▓рдЫрд▓,
                        рдЪुрдордХाрд░ा рдлिрд░ рдЙрд╕рдиे рдиिрд╣ाрд░,
                        рдлिрд░ рдЧंрдЧा-рддрдЯ-рд╕ैрдХрдд-рд╡िрд╣ाрд░
                        рдХрд░рдиे рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╕ाрде рдЪрд▓ा,
                        рддू рдЧрдЯрдХрд░ рдЪрд▓ी рд╣ाрдп рдЪрдкрд▓ा।''3

      рдиिрд░ाрд▓ा рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдмрд╣ुрдд рдЕрдкрдоाрди рдФрд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╕рд╣рдиा рдкреЬ рд░рд╣ा рдеा। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдХрд╡िрддा рдХो рдЫंрджो рдХे рдмंрдзрди рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рдЫंрдж рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рд▓ोрдЧ рдЙрдкрд╣ाрд╕ рдХрд░рддे। рд╕ंрдкाрджрдХ рдЧрдг рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХृрдд рдХрд░ рд╡ाрдкिрд╕ рдХрд░ рджेрддे рдеे। рд╡े рд╕ंрдкाрджрдХों рдХे рдк्рд░рддि рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ै -
                        ''рд▓ौрдЯी рд░рдЪрдиा рд▓ेрдХрд░ рдЙрджाрд╕
                        рддाрдХрддा рд╣ुрдЖ рдоैं рджिрд╢ाрдХाрд╢
                        рдмैрдаा рдк्рд░ांрддрд░ рдоें рджीрд░्рдШ рдк्рд░рд╣рд░
                        рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддा рдеा рдЧुрди-рдЧुрди рдХрд░
                        рд╕ंрдкाрджрдХ рдХे рдЧुрдг, рдпрдеाрдн्рдпाрд╕
                        рдкाрд╕ рдХी рдиोрдЪрддा рд╣ुрдЖ рдШाрд╕।''4            

      рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдЭुрдХे рдирд╣ीं, рд╡े рдоुрдХ्рдд рдЫंрдж рдоें рд╣ी рд░рдЪрдиा рдХрд░рддे рд░рд╣े। рдмाрдж рдоें рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдЙрди्рд╣ीं рд╕ंрдкाрджрдХो рдиे рдЖрджрд░ рдХे рд╕ाрде рдЫाрдкा। рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рд░ुреЭिрдпों рдФрд░ рдЬ्рдпोрддिрд╖ рдоें рдХрддрдИ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдеा। рдЙрдирдХी рдЬрди्рдордкрдд्рд░ी рдоें рджो рд╡िрд╡ाрд╣ рд▓िрдЦे рдеे, рдкрд░рди्рддु рдиिрд░ाрд▓ा рднाрдЧ्рдп рдХे рд▓िрдЦे рдХो рдоिрдЯाрдиे рд╣ेрддु рд╣ँрд╕рддे рдеे। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं -
                        ''рдоोрдвे рдкрд░ рд▓े рдХुрдбрд▓ी рд╣ाрде
                        рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХी рджीрд░्рдШ рдЧाрде।
                        рдкреЭ, рд▓िрдЦे рд╣ुрдП рд╢ुрдн рджो рд╡िрд╡ाрд╣
                        рд╣ंрд╕рддा рдеा, рдорди рдоें рдмреЬी рдЪाрд╣
                        рдЦंрдбिрдд рдХрд░рдиे рдХो рднाрдЧ्рдп-рдЕंрдХ
                        рджेрдЦा рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╢ंрдХ।''5

      рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдЬो рд▓ोрдЧ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рд▓ेрдХрд░ рдЖрддे рдеे, рдЙрди्рд╣ें рд╡े рдиाрдиा рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдмрд╣ाрдиे рдмрдиाрдХрд░ рд╡ाрдкрд╕ рдХрд░ рджेрддे рдеे। рдПрдХ рдмाрд░ рдПрдХ рд╕рдЬ्рдЬрди рдиे рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рд░рдЦा। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╕ाрд╕ рднी рдЪाрд╣рддी рдеी рдХि рд╡े рдЕрдкрдиा рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░ рд▓े। рдЬैрд╕े рд╣ी рд╕ाрд╕ рдирд╣ाрдХрд░ рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдмाрддрдЪीрдд рдХрд░рдиे рдХो рдЖрдИ рдд्рдпों рд╣ी рджेрдЦрддी рд╣ै рдХि рдХुंрдбрд▓ी рдХे рдЯुрдХреЬों рдкрд░ рд╕рд░ोрдЬ рдмैрдаी рд╣ुрдИ рдеी। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХुंрдбрд▓ी рдХे рдк्рд░рддि рдЗрд╕ рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдиे рд╕ाрд╕ рдХो рдмोрд▓рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рд╣ी рдирд╣ीं рджिрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рджृрд╢्рдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдмреЬा рд╣ी рдХрд░ुрдг рдмрди рдкреЬा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рд╕рд░ोрдЬ рдХे рддाрд░ुрдг्рдп рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ рдХрд╡ि рдиे рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рджिрдпा рдХि рд╡े рд▓ोрдХ-рднूрдоि рд╕े рдХिрддрдиे рдКँрдЪे рдЙрдаे рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं -
                        ''рдзीрд░े-рдзीрд░े рдлिрд░ рдмреЭा рдЪрд░рдг
                        рдмाрд▓्рдп рдХी рдХेрд▓िрдпों рдХा рдк्рд░ाँрдЧрдг
                        рдХрд░ рдкाрд░, рдХुँрдЬ рддाрд░ुрдг्рдп рд╕ुрдзрд░
                        рдЖрдИ, рд▓ाрд╡рдг्рдп рднाрд░ рдерд░ рдерд░
                        рдХाँрдкा рдХोрдорд▓рддा рдкрд░ рд╕рд╕्рд╡рд░
                        рдЬ्рдпों рдоाрд▓рдХोрд╖ рдирд╡ рд╡ीрдгा рдкрд░
                        рдлूрдЯा рдХैрд╕ा рдк्рд░िрдп рдХंрда рд╕्рд╡рд░
                        рдоाँ рдХी рдордзुрд░िрдоा рд╡्рдпंрдЬрдиा рднрд░
                        рдмрди рдЬрди्рдорд╕िрдж्рдз рдЧाрдпिрдХा, рддрди्рд╡ि
                        рдоेрд░े рд╕्рд╡рд░ рдХी рд░ाрдЧिрдиी рд╡рд╣िрди।''6

      рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рддрд░ुрдг рдХрди्рдпा рдХे рджूрд╕рд░े рдХे рдШрд░ рдЬाрдиे рдХा рдмреЬा рд╣ी рд╕ुрди्рджрд░ рдХाрд╡्рдпрдордп рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै -
                        'рдЬाрдиा рдмрд╕, рдкिрдХ-рдмाрд▓िрдХा рдк्рд░рдердо
                        рдкрд▓ рдЕрди्рдп рдиीреЬ рдоें рдЬрдм рд╕рдХ्рд╖рдо
                        рд╣ोрддी рдЙреЬрдиे рдХो, рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░
                        рднрд░ рдХрд░рддी рдз्рд╡рдиि рдоौрди рдк्рд░ाँрддрд░।''7

      рдиिрд░ाрд▓ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों, рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдФрд░ рд░ूреЭिрдпों рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рдЬों рдХे рдоाрд░्рдЧ рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ै, рдкрд░ंрддु рдкूрд░्рдг рд░ुрдк рд╕े рдк्рд░ाрдЪीрдирддा рдХा рднाрд░ рд╡рд╣рди рдХрд░рдиे рдоें рд╡े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЕрд╕рдорд░्рде рдкाрддे рд╣ैं। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं -
                        'рд╡े рдЬो рдпрдоुрдиा рдХे - рд╕े рдХрдЫाрд░
                        рдкрдж рдлрдЯे рд╡िрд╡ाрдИ рдХे рдЙрдзाрд░
                        рдЦाрдП рдХे рдоुрдЦ рдЬ्рдпों, рдкिрдП рддेрд▓
                        рдЪрдорд░ौрдзे рдЬूрддे рд╕े рд╕рдХेрд▓
                        рдиिрдХрд▓े, рдЬी рд▓ेрддे рдШोрд░-рдЧांрдз
                        рдЙрди рдЪрд░рдгों рдХो рдоैं рдпрдеा-рдЕंрдз
                        рдХрд▓ рдШ्рд░ाрдг-рдк्рд░ाрдг рд╕े рд░рд╣िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि
                        рд╣ो рдкूрдЬूँ, рдРрд╕ी рдирд╣ीं рд╢рдХ्рддि
                        рдРрд╕े рд╢िрд╡ рд╕े рдЧिрд░िрдЬा рд╡िрд╡ाрд╣
                        рдХрд░рдиे рдХी рдоुрдЭрдХो рдирд╣ीं рдЪाрд╣।''8

      рдиिрд░ाрд▓ा рдЕрдкрдиी рдХрди्рдпा рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдмрд╣ुрдд рд╕ीрдзे-рд╕ाрдзे рдвंрдЧ рд╕े рдХрд░рддे рд╣ै। рд╡े рдХрди्рдиौрдЬिрдпा рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХी рд╡िрд╡ाрд╣ рдкрдж्рдзрддि рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддे। рджрд╣ेрдЬ рддрдеा рдмाрд░ाрдд рдкрд░ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдп рдЙрди्рд╣ें рдЕрдЦрд░рддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХрди्рдиौрдЬिрдпों рдХे рдкैрд░ рдкूрдЬрди рдХрд░рдиे рдоें рд╕ंрдХोрдЪ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрддः рд╡े рдХुрдЫ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдоिрдд्рд░ों рдХो рдмुрд▓ाрдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рдкुрд░ोрд╣िрдд рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиी рдХрди्рдпा рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдЖрдбрдо्рдмрд░ рдХे рдХрд░рддे рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдкिрддा рдХा рдкुрдд्рд░ी рдХे рд╡िрдпोрдЧ рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд░ुрджрди рдпा рдк्рд░рд▓ाрдк рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХрд╡ि рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рд╕рдоाрдЬ-рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рдЙрддाрд░-рдЪреЭाрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдХृрддि рдХा рдХाрд╡्рдп рд╕ौंрджрд░्рдп рдж्рдзिрдЧुрдгिрдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।

            'рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि' рдоें рдк्рд░рдзाрди рд░рд╕ рдХрд░ुрдг рд╣ै। рд╢ोрдХ рдХी рднूрдоि рдХो рдиिрд░्рд╡ेрджрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд░рд╕ рдпोрдЬрдиा рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЖрддी рд╣ै। рдорд╣ाрдХрд╡िрдпों рдиे рдХрд░ुрдг рд░рд╕ рдХो рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдХी рдоूрд▓ рднूрдоि рдХे рд░ुрдк рдоें рдЕрдкрдиाрдпा рднी рд╣ै। 'рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि' рдХी рдХрд░ुрдгा рд╣рдоें рдорд░्рдоाрд╣рдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╣ृрджрдп рдХी рд╕ाрд░ी рдХрд░ुрдгा рднी рдоाрдиो рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рд╕ाрдХाрд░ рд╣ो рдЙрдаी рд╣ै -
                        ''рдоुрдЭ рднाрдЧ्рдпрд╣ीрди рдХी рддू рд╕ंрдмрд▓
                        рдпुрдЧ рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рдЬрдм рд╣ुрдИ рд╡िрдХрд▓
                        рджुःрдЦ рд╣ी рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдеा рд░рд╣ी,
                        рдХ्рдпा рдХрд╣ूँ рдЖрдЬ, рдЬो рдирд╣ीं рдХрд╣ी।''9

      рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рд╕े рд╡िрд▓рдЧ рдкिрддा рдХो рдХोрдИ рднी рдзैрд░्рдп рдирд╣ीं рдмँрдзा рд╕рдХрддा। рдХрд╡ि рдХो рдЕрдкрдиा рд╕ाрд░ा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрд░्рде рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХी рдкрд░िрдгрддि рд╣ै - рд╕рд░ोрдЬ рдХा рдиिрдзрди। рд╡े рдЕрдкрдиी рдХрди्рдпा рдХा рддрд░्рдкрдг рднी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрдзाрди рдХे рд╕ाрде рдХрд░рддे рд╣ै -
                        ''рд╣ो рдЗрд╕ी рдХрд░्рдо рдкрд░ рд╡рдЬ्рд░рдкाрдд
                        рдпрджि рдзрд░्рдо рд░рд╣े рдирдд рд╕рджा рд╕ाрде
                        рдЗрд╕ рдкрде, рдоेрд░े рдХाрд░्рдп рд╕рдХрд▓
                        рд╣ो рдн्рд░рд╖्рдЯ рд╢ीрдд рдХे рд╕े рд╢рддрджрд▓
                        рдХрди्рдпे, рдЧрдд рдХрд░्рдоों рдХा рдЕрд░्рдкрдг
                        рдХрд░, рдХрд░рддा рдоैं рддेрд░ा рддрд░्рдкрдг।''10

      рдпрд╣ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрдзाрди рдХрд╡िрддा рдХो рдФрд░ рднी рдд्рд░ाрд╕рдж рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдбॉ. рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै, ''рд╡рд╣ рдЧрдд рдХрд░्рдоों рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ाрд░्рдкिрдд рдХрд░рдХे рдХрди्рдпा рдХा рддрд░्рдкрдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдХрд╡िрддा рдоें рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЙрд╕े рдоुрдХ्рддि рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ै, рдкрд░ рдХрд╡िрддा рдХा рд╕рдордЧ्рд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдЗрд╕ рдЕрд░्рдкрдг рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рдмрд▓्рдХि рдЯ्рд░ेрдЬрдбी рдФрд░ рднी рдзрдиीрднूрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।''11

            'рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि' рдоें рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдФрджाрдд्рдп рдХे рджрд░्рд╢рди рд╣ोрддे рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд░ाрдЧाрдд्рдордХрддा, рднाрд╡рдк्рд░рд╡рдгрддा рдФрд░ рдЖрдд्рдордЪेрддрдиा рдХे рджрд░्рд╢рди рд╣ोрддे рд╣ै। рдЗрд╕ рд╢ोрдХ-рдЧीрдд рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдШрдЯрдиाрдУं рдоें рдПрдХ рдХ्рд░рдо рд╣ै, рдПрдХ рд╕ंрдЧीрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХी рд╕рдо्рдоुрди्рдирдд рдХाрд╡्рдп-рд╕ाрдзрдиा рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। 'рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि' рдоें рд╕ंрд░рдЪрдиाрдЧрдд рдХрд╕ाрд╡рдЯ рдХी рднिрдд्рддि рдкрд░ рдХрд╡ि рдиे рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╡्рдпрдеा рдХो рдЬीрд╡рди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╢ोрдХ-рдЧीрдд рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рд╕े рдпुрдХ्рдд рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╕े рдЫрдирдХрд░ рдЖрдпी рд╣ुрдИ рд╕ाрд╣рд╕, рд╡िрдж्рд░ोрд╣, рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп, рдЕрд╡рд╕ाрдж, рдЧ्рд▓ाрдиि рдХी рдоिрд▓ी-рдЬुрд▓ी рдЕрдиुрднूрддिрдпाँ рдЙрдж्рднूрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1.         рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдХाрд╡्рдп, рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рдкृрд╖्рда 191
2.         рд░ाрдЧ рд╡िрд░ाрдЧ, рд╕ं. рд░ाрдо рд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рдкृрд╖्рда 80
3.         рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 82
4.         рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 83
5.         рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 84
6.         рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 85-86
7.         рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 86-87
8.         рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 88
9.         рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 91
10.       рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 91
11.       рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдХाрд╡्рдп, рдбॉ. рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда 90     

5 comments :

  1. рдиिрд░ाрд▓ा рджेрд╡рдкुрд░ुрд╖ рд╣ैं. рдЕрдорд░,рдЕрдХाрдЯ्рдп рд╣ैं.рди рднूрддो рди рднрд╡िрд╖्рдпрддि.

    ReplyDelete
  2. рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд , рдк्рд░рднाрд╡ी рдЖрд▓ेрдЦ рдХी рдмрдзाрдИ ।

    ReplyDelete
  3. рдмрд╣ुрдд рд╕ुंрджрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╣ै рдЖрдкрдиे।

    ReplyDelete
  4. рдЕрддि рд╕ुंрджрд░ рдк्рд░рднाрд╡ी рдЖрд▓ेрдЦ

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।