рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рд╕्рд╡рд░-рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा

рд╡ाрдЧीрд╢ा рд╢рд░्рдоा
(vsipdlin@gmail.com) рдЗрди्рдж्рд░рдк्рд░рд╕्рде рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рджिрд▓्рд▓ी

рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ोрдз рдЖрд▓ेрдЦ: рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рд╕्рд╡рд░ - рдПрдХ рдЕрди्рдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг

рд╕ाрд░ांрд╢
рд╕рд░्рд╡рд╡िрджिрдд рд╣ी рд╣ै рдХि рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ рд╣ैं - рд╕ा, рд░े, рдЧ, рдо, рдк, рдз, рдиि। рдЕрдкрдиे рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ [5] рдоें рд▓ेрдЦिрдХा рдиे рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡рд░्рдгों рдХो рд╡्рдпрдЮ्рдЬрди рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рд╕्рд╡рд░ рдиाрдо рджेрдиे рдХे рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рдиे рдХा рджुрд╕्рд╕ाрд╣рд╕ рдХिрдпा рдеा। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ рдЗрд╕ी рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрддे рд╣ुрдпे рдЬрд╣ाँ рд╕्рд╡рд░ों рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рдФрд░ рд╕рд╢рдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рд╕्рд╡рд░ों рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡्рдпрдЮ्рдЬрдиों рдХे рдЪрдпрди рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХो рднी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рд╕े рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░рдиे рдХो рдк्рд░рддिрдмрдж्рдз рд╣ै। рдоाрддृрдХाрдУं рдпाрдиि рд╡рд░्рдгों рдХे рдЙрдж्рдЧрдо рд╕े рдЪрд░्рдЪा рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░рдХे рд╢рд░ीрд░ рдХे рдЕрд╡рдпрд╡ों рдХा рд╡िрднिрди्рди рд╡рд░्рдгों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЪрдпрдиिрдд рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рд░рдЦрдиा рдЗрд╕ рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ рдХी рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд░ूрдкрд░ेрдЦा рд╕рдордЭी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।  

рд╢рдм्рдж-рд╕ूрдд्рд░ – рд╖рдб्рдЬ, рдЛрд╖рдн, рдЧाрди्рдзाрд░, рдордз्рдпрдо, рдкрдЮ्рдЪрдо, рдзैрд╡рдд, рдиिрд╖ाрдж, рд╕्рд╡рд░, рд╡рд░्рдг, рд╢िрд╡-рд╢рдХ्рддि, рддрди्рдд्рд░, рдд्рд░िрдХ्-рджрд░्рд╢рди

рд╡рд░्рдгों рдХा рдЙрдж्рдЧрдо
рд╢рдм्рдж рдЕрди्рддःрд╕्рдерд▓ рдоें рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдЕрднिрдШाрдд рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдпрд╣ी рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рдХृрдд्рд░िрдо-рд╕्рд╡рд░ूрдк рдпाрдиि рд╡ैрдЦрд░ी рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдХि рд▓ोрдХрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдиिрдордп рдХा рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै [5]। рдпрд╣ाँ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЕрди्рддः-рд╕्рдерд▓ рдХ्рдпा рд╣ै? рдПрдХ-рд╕рдоाрди рдЕрд░्рдеाрдд् рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु, рдЬो рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ рдХा рд╣ी рд░ूрдк рд╣ै, рдХे рдЕрднिрдШाрдд рд╕े рдЕрдиेрдХों рдордиोрдиुрдХूрд▓ рддрдеा рд╡िрдЪाрд░ाрдиुрдХूрд▓ рд╢рдм्рдж рдХैрд╕े рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं? рдоाрд╣ेрд╢्рд╡рд░ рд╕ूрдд्рд░ों рдоें рдиिрдмрдж्рдз рдпे рд╡рд░्рдг рдЕрди्рддःрд╕्рдерд▓ рд╕्рдеिрдд рд╢рдм्рдж рд╕े рдХैрд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ैं? рдЖрджि-рдЖрджि। рдЬ्рдЮाрдиी рдЬрдиों рдХे рд▓िрдП рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдХोрдИ рдФрдЪिрдд्рдп рдирд╣ीं рдкрд░рди्рддु рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рдмुрдж्рдзि рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЕрдиूрдаा рд░рд╣рд╕्рдп рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ рд╢рд░ीрд░ рдХा рдиिрдпрдо рд╣ै। рдлрд▓рддः рд╢рд░ीрд░ рдоें рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु рдХा рд╡рд╣рди рдПрдХ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु рдХा рд╢рд░ीрд░ рд╕े рдк्рд░рд╕्рдеाрди, рдЕрдЩ्рдЧों-рдк्рд░рдд्рдпрдЩ्рдЧों рдХा рдпрдеाрд╡рдд् рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд░рд╣рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рд╢рд░ीрд░ рдХो рдиिрд░्рдЬीрд╡ рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рд▓ौंрджा рдмрдиा рдХрд░ рд░рдЦ рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░ाрдгрд╡ाрдпु-рд╡рд╣рди рдоाрдирд╡-рд╢рд░ीрд░ рдоें рдЕрдиेрдХों рд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे рд╡ाрд╣िрдХाрдПँ рдоाрдирд╡ рд╢рд░ीрд░ рдоें рдПрдХ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЬрдЯिрд▓ рддрди्рдд्рд░ рдмрдиा рдХрд░ рд░рдЦ рджेрддी рд╣ैं। рдпрд╣ рддрди्рдд्рд░ рд╕ूрдХ्рд╖्рдо-рд╢рд░ीрд░ рдХा рдЕंрд╢ рд╣ोрдиे рд╕े рдЕрдиुрднрд╡-рдЬрди्рдп рддो рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд▓िрдП рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрджृрд╢्рдп рд╣ी рд╣ै। рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдоें рдпрд╣ рддрди्рдд्рд░ рдиाреЬी-рддрди्рдд्рд░ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЗрд╕рдХी рдЬрдЯिрд▓рддा рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬी-рдЬाрди рд╕े рд╢ोрдз-рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЕрднी рддрдХ рдЕрдгु-рдоाрдд्рд░ рд╣ी рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдкाрдпा рд╣ै। рдпे рд╡ाрд╣िрдХाрдПँ рд╕्рдеूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рдмрдиी рдиाреЬिрдпाँ рдирд╣ीं рд╣ैं рдЕрдкिрддु рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु рдХे рдЧрддिрдоाрди рд╣ोрдиे рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рддрд░рдЩ्рдЧ-рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╣ैं। рдпे рд╡ाрд╣िрдХाрдПँ рд╢рд░ीрд░ рдоें рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рдпाрдиि рд╕рднी рджिрд╢ाрдУं рдоें, рд╕рднी рдЕрдЩ्рдЧों-рдк्рд░рдд्рдпрдЩ्рдЧों рдоें рдлैрд▓ рдХрд░ рд╢рд░ीрд░ рдХो рдКрд░्рдЬाрд╡ाрди् рдмрдиाрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕рд░्рд╡-рджिрд╢ा рдЧрдорди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрднी рдпे рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рдХाрдЯрддी рд╣ुрдИ рд╕ी рджीрдЦрддी рд╣ैं рддो рдХрднी рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХ рд╣ोрддी рд╣ुрдИ, рдХрднी рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХा рд╕ाрдиिрдз्рдп рд▓िрдП рд╕ाрде-рд╕ाрде рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рд╣ैं рддो рдХрднी рдоिрд▓рдХрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╣ी рдЦो рджेрддी рд╣ैं, рдЖрджि-рдЖрджि। рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдЕрдиुрднрд╡ों рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдиे рдЕрдиेрдХाрдиेрдХ рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдП рд╣ैं рдЬो рдЕрди्рддрд░्рдЬाрд▓ рдХी рджुрдиिрдпा рдоें рд╕ुрдЧрдорддा рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдоें рдРрд╕ी рджो рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु-рд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдХे рдоिрд▓рди рдХे рд╕्рдеाрди рдХो рд╕рди्рдзि-рд╕्рдеाрди, рддीрди рдХे рдоिрд▓рди рдХो рдорд░्рдо-рд╕्рдеाрди рддрдеा рддीрди рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХे рдоिрд▓рди рдХो рдЪрдХ्рд░-рд╕्рдеाрди рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु-рддрд░рдЩ्рдЧों рдХे рдЗрд╕ рдоिрд▓рди, рдЯрдХрд░ाрд╡, рд╕ाрдиिрдз्рдп рдФрд░ рдмिрдЦрд░ाрд╡ рдЖрджि рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрдХृрддिрдпाँ рдмрдирддी-рдмिрдЧреЬрддी рд░рд╣рддी рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдиेрдХों рдз्рд╡рдиिрдпाँ рднी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬो рдз्рд╡рдиि-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдЗрди рдЖрдХृрддिрдпों рдХो рджрд▓ рдпा рдкрдж्рдо рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рдпे рдЕрднिрдШाрдд-рдк्рд░рдгीрдд рдз्рд╡рдиिрдпाँ рд╣ी рд╡рд░्рдгों рдХी рдХाрд░рдХ рд╣ैं। рдЗрди рдиाреЬी-рдЧुрд▓्рдоों рд╕े рд╣ी рдЕрдиेрдХों рдпौрдЧिрдХ-рдЪрдХ्рд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди рдЪрдХ्рд░ों рдоें рд╕े рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рдиाреЬी рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╕ाрдд рдЪрдХ्рд░ - рдоूрд▓ाрдзाрд░, рд╕्рд╡ाрдзिрд╖्рдаाрди, рдордгिрдкुрд░, рдЕрдиाрд╣рдд, рд╡िрд╢ुрдж्рдз, рдЖрдЬ्рдЮा рдФрд░ рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░ рдЪрдХ्рд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╣ैं рдФрд░ рд╡рд░्рдгों рд╕े рдЗрдирдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рднी рдЕрддिрд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╣ै।

рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╢рдХ्рддि рддрдеा рд╡рд░्рдг
рдЖрдж्рдп-рдЧ्рд░рди्рдеों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдм्рд░рд╣्рдоा, рд╡िрд╖्рдгु рдФрд░ рд╢िрд╡ рд╕्рд╡рдпрдо्рднू рд╣ैं рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрдирдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕्рд╡рдпं рд╕े рд╣ी рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЕрди्рдп рд╕рднी рджेрд╡ी-рджेрд╡рддा рдЗрд╕ рдд्рд░िрдоूрд░्рддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП рд╣ैं। рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХे рд╕рдордп рдм्рд░рд╣्рдоा рдиे рд╕рдЩ्рдХрд▓्рдк рд▓िрдпा рдПрдХोsрд╣ं рдмрд╣ु рд╕्рдпाрдо् – рдоैं рдЕрдХेрд▓ा рд╣ूँ рдмрд╣ुрдд рд╣ो рдЬाрдКँ। рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ी рд╕рдЩ्рдХрд▓्рдк рд╢рдХ्рддि рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рд╡िрдЪिрдд्рд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдоें рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдм्рд░рд╣्рдоा рдиे рд╣ी рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░ рд▓िрдпा – рддрдд् рд╕ृрд╖्рдЯ्рд╡ा рддрджрдиु рдк्рд░ाрд╡िрд╢рдд् [9]। рдпрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд▓िрдЩ्рдЧ-рднेрдж рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкिрддु рдкुрд░िрд╢ेрддे рдЕрд░्рдеाрдд рдЬो рдХाрдпा рд░ूрдкी рдмрди्рдзрди рдоें рдХрдЮ्рдЪुрдХों (рдЖрд╡рд░рдгों) рдоें рд╡िрд╡рд╢ рдкреЬा рд╣ै, рд╡рд╣ рдкुрд░ुрд╖ рд╣ै [2]। рдк्рд░рдХृрддि, рдоाрдпा рдЕрд░्рдеाрдд् рд╢рдХ्рддि рдХी рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै। рдпे рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╢िрд╡ рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдХे рд╣ी рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं। рдм्рд░рд╣्рдоा рднी рд╢िрд╡ рдХा рд╣ी рдЕрди्рдп рд░ूрдк рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдордиुрд╖्рдп-рджेрд╣ рднी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢िрд╡-рд╢рдХ्рддि рдХी рд╣ी рдк्рд░рддिрдЪ्рдЫाрдпा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рднрдЧрд╡ाрди् рдкрд░рдорд╢िрд╡ рд╕्рд╡рдпं рд╕ंрд╕ाрд░рд░ूрдкी рдХ्рд░ीреЬा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рд╕рдорд╕्рдд рд╢рдХ्рддिрдпों рдХो рд╕рдЩ्рдХुрдЪिрдд рдХрд░рдХे рдордиुрд╖्рдп-рджेрд╣ рдХा рдЖрд╢्рд░рдпрдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╢рдХ्рддि-рд╕рдЩ्рдХुрдЪрди рд╕े рд╡िрд╣्рд╡рд▓ рддрдеा рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдмрди्рдзрдиों рд╕े рд╕рди्рддрдк्рдд рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдкрд░рдорддрдд्рд╡ рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдоें рд▓ीрди рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпрдд्рдирд╢ीрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдгी рдХा рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ी рдПрдХ рдирдП рдЬीрд╡ рдХो рдЬрди्рдо рджे рдкाрдиा рдЗрд╕ рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╢рдХ्рддि рдХा рд╣ी рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рдоाрдирд╡-рд╢рд░ीрд░ рдоें рдпрд╣ рд╕ृрдЬрдХрддा рдоूрд▓ाрдзाрд░ рдоें рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ी рд╕ृрдЬрди-рд╢рдХ्рддि рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рдиाреЬी рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рдк्рд░ाрдг-рдКрд░्рдЬा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░ рдоें рдиिрд╡рд╕िрдд рдкрд░рдо-рдм्рд░рд╣рдо/ рдкрд░рдорд╢िрд╡/ рдк्рд░рдгрд╡/ реРрдХाрд░/ рдиाрджрдм्рд░рд╣рдо/ рд╢рдм्рджрдм्рд░рд╣्рдо/ рдЗрдд्рдпाрджि рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХो рдЖрдд्рдордмोрдз рдХрд░ाрддी рд╣ै। рдпрд╣ी рд╡рд░्рдгों рдХे рдЙрдж्рдЧрдо рдХी рднी рдХाрд░рдХ рд╣ै।  
       “рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХी рдЧрддि рдКрд░्рдз्рд╡ोрди्рдоुрдЦी рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬो рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕, рдк्рд░ाрдг-рдЕрдкाрди рдХो рдЧрддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। ...     рдордз्рдпрдиाреЬी рдоें рд╕्рдеिрдд рдмिрдиा рдХ्рд░рдо рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдпрд╣ рдк्рд░ाрдг-рд╢рдХ्рддि рд╣ी рдЕрдирдЪ्рдХ рдХрд▓ा рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।... рдЬिрд╕ рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु рдХा рдЕрдкाрди рдЕрдиुрд╡рд░्рддрди рдХрд░рддा рд╣ै рдЙрд╕рдХी рдЧрддि рд╣рдХाрд░ рдХी рд▓िрдЦाрд╡рдЯ рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рдЯेреЭी-рдоेреЭी рд╣ोрддी рд╣ै। .... рдк्рд░ाрдгрд╢рдХ्рддि рдХा рдПрдХ рд▓рдкेрдЯा рд╡ाрдордиाреЬी рдЗреЬा рдоें рддрдеा рджूрд╕рд░ा рд▓рдкेрдЯा рджрдХ्рд╖िрдг      рдиाреЬी рдкिрдЩ्рдЧрд▓ा рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै” [10]।
рдпрд╣ाँ рдЕрдирдЪ्рдХ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдХрдХाрд░, рд╣рдХाрд░ рдЗрдд्рдпाрджि рдХा рдмिрдиा рд╕्рд╡рд░ рдХे рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХрд░рдиा рдпाрдиि рдХ्, рд╣्, рдк् рдЗрдд्рдпाрджि рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг। рдпрд╣ी рдЕрдирдЪ्рдХ рд╢िрд╡-рд░ूрдкी рдЕрдХाрд░ рдХा рд╕ाрдиिрдз्рдп рдкाрдХрд░ рдХ, рд╣, рдк рдЗрдд्рдпाрджि рд╡рд░्рдгों рдХा рд░ूрдк рд▓ेрддे рд╣ैं [5]। рдордз्рдп рдиाреЬी рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╡рд░्рдгिрдд рджрдХ्рд╖िрдг-рдиाреЬी рдкिрдЩ्рдЧрд▓ा рд╣ै рдЬो рд╡ाрдо рдиाрд╕िрдХा рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рд╡ाрдо-рдиाреЬी рдЗреЬा рд╣ै рдЬो рджрдХ्рд╖िрдг рдиाрд╕िрдХा рдоें рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ рдХो рдЧрддि рджेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдпे рдиाреЬिрдпाँ рдХुрдЫ-рдХुрдЫ рд╣ рдХी рдЖрдХृрддि рдмрдиा рд▓ेрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдоूрд▓ाрд░्рдг рд╣ рд╕े рд╡ैрджिрдХ рддрдеा рддाрди्рдд्рд░िрдХ рдорди्рдд्рд░ рдФрд░ рдЗрди рдорди्рдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рд╡िрдзिрдпाँ рдиिрд╖्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдкрд░ाрд╢рдХ्рддि рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХो рд╣ृрд▓्рд▓ेрдЦा рдпा рдкрд░ाрд╡ाрдХ् рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░ाрд╢рдХ्рддि рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा (рдордз्рдп-рдиाреЬी) рдХे рднीрддрд░ рд╣ी рддीрди, рдЪाрд░, рдкाँрдЪ, рдЫрд╣, рд╕ाрдд, рдЖрда, рджрд╕, рдмाрд░рд╣ рддрдеा рдкрдЪाрд╕ рджрд▓ों рд╡ाрд▓े рдкрдж्рдоों рдХा рдпा рдЪрдХ्рд░ाрджि рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै [3]। рдпрд╣ी рдк्рд░ाрдг-рдКрд░्рдЬा рд░ूрдкी рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╢рдХ्рддि рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХा рдЪैрддрди्рдп (consciousness) рд╣ै। рдпрд╣ी рдЪैрддрди्рдп рд╢рд░ीрд░ рдоें рдУрдЬ рдЕрд░्рдеाрдд рдКрд░्рдЬा рдХा рд╕рдЮ्рдЪाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдУрдЬ рдХे рд╕ौрдЬрди्рдп рд╕े рд╢рд░ीрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╕िрдХ рддрдеा рднौрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдХ्рд░िрдпрдоाрдг рд╣ैं।

рдк्рд░рдд्рдпрднिрдЬ्рдЮाрд╣ृрджрдпрдо् [1], рдк्рд░рдкрдЮ्рдЪрд╕ाрд░ рддрди्рдд्рд░рдо् ([3],[4]), рд░ुрдж्рд░рдпाрдорд▓ рддрди्рдд्рд░рдо् [10], рдкрд░ाрдд्рд░ीрд╢िрдХा [18], рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рднैрд░рд╡ [22], рдЗрдд्рдпाрджि рдЧ्рд░рди्рде рдЗрди्рд╣ीं рдк्рд░ाрдг-рдКрд░्рдЬा рдЬрдиिрдд рд╡рд░्рдгों рдХो рд╣ी рдкрдЮ्рдЪ рдорд╣ाрднूрддों, рдЫрдд्рддीрд╕ рд╢ैрд╡-рддрдд्рд╡ों, рд╕ाрдЩ्рдЦ्рдп рдХे рдкрдЪ्рдЪीрд╕ рддрдд्рд╡ों, рдЫः рдЛрддुрдУं, рд╕рдд्рддाрдИрд╕ рдирдХ्рд╖рдд्рд░ों, рд╕ोрд▓рд╣ рдЪрди्рджрдХрд▓ाрдУं, рдмाрд░рд╣ рд╕ूрд░्рдпाрджिрдд्рдпों, рдмाрд░рд╣ рд░ाрд╢िрдпों, рдмाрд░рд╣ рдоाрд╕, рдХृрд╖्рдг-рд╢ुрдХ्рд▓ рдкрдХ्рд╖ рднेрдж, рд╡ैрдпाрдХрд░рдгिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдЬैрд╕े рдк्рд░рдердо, рдордз्рдпрдо рдФрд░ рдЙрдд्рддрдо рдкुрд░ुрд╖, рдкुрд▓्рд▓िрдЩ्рдЧ, рд╕्рдд्рд░ीрд▓िрдЩ्рдЧ; рдЬ्рдпोрддिрд╖ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдЬैрд╕े рдиाреЬी-рджोрд╖, рдЧ्рд░рд╣-рдирдХ्рд╖рдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рднाрд╡, рдиाрдоाрдХ्рд╖рд░, рдирд╡ांрд╢, рдЬрди्рдо-рдХुрдг्рдбрд▓ी рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рднी рд╕ृрд╖्рдЯ्рдпाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдпрдХрд▓ाрдкों рдХा рдХाрд░рдХ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдпрд╣ी рдкрд░ाрд╡ाрдХ् рд╡ाрдгी рдХे рдЕрди्рдп рддीрдиों рд░ूрдкों рдкрд╢्рдпंрддी, рдордз्рдпрдоा рдФрд░ рд╡ैрдЦрд░ी рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ै। рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ों рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рднी рдЗрд╕ी рд╕े рд╣ै:
       “рд╕рдк्рддрдЧुрдгिрдд рд╣ोрдХрд░ рдпрд╣ рд╣ृрд▓्рд▓ेрдЦा реР (рдУрейрдо्) рдХे рдЕ, рдЙ, рдо, рдмिрди्рджु, рдиाрдж, рд╢рдХ्рддि рддрдеा рд╢ाрди्рдд рдФрд░ рд╣्рд░ी̊ рдХे рд╣рдХाрд░, рд░ेрдл, рдЗрдХाрд░, рдмिрди्рджु, рдиाрдж, рд╢рдХ्рддि рддрдеा рд╢ाрди्рдд рд░ूрдк рдЕрдкрдиे рд╕ाрддों рдЕрдЩ्рдЧ-рднेрджों рд╕े рд╕्рд╡рд░ों рд╕рд╣िрдд рд╕ूрд░्рдп, рдХрд╡рд░्рдЧ рд╕рд╣िрдд рдоंрдЧрд▓, рдЪрд╡рд░्рдЧ рд╕рд╣िрдд рд╢ुрдХ्рд░, рдЯрд╡рд░्рдЧ рд╕рд╣िрдд рдмुрдж्рдз, рддрд╡рд░्рдЧ рд╕рд╣िрдд рдмृрд╣рд╕्рдкрддि, рдкрд╡рд░्рдЧ рд╕рд╣िрдд рд╢рдиि рддрдеा рдпрд╡рд░्рдЧ рд╕рд╣िрдд рдЪрди्рдж्рд░ рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै। …. рд╖рдбрдЬ्, рдЛрд╖рдн, рдЧाрди्рдзाрд░, рдордз्рдпрдо, рдкрдЮ्рдЪрдо, рдзैрд╡рдд рддрдеा рдиिрд╖рдз рдиाрдордХ рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ों; рдд्рд╡рдЪा, рд░ुрдзिрд░, рдоांрд╕, рдоेрдж, рдЕрд╕्рдеि, рдордЬ्рдЬा рддрдеा рд░ेрддрд╕् рдиाрдордХ рд╕ाрдд рдзाрддुрдУं рд╕рд╣िрдд рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рд╕ाрдд рд╡рд░्рдЧों рд╡ाрд▓े рдЬो рднी рд╣ैं, рдЙрди рд╕рдмрдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। .... рджрд╢рдЧुрдгिрдд рд╣ोрдХрд░ рджрд╕ рдиाреЬिрдпों ... рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै। .... рдж्рд╡ाрджрд╢ рдЧुрдгिрдд рд╣ोрдХрд░ рдмाрд░рд╣ рд░ाрд╢िрдпों.... рддрдеा рдЕрдХाрд░ाрджि рдмाрд░рд╣ рд╕्рд╡рд░ों рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। ..... рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд░ाрд╢рдХ्рддि рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╕्рд╡рдпं рдХो рдкрдЪाрд╕ рдХुрдг्рдбрд▓ों рд╕े рдХुрдг्рдбрд▓िрдд рдХрд░, рдоूрд▓ाрдзाрд░ рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрд╖्рдаाрди рд░ूрдк рдкुрд░ुрд╖ рддрдд्рд╡ рд╕े рджिрд╡्рдпрднाрд╡ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдиाрдж (рд╣рдХाрд░) рдХे рд╕ाрде рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рдХे рдоाрд░्рдЧ рд╕े рдХрдг्рда рдЖрджि рд╕्рдеाрдиों рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рдЕ рд╕े рдХ्рд╖ рддрдХ рдХे рдкрдЪाрд╕ рд╡рд░्рдгों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै” [3]

рдЗрд╕ рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╢рдХ्рддि рдХो рдЗрдХाрд░ рд░ूрдкी рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдоूрд▓ाрдзाрд░ рд╕े рдЙрдардХрд░ рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ुрдП рдЗрд╕ рдХी рдЖрдХृрддि рдЗрдХाрд░ рд╕рдоाрди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕े рд╣ी рдкрд░рдорд╢िрд╡ рдХी рдЖрдж्рдпा-рд╢рдХ्рддि рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЗрдХाрд░ рд░ूрдкी рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рдорд╣ाрдд्рдо्рдп рдХा рдк्рд░рдоाрдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХे рдмिрдиा рддो рд╢िрд╡ рднी рд╢рд╡ рд╣ी рд╣ै।

рдЖрд░्рд╖ рдЧ्рд░рди्рдеों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдоाрдирд╡рд╢рд░ीрд░ рдоें рдЪрдХ्рд░ों, рджрд▓ों рдФрд░ рдЙрдирдХे рджेрд╡рддाрдУं, рдкрдЮ्рдЪрднूрддों рддрдеा рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕्рдеिрддि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрдиी рдЧрдИ рд╣ै:
рдЪрдХ्рд░
рджрд▓
рд╡рд░्рдг
рдмीрдЬрд╡рд░्рдг
рджेрд╡рддा
рдкрдЮ्рдЪрднूрдд
рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░
1000

-
рдкрд░рдорд╢िрд╡
рдЪिрдд्рдд
рдЖрдЬ्рдЮा
2
рд╣, рдХ्рд╖
реР
рд╢рдо्рднू
рдоाрдирд╕
рд╡िрд╢ुрдж्рдз
16
рдЕ,рдЖ,рдЗ,рдИ,рдЙ,рдК,рдЛ,реа,рд▓ृ,реб,рдП,рдР,рдУ,рдФ,рдЕं,рдЕः
рд╣ं
рд╕рджाрд╢िрд╡
рдЖрдХाрд╢
рдЕрдиाрд╣рдд
12
рдХ, рдЦ, рдЧ, рдШ, рдЩ, рдЪ, рдЫ, рдЬ, рдЭ, рдЮ, рдЯ, рда
рдпं
рдИрд╢्рд╡рд░
рд╡ाрдпु
рдордгिрдкूрд░
10
рдб, рдв, рдг, рдд, рде, рдж, рдз, рди, рдк, рдл
рд░ं
рд░ूрдж्рд░
рдЕрдЧ्рдиि
рд╕्рд╡ाрдзिрд╖्рдаाрди
6
рдм, рдн, рдо, рдп, рд░, рд▓
рд╡ं
рд╡िрд╖्рдгु
рдЬрд▓
рдоूрд▓ाрдзाрд░
4
рд╡, рд╢, рд╖, рд╕
рд▓ं
рдм्рд░рд╣्рдоा
рдкृрде्рд╡ी

рдпे рдмीрдЬрд╡рд░्рдг рдЕрдиुрдиाрд╕िрдХ рдордХाрд░ाрди्рдд рд╣ोрдиे рд╕े рдУрейрдо् рдХे рд╣ी рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╣ैं। рддрди्рдд्рд░рд▓ोрдХ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдПрдХ рд╣ी рд╡рд░्рдг рдЕрд░्рдеाрдд реР (рдУрейрдо्) рдХी рд╣ी рд╕рдд्рддा рд╣ै, рд╡рд╣ी рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ी рдЕрд╡िрднाрдЬिрдд рд░ूрдк рдоें рд╕рднी рд╡рд░्рдгों рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै:
              рдПрдХो рдиाрджाрдд्рдордХो рд╡рд░्рдгः рд╕рд░्рд╡рд╡рд░्рдгाрд╡िрднाрдЧрд╡ाрди्।
              рд╕ोsрдирд╕्рддрдордоिрддрд░ुрдкрдд्рд╡ाрджрдиाрд╣рддः рдЗрд╣ोрджिрддः॥ [22 рд╕े рдЙрдж्рдзृрдд]
рдоूрд▓ाрдзाрд░ рд╕े рдЖрдЬ्рдЮा рдЪрдХ्рд░ рддрдХ 50 рджрд▓ों (4+6+10+12+16+2=50) рд╕े 50 рд╡рд░्рдгों рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рдмाрдж рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░ рдЪрдХ्рд░ рдЬिрд╕рдоें 1000 рджрд▓ों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХी рдоाрди्рдпрддा рд╣ै, рдоें рдкрд░рдорд╢िрд╡ рдФрд░ рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी-рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕ाрдпुрдЬ्рдп рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рдкрд░рдорд╢िрд╡ рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд░ाрдЬिрддे рд╣ैं। рд╕ौрди्рджрд░्рдп-рд▓рд╣рд░ी [7] рдоें 51 рд╡ां рд╡рд░्рдг рд│ рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рдпрд╣ реР рд╣ी рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░ рдоें рдмрддाрдИ рдЧрдИ рд╣ै। рдоाँ рдХाрд▓ी рдХे рдЧрд▓े рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдоुрдг्рдб-рдоाрд▓ рдХा рддाрджाрдд्рдо्рдп рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рдЗрди्рд╣ीं 51 рд╡рд░्рдгों рд╕े рдмैрдаाрддे рд╣ुрдП рд╕рд░ рд╡ुрдбрд░ौрдл рдиे рддो рдЗрд╕ рдоुрдг्рдб-рдоाрд▓ рдХो рд╣ी рдЧाрд░рд▓ैंрдб рдСрдл рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ाрдХрд╣ рдбाрд▓ा।

рд╡ैрдпाрдХрд░рдгिрдХों рдиे рдЗрди рд╡рд░्рдгों рдХो рдоाрд╣ेрд╢्рд╡рд░ рд╕ूрдд्рд░ों (рд╢िрд╡-рд╕ूрдд्рд░ों) рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд╣рдЪाрдиा рд╣ै [5]। рддो рдХ्рдпा рдпे рдоाрд╣ेрд╢्рд╡рд░-рд╕ूрдд्рд░ рдФрд░ рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी-рд╢рдХ्рддि рдПрдХ рд╣ी рд╣ैं? рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╖्рдгु рддीрд░्рде [7] рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░:
       “рд╢िрд╡рдЬी рдХे рддाрдг्рдбрд╡ рдиृрдд्рдп.... рдбрдорд░ू рдоें рджो рд╡िрдкрд░ीрдд рджिрд╢ाрдУं рд╕े рд╢िрд╡-рд╢рдХ्рдд्рдпाрдд्рдордХ рджोрдиों рд╣ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╢рдм्рдж рддाрд▓ рджिрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬिрдирд╕े рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рджेрд╡ी рдЕ-рдХ-рдЪ-рдЯ-рдд-рдк-рдп-рд╢ рдХे рд╡рд░्рдг-рд╡рд░्рдЧों рдХी рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдХे рд╕рдорд╕्рдд рд╡ैрдЦрд░ी рд╡ाрдгी рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХрд░рддी рд╣ै। ...... рддाрдг्рдбрд╡ рдХी рддाрд▓ों рд╕े рдиिрдХाрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рд╢िрд╡-рд╢рдХ्рдд्рдпाрдд्рдордХ рдз्рд╡рдиि рд╣ी рд╢рдЩ्рдХрд░ рдХा рдбрдорд░ू рд╡ाрдж्рдп рд╣ै, рдЬिрд╕рдХो рдЙрдирдХे рдЪिрджाрдХाрд╢рд░ूрдкी рджेрд╣ рдХी рд╕्рдкрди्рдж-рдз्рд╡рдиि рдХा рд╡ाрдЪिрдХ-рд╡्рдпрдЮ्рдЬрдХ рдЕрднिрдирдп рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं।“

рд╡рд╕्рддुрддः рдбрдорд░ू рд╢िрд╡ рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдХे рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рджो рдд्рд░िрдХोрдгों рдХे рдЬोреЬ рд╕े рдмрдиा рд╣ै। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдд्рд░िрдХोрдг рдХो рд╢िрд╡ (рд▓िрдЩ्рдЧ) рдФрд░ рдиीрдЪे рд╡ाрд▓े рдд्рд░िрдХोрдг рдХो рд╢рдХ्рддि (рдпोрдиि) рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕ाрдпुрдЬ्рдп рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕्рдкрди्рджрди рд╣ी рдз्рд╡рди्рдпाрдд्рдордХ рд╡рд░्рдгों рдХा рд╕्рд░ोрдд рд╣ै। рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХा рд╕्рдеाрди рднी рдоूрд▓ाрдзाрд░ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдЖрдж्рдп-рд╢рдХ्рддि рд░ूрдкी рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдоेрд░ु-рдк्рд░рд╕्рддрд░ рд░ूрдкी рд╢िрд╡ рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рд╕ाреЭे-рддीрди рд╡рд▓рдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеिрдд рд░рд╣рддी рд╣ै। рдпрд╣ी рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा-рдоाрд░्рдЧ рд╕े рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ोрддी рд╣ुрдИ рд╡рд░्рдгोрдд्рдкрдд्рддि рдХी рдХाрд░рдХ рдмрдирддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдоाрд╣ेрд╢्рд╡рд░-рд╕ूрдд्рд░ों рдХी рднी рдХाрд░рдХ рд╣ै। рдЕрддः рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╡рд░्рдгों рдХा рд╕्рд░ोрдд рдкрд░рдорд╢िрд╡ рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ी рд╣ैं।   

рдоाрддृрдХा рд╕्рдеाрди рддрдеा рдиाреЬी рддрди्рдд्рд░
рд╢िрд╡-рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╡рд░्рдгों рдХो рдоाрддृрдХा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै [21]। рдоाрддृрдХा рдоाрддा рдпा рдЬрдирдиी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рд╕рдорд╕्рдд рд╡ाрдЩ्рдордп рдХी рдЬрдирдиी рдоाрдиी рдЧрдИ рд╣ै। рдоाрддृрдХा рдХो рд╣ी рдЕрдХ्рд╖рд░ рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдорд╕्рдд рд╕ंрд╕ाрд░ рдЕрдХ्рд╖’, рдпाрдиि рдЕ рд╕े рдХ्рд╖ рдкрд░्рдпрди्рдд, рд╕े рд╡ाрдЪ्рдп рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рд░ рдХा рдЕрди्рддिрдо рд╡рд░्рдг рд░ рдЕрдЧ्рдиिрдмीрдЬ рд╣ोрдиे рд╕े рдЕрд░्рде рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡ рд▓िрдП рд╣ै। рдЗрд╕ी рдЕрдХ्рд╖рд░ाрдд्рдоिрдХा рдкрд░ाрд╢рдХ्рддि рдХो рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдпा рд╢ाрд░рджा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╢рд░ीрд░ рдЕрд░्рдеाрдд् рдк्рд░рддिрдЪ्рдЫाрдпा рд░ूрдкी рдоाрдирд╡-рд╢рд░ीрд░ рд╣ी рдоाрддृрдХाрдордп рд╣ै рдФрд░ рдЕрд╡рд░्рдЧ рдЖрджि рд╕ाрдд рд╡рд░्рдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд 51 рдоाрддृрдХाрдУं рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ै [3]। рд╕рдЩ्рдЧीрдд рд╕्рд╡рд░ों рдХी рд╢рд░ीрд░ рдоें рд╕्рдеिрддि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрдиी рдЧрдИ рд╣ै [3]:
рд╕्рд╡рд░
рд╢рд░ीрд░ рдоें рд╕्рдеाрди
рд╕
рд╣ृрджрдп рд╕े рд▓ेрдХрд░ рджाрдПँ рдкैрд░ рдХा рдЕрди्рдд
рдЖ
рдоुрдЦрдордг्рдбрд▓
рд░
рджाрдпाँ рдХрди्рдзा
рдП
рдЕрдзрд░
рдЧ
рджाрд╣िрдиी рдмाрд╣ु рдХा рдордгिрдмрди्рдз
рдо
рдЙрджрд░
рдк
рджाрдпाँ рдкाрд░्рд╢्рд╡
рдз
рдмाрдПँ рдкैрд░ рдХा рдЕрдЩ्рдЧुрд▓िрдоूрд▓
рди
рдмाрдПँ рдкैрд░ рдХी рдЕрдЩ्рдЧुрд▓िрдпों рдХे рдЕрдЧ्рд░рднाрдЧ
рдЗ/рдИ
рджोрдиों рдирдпрди

рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдоुрдЦ्рдп рдиाреЬिрдпों рд╕े рдЗрди рдоाрддृрдХा рд╕्рдеाрдиों рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдо्рдмрди्рдз рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╢िрд╢ु-рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рд╡ृрд╖рдгों рдХा рд╣ी рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдХि рдмाрдж рдоें рд╕्рдд्рд░ी-рд╢рд░ीрд░ рдоें рдЕрд╡्рдпрдХ्рдд рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖-рджेрд╣ рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рд░ूрдк рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं। рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рдиाреЬी рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдКрд░्рдз्рд╡рдоुрдЦी рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде–рд╕ाрде рдЕрдзोрдоुрдЦी рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рдоाрд╣ рдоें рдЗрд╕ рдиाреЬी рдХे рджोрдиों рдкाрд░्рд╢्рд╡ों рдоें рдЗреЬा (рд╡ाрдорднाрдЧрд╕्рде) рдФрд░ рдкिрдЩ्рдЧрд▓ा (рджрдХ्рд╖िрдгрднाрдЧрд╕्рде) рдиाрдордХ рджो рдЕрди्рдп рдиाреЬिрдпाँ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рдлिрд░ рд╕рдордп рдмीрддрдиे рдХे рд╕ाрде рдЗрдирд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╕ाрдд рдЕрди्рдп рдиाреЬिрдпाँ – рдЧाрди्рдзाрд░ी, рд╣рд╕्рддिрдЬिрд╣्рд╡िрдХा, рдкुрд╖ा, рдЕрд▓рдо्рдмुрд╖ा, рдпрд╢рд╕्рд╡िрдиी, рд╢рдЩ्рдЦिрдиी рддрдеा рдХुрд╣ु рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХुрдЫेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрди рджрд╕ рдиाреЬिрдпों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рд░рд╕्рд╡рддी, рд╡िрд╢्рд╡ोрджрд░ी, рдкрдпрд╕्рд╡िрдиि рдФрд░ рд╡ाрд░ुрдгी рдХो рднी рдоुрдЦ्рдп рдиाреЬिрдпों рдоें рдЧिрдирдХрд░ рдЗрдирдХी рд╕рдЩ्рдЦ्рдпा рдЪौрджрд╣ рдоाрдиी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЕрдзिрдХांрд╢ рдкрд╣рд▓ी рджрд╕ рдкрд░ рд╣ी рдПрдХрдордд рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдЪाрд░ рднी рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдкрд╣рд▓ी рджрд╕ рдоें рд╣ी рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рдпे рджрд╕ рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдХाрдПँ рд╢рд░ीрд░ рд╕्рдеिрдд рджрд╕ рдж्рд╡ाрд░ों рдЕрдерд╡ा рд░рди्рдз्рд░ों – рджो рдХрд░्рдг рд░рди्рдз्рд░, рджो рдиेрдд्рд░ рд░рди्рдз्рд░, рджो рдиाрд╕िрдХा рд░рди्рдз्рд░, рдПрдХ рдоुрдЦ рд░рди्рдз्рд░, рдЧुрджा, рдоूрдд्рд░ाрд╢рдп рдФрд░ рдЬрдирдиांрдЧ рд╕े рд╕ंрдмрди्рдзिрдд рд╣ोрдиे рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд░рдЦрддी рд╣ैं [12]। рдЗрди рдЪौрджрд╣ рд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдоें рд╕े рдкिрдЩ्рдЧрд▓ा, рдЗреЬा, рдкूрд╖ा, рдЧाрди्рдзाрд░ी, рдкрдпрд╕्рд╡िрдиि рддрдеा рд╢рдЩ्рдЦिрдиी рддृрддीрдп рдиेрдд्рд░ рдпाрдиि рдЖрдЬ्рдЮा-рдЪрдХ्рд░ рд╕े рдЬ्рдЮाрдиेрди्рдж्рд░िрдпों рдХो рдЬोреЬрддी рд╣ैं। рд╣рд╕्рддिрдЬिрд╣्рд╡िрдХा рддрдеा рдпрд╢рд╕्рд╡िрдиी рднुрдЬाрдУं рдФрд░ рдЯाँрдЧों рдоें рдк्рд░ाрдг-рдКрд░्рдЬा рд╡рд╣рди рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдиिрднाрддी рд╣ैं। рдЕрд▓рдо्рдмुрд╖ा, рдХुрд╣ु, рд╕рд░рд╕्рд╡рддी, рд╡िрд╢्рд╡ोрджрд░ी, рд╡ाрд░ुрдгी рддрдеा рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рдЫрд╣ рдпौрдЧिрдХ-рдЪрдХ्рд░ों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं ([19],[8])। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕ाрд░рдгी рдоें рдмрддाрдП рдЧрдП рдоाрддृрдХा-рд╕्рдеाрди рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा, рдЗреЬा, рддрдеा рдкिрдЩ्рдЧрд▓ा рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╢ेрд╖ рд╕ाрдд рдиाреЬिрдпों рдкрд░ рд╣ी рд╕्рдеिрдд рд╣ैं [15]। рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рдиाреЬी рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाреЭे рддीрди рд▓ाрдЦ рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рд╢िрд░ाрдПँ рдпा рдиाреЬिрдпाँ рдЬрди्рдо рд▓ेрддी рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु-рд╕рдЮ्рдЪрд░рдг рд╢рд░ीрд░ рдХो рдКрд░्рдЬाрд╡ाрди् рдмрдиाрддा рд╣ै। рдпे рд╕рднी рдиाреЬिрдпाँ рдиाрднी рдХे рдоूрд▓ рдоें рдмँрдзी рд╣ैं рдФрд░ рд╕рднी рджिрд╢ाрдУं рдоें рдЗрдирдХी рдЧрддि рд╣ै।

рдЬрдк, рдкूрдЬा рдФрд░ рд╕рдЩ्рдЧीрдд
рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХो рдк्рд░ाрд░्рдердиा-рдЙрдкाрд╕рдиा рдХा рдПрдХ рдЕрднिрди्рди рдЕрдЩ्рдЧ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕्рд╡рд░рдмрдж्рдз рд╡рд░्рдг-рд╕рдоूрд╣ों рдХा рд╕ीрдзा-рд╕ीрдзा рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░ाрдгрд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдХे рд╕्рдкрди्рджрди рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪिрдд्рдд рдкрд░ рдкреЬрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдорди्рджिрд░ों рдФрд░ рдЧिрд░рдЬों рдоें рдмрдЬрддे рдШрдг्рдЯे, рдЧुрд░ुрдж्рд╡ाрд░ों рдоें рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕рддрдд рд╢рдм्рдж-рдХीрд░्рддрди, рдорд╕्рдЬिрджों рдоें рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдкрд░ рдЧाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЖрдпрддें - рдпे рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕्рд╡рд░рд▓рд╣рд░िрдпाँ рдорди-рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рдХुрдЫ рдРрд╕ा рдЬाрджू рдЪрд▓ा рджेрддी рд╣ैं рдХि рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╡्рдпाрдХुрд▓ рдЖрд░्рдд-рдЪिрдд्рдд рднी рд╢ाрди्рдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдХрднी-рдХрднी рддो рдж्рд░рд╡िрдд рднी рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рдкрд░ рд╡рд╣ीं рдХुрдЫ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдпे рд╕िрд░्рдл рд╢ोрд░рдЧुрд▓ рд╣ै। рдХोрдИ рд╕ाрде-рд╕ाрде рдоें рдЧाрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рддो рдХोрдИ рд╕ुрдирдХрд░ рднी рдЙрд╕े рдирд╣ीं рд╕ुрдирддा। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕िрдиेрдоा-рд╕рдЩ्рдЧीрдд рднी рдХुрдЫ рдХो рдмрд╣ुрдд рд░ोрдЪрдХ рд▓рдЧрддा рд╣ै рддो рдХोрдИ рдЙрд╕े рд╡्рдпрд░्рде рд░ेंрдХрдиा рд╕рдордЭрдХрд░ рдЦाрд░िрдЬ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдХрднी-рдХрднी рддो рд╕िрдиेрдоा рддрдеा рдиाрдЯрдХों рдоें рдкाрд░्рд╢्рд╡-рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдЕрд╡्рдпрдХ्рдд рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рдоें рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХे рддो рд╡рд╣ी рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ рд╣ैं рдкрд░ рдЙрдирдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХ्рдпों рд╣ोрддा рд╣ै? рд╕рди्рдд рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдЬाрдХि рд░рд╣ी рднाрд╡рдиा рдЬैрд╕ी рдк्рд░рднु-рдоूрд░рдд рджेрдЦी рддीрди рддैрд╕ी। рддो рдмाрдд рднाрд╡рдиा рдкрд░ рдЖрдХрд░ рдЯिрдХ рдЬाрддी рд╣ै। рдпे рднाрд╡рдиाрдПँ рд╣рдоाрд░े рдоाрдирд╕ рдФрд░ рдЪिрдд्рдд рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдоाрдирд╕ рдФрд░ рдЪैрддрди्рдп рдХो рд╕рди्рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рдХрд░рдиा, рдмрд▓्рдХि рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рд╣ी рдк्рд░ाрдгिрдоाрдд्рд░ рдХा рдз्рдпेрдп рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рдЩ्рдЧीрдд-рд╕ाрдзрдиा рд▓ौрдХिрдХ рд╕े рдЕрд▓ौрдХिрдХ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдЬोреЬрдиे рдХा рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣рд░ рдкूрдЬा рдХे рдЖрд░рдо्рдн рдоें рдЕрдЩ्рдЧ-рди्рдпाрд╕ рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рддाрдХि рдЕрдЩ्рдЧ-рд╕्рдкрд░्рд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рдЪैрддрди्рдп рдХो рдЬाрдЧृрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рддाрди्рдд्рд░िрдХ рдкूрдЬाрдУं рдоें рддो рдХेрд╡рд▓ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡рд░्рдг-рдиिрд░्рдоिрдд рдмीрдЬ рдорди्рдд्рд░ों рдХे рдЬрдк рдХा рд╣ी рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рддрди्рдд्рд░-рд╕ाрдзрдиा рдХा рд░рдд्рддी-рднрд░ рднी рдЧрд▓рдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдоृрдд्рдпुрдХाрд░рдХ рдлрд▓ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рддрди्рдд्рд░-рд╕ाрдзрдиा рдХो рдЖрдЬ рднी рдЕрддि рдЧुрд╣्рдп-рдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ँрдЬो рдХрд░ рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╡рд░्рдЬिрдд рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрди рдХे рд▓िрдП рддो рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं рдХी рдкूрдЬा-рдЕрд░्рдЪрдиा, рдЙрдкाрд╕рдиा рдпा рдЬрдк рд╣ी рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдЬो рд╕рднी рдоुрдЦ्рдпрддः рдЧेрдп рд░ूрдк рдоें рд╣ी рд░рд╣рддे рд╣ैं рддाрдХि рд╡े рд░ुрдЪिрдХрд░ рдмрдиे рд░рд╣ें। рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХो рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ुрд░ों рдоें рд╕рдЬाрдпा рд╕ँрд╡ाрд░ा рдЧрдпा рд╣ै рддाрдХि рд╕рд░рд╕рдЧाрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗрд╖्рдЯ рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрднीрд╖्рдЯ рдорди्рдд्рд░ рдХा рднी рдЬрдк рд╣ो рд╕рдХे।
 
рд╡िрджिрдд рд╣ी рд╣ै рдХि рд╢рд░ीрд░-рд╕्рдеिрдд рд╕рднी рд╡рд░्рдг рдк्рд░ाрдгрд╡ाрдпु-рд╕्рдкрди्рджрди рдХे рдЕрднिрдШाрдд рд╕े рдЬीрд╡рди्рдд рд╣ोрдХрд░ рд╡िрдЪाрд░ाрдиुрдХूрд▓ рд╡ैрдЦрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдоुрдЦाрджि рд╡िрднिрди्рди рдЕрдЩ्рдЧों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╢рдм्рдж рдЕрд╣рдо् рдЬो рдХि рдоैं рдХा рдкрд░्рдпाрдп рд╣ै, рдЕ рд╕े рд╣ рддрдХ рдХे рд╕рднी рд╡рд░्рдгों рдХा рдоैं рдЕрд░्рдеाрдд् рд╢рд░ीрд░ рдоें рд╣ी рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ोрдиे рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ (рдк्рд░ाрдг рдХा рдЕрди्рджрд░ рдФрд░ рдмाрд╣рд░ рдЖрдиा-рдЬाрдиा) рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдз्рд╡рдиि ‘(рдЕ)рд╣ं+рд╕ः=рд╣ंрд╕ः рдЕрд░्рдеाрдд् рдоैं рд╡рд╣ рд╣ूँ рддрдеा рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕-рд╢्рд╡ाрд╕ (рдк्рд░ाрдг рдХे рдмाрд╣рд░ рдФрд░ рдЕрди्рджрд░ рдЖрдиा-рдЬाрдиा) рдХी рдз्рд╡рдиि рд╕ः+рдЕрд╣рдо् = рд╕ोsрд╣рдо् рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡рд╣ рдоैं рд╣ूँ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рд╕ुрдиाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдФрд░ рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдХी рдЕрднिрди्рдирддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рд╕ोsрд╣рдо् рдпा рд╣ंрд╕ рдорди्рдд्рд░ рдХी рдЖрд╡ृрдд्рддि рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдПрдХ рдоिрдирдЯ рдоें резрел рдмाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддः рдПрдХ рджिрди рдоें рдЗрд╕ рдХी рдЖрд╡ृрдд्рддि рдХी рд╕рдЩ्рдЦ्рдпा резрел x ремреж x реирек = реирезремрежреж рдмाрд░ рд╣ै [22]। рдпрд╣ рдЬрдк, рди рдЪाрд╣рддे рд╣ुрдП рднी, рд╣рд░ рд╡рдХ्рдд, рд╣рд░ рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХрд░рддा рд╣ी рд░рд╣рддा рд╣ै рдЕрддः рдЗрд╕े рдЕрдЬрдкी рдорди्рдд्рд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рдЕрд░्рдеों рдоें рдХोрдИ рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕рдд्рддा рдФрд░ рд╕рдЩ्рдЧीрдд рд╕े рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рд╣ोрдиे рдХा рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рдФрд░ рди рд╣ी рдЗрдирдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдирдХाрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХे рд╕्рд╡рд░ों рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा
рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХे рд╕्рд╡рд░ों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдоाрддृрдХाрдПँ (рд╡्рдпрдЮ्рдЬрди) рд╕, рд░, рдЧ, рдо, рдк, рдз рддрдеा рди рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╕, рд░ рдФрд░ рди рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░  рд╕ рдХे рд╕ाрде рдЖ рдоिрд▓рдХрд░ рд╕ा’, рд░ рдХे рд╕ाрде рдП рдЬोреЬрдХрд░ рд░े рдФрд░ рди рдХे рд╕ाрде рдЗ/рдИ рд╕्рд╡рд░ों рдХे рдоेрд▓ рд╕े рдиि рдпा рдиी рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╣ै। рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рд╕рдЩ्рдЧीрдд рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдЖрд░्рд╖ рдЧ्рд░рди्рде рд░े рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд░ि рдпा рд░ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЗрди рджोрдиों рд╣ी рдк्рд░рдпोрдЧों рдХा рддाрджाрдд्рдордп рдЛрд╖рдн рдиाрдо рдХे рдк्рд░рдердоाрдХ्рд╖рд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рдЯीрдХ рдмैрдарддा рд╣ै рдмрдЬाрдп рдХे рд░े рдХे। рдкрд░ рдпрд╣ рдЛрд╖рдн рдХрдм рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╣ो рдХрд░ рд░े рдмрди рдЧрдпा рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рдоाрдг рд▓ेрдЦिрдХा рдХो рдЕрднी рддрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा рд╣ै। 

рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрди рдХे рд▓िрдП, рд╕рддрд╣ी рддौрд░ рдкрд░, рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХे рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдпाрдиि рд╕рдк्рддрдХ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рдЖрджि рд╕े рдЕрди्рдд рддрдХ рдХे рдХाрд▓рдЪрдХ्рд░ рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕ा рдм्рд░рд╣्рдоा рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рд╕рдЩ्рдХрд▓्рдк рд╢рдХ्рддि рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдЩ्рдХрд▓्рдк рдХे рддрд╣рдд рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЛрд╖िрдпों рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ोрдиे рд╕े рджूрд╕рд░ा рд╕्рд╡рд░ рдЛ рдпा рд░ि рдмрдиा। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдЧрди्рдзрд░्рд╡ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП рдЬो рдЧ рдХे рдк्рд░рддीрдХाрд░्рде рд╣ैं। рджेрд╡рддाрдУं рдХा рд╕्рдеाрди рдЙрдирдХे рдмाрдж рдЖрдпा рд╣ै рдЬिрдирдХा рдЕрдзिрдкрддि рдорд▓рдп рдЕрд░्рдеाрдд рдЗрди्рдж्рд░ рд╣ोрдиे рд╕े рдо рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдк्рд░рдоाрдгिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рджेрд╡рддाрдУं рдХी рдк्рд░рдЬा рд╣ोрдиा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ुрдЖ рддो рдк рдХा рд╕्рдеाрди рдмрдиा। рдк्рд░рдЬा рдХे рд╕ुрдЪाрд░ू рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдХे рд▓िрдП рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдз рдХो рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдзрд░्рдо рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣िрди्рджू, рдоुрд╕्рд▓िрдо, рд╕िрдЦ, рдИрд╕ाрдИ рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкिрддु рдХрд░्рддрд╡्рдпрдкрд░ाрдпрдгрддा рд╕े рд╣ै, рджрд╢-рд▓ाрдХ्рд╖рдгिрдХ рдзрд░्рдо рдзृрддिрдХ्рд╖рдоाрджрдорд╕्рддेрдпрд╢ौрдЪрдоिрди्рдж्рд░िрдпрдиिрдЧ्рд░рд╣ः рдзीрд╡िрдж्рдпाрдмुрдж्рдзिः рд╕рдд्рдпрдордХ्рд░ोрдзः рдПрд╖ः рдзрд░्рдорд╕्рдп рджрд╢рд▓рдХ्рд╖рдгрдо् рд╕े рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдк्рд░ाрдгिрдоाрдд्рд░ рднौрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдиिрд╡ृрдд्рдд рд╣ोрдХрд░ рд╡िрд░рдХ्рддि рдХा рдоाрд░्рдЧ рдЕрдкрдиाрдП рдФрд░ рдиिрд░्рд╡ाрдг рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣े рдЕрддः рдиिрд╡ृрдд्рддि рдпा рдиिрд░्рд╡ाрдг рд╕ूрдЪрдХ рдиि рдкрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдХा рдЕрди्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा।

рдпрджि рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЧрд╣рд░ाрдИрдпों рдоें рдЙрддрд░ा рдЬाрдП рддो рднी рд╕ंрдХ्рд╖ेрдкрддः рдпрд╣ी рдЕрд░्рде рдоाрди्рдп рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдлिрд░ рднी рд╡िрднिрди्рди рдЙрдж्рдзрд░рдгों рд╕े рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рд╡िрд╖рдп рдХो рдФрд░ рд╕рд╢рдХ्рдд рд░ूрдк рджेрдиा рдЕрдзिрдХ рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рд░рд╣ेрдЧा।

рдЛрдЧ्рд╡ेрджीрдп рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдд् [11] рдЬрдкрдиी (рдЬрдк рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдоाрд▓ा) рдоें рдЕрдХ्рд╖рд░-рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд░्рдг/рдЕрдХ्рд╖рд░ рдХी рд╢рдХ्рддि рдХी рдкрд░िрдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддा рд╣ै। рдПрдХाрдХ्рд╖рд░рдХोрд╖ [16], рдорди्рдд्рд░ाрднिрдзाрдирдо् [16], рдоाрддृрдХाрдХोрд╢ [16], рдоाрддृрдХाрдиिрдШрдг्рдЯु [9], рд╡рд░्рдгрдмीрдЬрдХोрд╢ [16], рдкрд░ाрдд्рд░ीрд╢िрдХा [18], рдк्рд░рдд्рдпाрднिрдЬ्рдЮाрд╣ृрджрдпрдо् [1], рд░ुрдж्рд░рдпाрдорд▓рддрди्рдд्рд░рдо् [10], рдк्рд░рдкрдЮ्рдЪрд╕ाрд░рддрди्рдд्рд░рдо् ([3],[4]) рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рднी рдЖрд░्рд╖ рдЧ्рд░рди्рде рд╣рд░ рд╡рд░्рдг рдХो рдорди्рдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рд╣рд░ рдПрдХ рд╡рд░्рдг рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рднाрд╡ рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╣рд░ рд╡рд░्рдг рдХा рджेрд╡рддा рднी рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджेрд╡рддा рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рдмिрдиा рдЕрдкूрд░्рдг рд╣ी рд░рд╣рддे рд╣ैं рдЕрддः рд╕рдо्рдмрдж्рдз рджेрд╡рддा рдХी рд╢рдХ्рддि рдХो рдЙрд╕ рд╡рд░्рдг рдХी рдЕрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी рджेрд╡ी рдХा рд╕्рдеाрди рднी рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╢рдХ्рддि-рдкीрдаों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрди рджेрд╡िрдпों рдХी рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдмрд╣ुрдд рдоाрди्рдпрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд▓े рдХुрдЫ рдкрди्рдиों рдоें рдЗрди्рд╣ीं рд╕рди्рджрд░्рднों рдоें рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рд╕्рд╡рд░ों рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡рд░्рдгों рдХे рдЪрдпрди рдХा рдФрдЪिрдд्рдп рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
   
рд╢िрд╡ рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдкाँрдЪ рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдоाрдиी рдЧрдИ рд╣ैं – рдЪिрдд्рдд, рдЖрдирди्рдж, рдЗрдЪ्рдЫा, рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдХ्рд░िрдпा। рдЗрди рд╢рдХ्рддिрдпों рдХी рдк्рд░рддिрдЪ्рдЫाрдпाрдПँ рд╣ी рдХрд╡рд░्рдЧ рдЖрджि рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рдЕрдХ्рд╖рд░ рд╣ैं। рдЕ рдЪिрдд्рдд рд╢рдХ्рддि рдХा рдж्рдпोрддрдХ, рдЖ рдЖрдирди्рдж рдХा, рдЗ рдФрд░ рдИ рдЗрдЪ्рдЫा рд╢рдХ्рддि рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं। рдЙ рддрдеा рдК рдЬ्рдЮाрди рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдП’, рдР’, рдУ’, рдФ рд╕рднी рдХ्рд░िрдпा рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рд╣ैं [21]। рдкрд░ाрдд्рд░ीрд╢िрдХा [18] рдоें рдИ рдХो рдИрд╖рдгा рдХे рдк्рд░рддीрдХाрд░्рде рдоें рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╢рдХ्рддि рдХा рд╣ी рдПрдХ рдЕрди्рдп рд░ूрдк рд╣ै। рдЗрди рд╕्рд╡рд░ों рдХा рдорд╣ाрдд्рдо्рдп рддो рдЕрд╡рд░्рдгрдиीрдп рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрди рд╕्рд╡рд░ों рдХी рдоाрдд्рд░ाрдУं рдХे рд╕ाрдпुрдЬ्рдп рдХा рд╣ी рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै рдХि рдоाрдд्рд░ 51 рд╡рд░्рдг рд╣ी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рдЕрд░्рдеाрдд् рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ौрдХिрдХ рдЬрдЧрдд рдоें рдкुрд╖्рдкिрдд-рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд╣ैं। рд╢िрд╡-рдкाрд░्рд╡рддी рд╕ंрд╡ाрдж рд░ूрдкрдХ рд╢िрд╡рд╕्рд╡рд░ोрджрдп [14] рдЗрд╕ рдорд╣ाрдд्рдо्рдп рдХा рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрдж्рдзрд░рдг рд╣ै। рд╕्рд╡рд░ों рдХी рдЗрди्рд╣ीं рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг, рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд╕рдорд╕्рдд рд╡ैрднрд╡ों рдХी рдЬрдирдиी рджेрд╡ी рдорд╣ाрд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХो рдЗрд╕ рдЕрд╡рд░्рдЧ (рдЕ, рдЖ рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рднी 16 рд╕्рд╡рд░ों рдХे рд╡рд░्рдЧ) рдХी рдЕрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी-рджेрд╡ी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рдЧрдпा рд╣ै ([1],[10])। рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдХे рдЕрдХ्рд╖рдп-рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдоें рдЕ рдХी рд╡िрдж्рдпрдоाрдирддा рддो рдЕрд╡рд╢्рдпрдо्рднाрд╡ी рд╣ै рд╣ी рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╣ рддрдХ рдХे рд╕рднी рд╡рд░्рдг рд╢िрд╡-рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕ाрдпुрдЬ्рдп рдХे рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं। рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХे рднी рд╕рднी рд╕्рд╡рд░ рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╢рдХ्рддि рдХे рдж्рдпोрддрдХ рд╣ुрдП рдпा рдпों рдХрд╣िрдП рдХि рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдХे рд╣ी рдЕрдиेрдХ рдиाрдо рд╣ैं।

рд╕рдХाрд░ рдпрд╡рд░्рдЧ (рдп,рд░,рд▓,рд╡,рд╢,рд╖,рд╕,рд╣) рдХा рд╕рджрд╕्рдп рд╣ै। рдпрд╡рд░्рдЧ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡рд░्рдгों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рд╣ी рд╢рд░ीрд░ рд╕्рдеिрдд рдпौрдЧिрдХ рдЪрдХ्рд░ों рдХे рдмीрдЬрд╡рд░्рдг рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рд╣рдХाрд░ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рддो рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЬा рдЪुрдХी рд╣ै। рдпाрдорд▓ рдЧ्рд░рди्рде, рдд्рд░िрдХ-рджрд░्рд╢рди, рдж्рд╡ैрдд-рдЕрдж्рд╡ैрдд рджрд░्рд╢рди, рдЖрдЧрдо рдЧ्рд░рди्рде рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рднी рдордд рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рдз्рд╡рдиि рдоें рд╕рдХाрд░ рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдХ्рдпोंрдХि рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░ाрдг-рдКрд░्рдЬा рд╣ी рд╕рдорд╕्рдд рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХी рдХाрд░рдХ рд╣ै рдЕрддः рд╕рдХाрд░ рдХो рдЕрди्рдп рдЫрд╣ рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рд╕्рд╡рд░ों рдХा рдЬрди्рдорджाрддा рд╣ोрдиे рд╕े рд╖рдб्рдЬ рдиाрдо рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпोрдд्рдкрди्рди рд╕ोsрд╣рдо् рдпा рд╣ंрд╕ः рдз्рд╡рдиि рдк्рд░рдгрд╡ (реР) рдХा рдк्рд░рддीрдХрдЪिрд╣्рди рд╣ै। рдиाрджрдмिрди्рджु рдЙрдкрдиिрд╖рдж् [13] рдоाрдпाрд╡ी рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдмрди्рдзрди-рдоुрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП реРрдХाрд░ рд░ूрдкी рд╣ंрд╕ рдХे рд╣ी рдЪिрди्рддрди рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддा рд╣ै। рдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╡िрд╡ेрдХ рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рдиीрд░-рдХ्рд╖ीрд░ рд╡िрд╡ेрдХी рд╢्рд╡ेрдд-рд╣ंрд╕ рдХो рдЬ्рдЮाрди рдХी рдк्рд░рддीрдХ рджेрд╡ी рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХा рд╡ाрд╣рди рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕рдХाрд░ рд╣ंрд╕ рдХा рд╕рдоाрдиाрд░्рдердХ рд╣ोрдиे рд╕े рдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рддीрдХ рднी рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдд् (truth) рдХा рдк्рд░рдердоाрдХ्рд╖рд░ рд╣ोрдиे рд╕े рд╕рдХाрд░ рдХो рдЕрдоृрддрдмीрдЬ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рднी рджी рдЧрдИ рд╣ै [18]। рдм्рд░рд╣्рдордкрдЮ्рдЪрдХों – рд╢,рд╖,рд╕,рд╣,рдХ्рд╖ – рдоें рддीрд╕рд░ा рд╕्рдеाрди рд╣ोрдиे рд╕े рдЗрд╕े рддृрддीрдп рдм्рд░рд╣्рдо рднी рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд░्рдгрдмीрдЬрдХोрд╢ [16] рд╕рдк्рддрд░्рд╖िрдпों рдоें рд╕े рдорд╣рд░्рд╖ि рднृрдЧु, рдЬो рд╢िрд╡ рдпा рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рдХा рдЕрд╡рддाрд░ рдоाрдиे рдЧрдП рд╣ैं, рдХो рд╕ рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдоाрдирддे рд╣ै।
рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдоें рд╕ рдХे рд╕ाрде рдЖрдХाрд░ рдХा рднी рд╕ाрдпुрдЬ्рдп рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдкрд░ाрдд्рд░ीрд╢िрдХा [18] рд╕ рдХो рдкृрдеिрд╡ी, рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдоाрдпा рддीрдиों рдХो рдкрд░िрд╡ेрд╢िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдкрд░ाрд╡ाрдХ् рдоाрдирддी рд╣ै। рдЕрддः рд╢рдХ्рддि рд╕्рд╡рд░ूрдк рджीрд░्рдШ рд╕्рд╡рд░ рдЖ рдХा рдпोрдЧ рд╕ा рдХो рдкрд░ाрд╡ाрдХ्-рд╢рдХ्рддि рдХा рд░ूрдк рджे рджेрддा рд╣ै рдЬो рд╕рдорд╕्рдд рд╡ैрдЦрд░ी рдХी рдЬрдирдиी рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рдд्рд░िрдХ-рджрд░्рд╢рди рдЗрд╕े рдкрд░рдорд╢िрд╡ рдХी рдЖрдж्рдпрд╢рдХ्рддि рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдоाрдирддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╢рдм्рджрдХोрд╢ [17] рдЗрд╕ी рд╕ा рдХो рджेрд╡ी рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХा рдкрд░्рдпाрдп рдмрддाрддे рд╣ैं। рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж् [11] рдЬрд╣ाँ рд╕ рдХो рд╕ाрд░्рд╡рд╡рд░्рдгिрдХ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕рднी рд╡рд░्рдгों рдХा рдХाрд░рдХ рддрдеा рд╕рд░्рд╡рдХाрд░рдг рдпाрдиि рд╕рднी рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдХाрд░рдХ рдмрддाрддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рдЖ рдХो рдЖрдХрд░्рд╖рдгाрдд्рдордХ рдоाрдирддा рд╣ुрдЖ рдЖрдХाрд░ рдоें рдЖрдирди्рдж (bliss) рдХो рдоूрд░्рддिрдоाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрддः рдЗрди рд╕рднी рдЕрд░्рдеों рдоें  рд╕्рд╡рд░ рд╕ा рд╕рд░्рд╡рдХाрд░рдХ, рдЬ्рдЮाрди рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдФрд░ рдЖрдирди्рджрдХाрд░рдХ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рдорд╕्рдд рд╡ैрдЦрд░ी рдФрд░ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рдЕрди्рдп рдЫрд╣ рд╕्рд╡рд░ों рдХा рдЬрди्рдорджाрддा рд╣ोрдиे рд╕े рд╖рдб्рдЬ рдиाрдо рдкाрдХрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдоें рдоूрд░्рдзрди्рдп рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╡िрд░ाрдЬिрдд рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдк्рдд рдзाрддुрдУं рдоें рд╕े рд╡ीрд░्рдп рдиाрдордХ рдзाрддु, рдЬो рдкिंрдбोрдд्рдкрдд्рддि рдХा рдоूрд▓ рдмीрдЬ рд╣ै, рдХो рд╕्рд╡рд░ рд╕ा рд╕े рдЬोреЬा рдЧрдпा рд╣ै [20]। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рдЧрдо-рд╕्рдеाрди рднी рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХा рдХेंрдж्рд░-рдмिрди्рджु рдЕрд░्рдеाрдд् рдм्рд░рд╣्рдордЧ्рд░рди्рдеि рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЫрд╣ рдЕрдЩ्рдЧों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд╕े рднी рдЗрд╕рдХा рд╖рдб्рдЬ рдиाрдо рд╕ाрд░्рдердХ рд╣ै।

рдЛрд╖рдн рдХा рдЛ рдпा рд░ि рдпा рд░ी рдХ्рд░िрдпाрд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдердо рд╕ोрдкाрди рдЕрд░्рдеाрдд рддेрдЬрд╕् рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рд░ि рдпा рд░ी рдоें рдЗрдХाрд░/ рдИрдХाрд░ рдХी рд╡िрдж्рдпрдоाрдирддा рдЗрдЪ्рдЫा-рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдИрд╖рдгा-рд╢рдХ्рддि рджोрдиों рдХो рд╣ी рд╕рдоाрд╣िрдд рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। рдЗрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдИрд╖рдгा рдХा рдЕрдиाрд╢्рд░िрдд-рд╢िрд╡ рдЕрд░्рдеाрдд рд╢ूрди्рдп рд╕े рд╕ाрдпुрдЬ्рдп рдЗрд╕ी рддेрдЬрд╕् рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै [18]। рдзाрддु рд░ूрдк рдоें рдЛ рдХ्рд░िрдпा рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै। рд░ рдХो рдЕрдЧ्рдиि-рдмीрдЬ рдпा рдЗрди्рдж्рд░िрдп-рдмीрдЬ рднी рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд░рдХाрд░ рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиा рд╣ै [3]। рддрдд्рд╡ों рдоें рдЗрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╡िрдж्рдпा рддрдд्рд╡ рд╕े рд╣ै рдЬो рдЬ्рдЮाрдиाрд░्рдЬрди рд╕े рдмुрдж्рдзि рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд▓िрдП рд╣ै। рдЕ рдФрд░ рдЗ рдХे рдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рдПрдХाрд░ рдкрд░рдорд╢िрд╡ рдХी рдЗрдЪ्рдЫा, рдИрд╖рдгा рд╢рдХ्рддि рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдЕрддः рдЛрд╖рдн рдХा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд░ूрдк рд░े рднी рддेрдЬрд╕् рдХा рд╣ी рдк्рд░рддीрдХ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж् [11] рд░рдХाрд░ рдХो рд╡िрдХृрддिрдпों рдХा рджाрд╣рдХрд░ рддрдеा рдПрдХाрд░ рдХो рд╕рд░्рд╡рд╡рд╢्рдпрдХрд░ рд╢ुрдж्рдзрд╕рдд्рд╡ рдоाрдирддा рд╣ै। рд╕ाрд░ांрд╢рддः рд░े/ рд░ि/ рд░ी рд╕рднी рдЛрд╖рдн рдХे рд╣ी рд░ूрдк рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рд░ूрдк рдоें рд╡рд╣ рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХो рдЖрдд्рдорд╕ंрдпрдо рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХृрддिрдпों рдХा рджрд╣рди рдХрд░рдХे рдЙрд╕ рдкрд░рдо-рд╢िрд╡ рдХे рднाрд╡ рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдУрд░ рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕рдд्рдп рд╣ै। рдПрдХाрдХ्рд╖рд░рдХोрд╖ рддрдеा рдорди्рдд्рд░ाрднिрдзाрдирдо् [16] рднी рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рд╕рд╣рдордд рд╣ैं। рдордЬ्рдЬा рдиाрдордХ рдзाрддु рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд░ि рдХो рдиाрднि рд╕्рдеाрди рд╕े рдЙрдж्рдЧрдоिрдд рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╢рд░ीрд░ рдХो рд╕ंрдХ्рд░ाрдордХ рд░ोрдЧों рд╕े рдмрдЪाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕реЮेрдж рдХोрд╢िрдХाрдУं рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдордЬ्рдЬा (marrow) рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें (рднौрддिрдХ) рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╡िрдХृрддिрдпों рдХे рджрд╣рди рдХी рд╣ी рддो рдХाрд░рдХ рд╣ुрдЖ। рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддिрдкрд░рдХ рдЕрд░्рдеों рдоें рдЛрд╖рдн рдЛрд╖् рдзाрддु рдХा рд░ूрдк рд╣ै рдЬो рдХि рдЬाрдиे рдпा рдЧрддिрдоाрди рдХे рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै [20]। рдпрд╣ рдкрд░िрднाрд╖ा рднी рдЛрд╖рдн рдХे рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЕрд░्рдеों рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рддेрдЬрд╕् рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╢рд░ीрд░ рдоें рдЧрддिрдоाрди рд░рд╣рдХрд░ рдКрд░्рдЬा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖँрдЦों рдХी рдЪрдордХ, рдоुрдЦрдордг्рдбрд▓ рдХी рд╕ौрдо्рдпрддा, рд╢рд░ीрд░ рдХी рд╕्рдлूрд░्рддि рдЗрдд्рдпाрджि рддेрдЬрд╕् рдХे рд╣ी рд░ूрдк рд╣ैं। рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рднैрд░рд╡ [22] рд░рдХाрд░ рдХो рд░рд╡рдг рдпाрдиि рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдкाрд▓рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рд░рдХाрд░ рдХो рд╡िрд╖्рдгु рдХा рд░ूрдк рджेрддा рд╣ै। рд╡िрд╖्рдгु рдХा рд╣ी рдПрдХ рд░ूрдк рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рднी рд╣ैं।  рдЗрд╕ी рдордд рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдиाрд░рджрдХृрдд рдкрдЮ्рдЪрдорд╕ाрд░ рд╕ंрд╣िрддा рдФрд░ рд╕рдЩ्рдЧीрддрджाрдоोрджрд░ [6] рдоें рднी рдоिрд▓рддा рд╣ै।
              рд╣ाрд╡рд░्рдгे рддु рдЧрдгाрдз्рдпрдХ्рд╖ो рд░ीрд╡рд░्рдгे рдХेрд╢рд╡ः рд╕्рд╡рдпрдо्।
              рддेрд╡рд░्рдг рд╕ंрд╕्рдеिрддो рдм्рд░рд╣рдоा рдиाрд╡рд░्рдгे рдЪ рд╢िрд╡ः рд╕्рд╡рдпेрдо्॥ (рдкрдЮ्рдЪрдорд╕ाрд░ рд╕ंрд╣िрддा)
рдЕрд░्рдеाрдд् – рд╣рд╡рд░्рдг рдоें рдЧрдгेрд╢, рд░ी рд╡рд░्рдг рдоें рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╖्рдгु, рддे рд╡рд░्рдг рдоें рдм्рд░рд╣्рдорджेрд╡, рдиा рд╡рд░्рдг рдоें рд╢िрд╡ рд╕्рд╡рдпं рд╣ैं।
              рдЖрд╡рд░्рдгрд╕्рддु рдЧрдгेрд╢рд╕्рдп рд░ि рд╡рд░्рдгः рдХंрд╕рд╡ैрд░िрдгः।
              рд▓ाрд╡рд░्рдгे рд╕ंрд╕्рдеिрддो рдм्рд░рд╣्рдоा рдиाрд╡рд░्рдгः рд╢ंрдХрд░ः рд╕्рд╡рдпрдо्॥ (рд╕рдЩ्рдЧीрддрджाрдоोрджрд░)
рдЕрд░्рдеाрдд् – рдЖ рд╡рд░्рдг рдЧрдгेрд╢ рдХा, рд░ि рд╡рд░्рдг рдХंрд╕ рдХे рд╡ैрд░ी (рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг) рдХा, рд▓ा рд╡рд░्рдг рдм्рд░рд╣्рдоा рдХा рдЕрдзिрд╖्рдаाрди рд╣ै, рдиा рд╡рд░्рдг рдоें рд╕्рд╡рдпं рдорд╣ाрджेрд╡ рд╣ैं।

рдпाрдорд▓рдЧ्рд░рди्рде [10] рд░ि рдХो рдЛрдж्рдзिрджाрдпी рдмрддाрддे рд╣ैं рддрдеा рдЗрд╕ рд╡рд░्рдг рдХी рдЕрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी рджेрд╡ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдирд▓рдоुрдЦी рдФрд░ рдЗрдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЗрди्рдж्рд░ाрдгी рдФрд░ рдЗрд▓ा рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрддः рд░ि’, рдЛ’, рд░ी рд╕рднी рд░ूрдкों рдоें рднрдЧрд╡рддी рдХे рдЙрд╕ рд░ूрдк рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рд╣ै рдЬो рджुрдЦ–рджाрд░िрдж्рдп рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╡िрдХृрддिрдпों рдХे рднрдп рдХा рд╣рд░рдг рдХрд░рдХे рд░िрдж्рдзि (рдЛрдж्рдзि)-рд╕िрдж्рдзि рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ै। рд░े рд╕्рд╡рд░ рдХे рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдоें рдЛрд╖рдн рдХी рдЖрд╡ाреЫ рдХी рд╕ी рдз्рд╡рдиि рд╣ोрдиे рд╕े рднी рдЗрд╕ рд╕्рд╡рд░ рдХो рдЛрд╖рдн рдиाрдо рджेрдиा рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ी рд╣ै [20]।

рдЧрдХाрд░ рдХो рдкрдЮ्рдЪрддрдд्рд╡ों рдоें рдЕрдЧ्рдиि-рддрдд्рд╡ рдпाрдиि рдХ्рд░िрдпा-рд╢рдХ्рддि рдХा рдкрд░्рдпाрдп рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै। рдЧрдХाрд░ рдЧрддि рдХे рднाрд╡ рдХा рднी рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж् [11] рдЧрдХाрд░ рдХो рд╕рд░्рд╡рд╡िрдШ्рдирд╢рдордирдХाрд░рдХ рдмрддाрддा рд╣ै। рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдмुрдж्рдзि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рдорд╣рдд्рддрд░ рдЖрдкрджाрдУं рдоें рднी рд╕рд╣ी рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд░рд╣рдиा рд╣ी рдк्рд░ाрдгिрдоाрдд्рд░ рдХा рдз्рдпेрдп рд╣ै рдФрд░ рдЧрдХाрд░ рдЗрд╕ी рд╕рдЩ्рдХрд▓्рдк рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рдПрдХाрдХ्рд╖рд░рдХोрд╖ [16] рдЧ рдХो рдЧрдгрдкрддि рдЕрд░्рдеाрдд рдЧрдгों (рд╕рдоूрд╣ों) рдХे рдкाрд▓рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЧрдХाрд░ рд╢ाрд░्рдЩ्рдЧी рдЕрд░्рдеाрдд् рднрдЧрд╡ाрди् рд╡िрд╖्рдгु рдХा рднी рдкрд░्рдпाрдп рд╣ै [9]। рдЧ рд╡рд░्рдг рдХी рдЕрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी рджेрд╡ी рдХा рд╕्рдеाрди рддीрдиों рдЬрдЧрддों рдХी рдкाрд▓рди-рдХрд░्рдд्рд░ी рдЧाрдпрдд्рд░ी рдХो рджेрдХрд░ рдпाрдорд▓ рдЧ्рд░рди्рде [10] рднी рдЗрд╕ी рдордд рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЧाрдпрдд्рд░ी (рдорди्рдд्рд░) рдХा рдЬрдк (рдЧाрди) рддो рд╕рд░्рд╡-рд╕िрдж्рдзिрджाрдпрдХ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рдЧ рдХो рдзूрдо्рд░ा рд╕े рднी рдЬोреЬा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдоाрдпा рдФрд░ рдЕрдЬ्рдЮाрди рд░ूрдкी рдзूрдо्рд░ рд╕े рдоुрдХ्рддि рдХी рдк्рд░ेрд░рдХ рд╣ै। рдЧ рдЧрди्рдзрд░्рд╡ рд╕рдоुрджाрдп рдХा рднी рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै рдЬो рдЧाрди рд╡िрдж्рдпा рдоें рдк्рд░рд╡ीрдг рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рд╕рдо्рднрд╡рддः рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЧ рдХो рдЧाрди्рдзाрд░ рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ोрдЧा। рд╢्рд░ृंрдЧी [20] рднी рдЗрд╕ рд╕े рд╕рд╣рдорддि рд░рдЦрддे рд╣ैं- рдЧाрдиं рдзाрд░्рдпрддे рдЗрддि рдЧाрди्рдзाрд░ःрдЧрдХाрд░ рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рд╕्рдеाрди рд╣ृрджрдп рд╣ै। рдЗрд╕े рдЕрд╕्рдеि (bones) рдиाрдордХ рдзाрддु рд╕े рдЬोреЬा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рд╢рд░ीрд░ рдХे рдЖрдзाрд░рднूрдд рдвाँрдЪे рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।
    
рдд्рд░िрдХ-рджрд░्рд╢рди рдХे рдд्рд░िрдХ рд╢िрд╡, рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдоें рд╕े рдкुрд░ुрд╖ рдХो рдордХाрд░ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै [18]। рдпрд╣ाँ рдордХाрд░ рд░ूрдкी рдкुрд░ुрд╖ рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ोрдиे рд╕े рдоाрдпाрд╡ेрд╖्рдЯिрдд рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╢рдм्рджрдХोрд╢ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ [17] рдо рдХा рдПрдХ рдЕрд░्рде рд╡िрд╖ рднी рд╣ै рдЬो рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдоाрдпा рдХा рд╣ी рдкрд░्рдпाрдп рд╣ै। рдк्рд░рдгрд╡ рдЕрд░्рдеाрдд рдУрейрдо् рдк्рд░рдгीрдд рд╣ोрдиे рд╕े рдХ्рдпोंрдХि рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी рд╣рд░ рдз्рд╡рдиि рдордХाрд░ рдоिрд╢्рд░िрдд рд╣ी рд╣ै рдЕрддः рдордХाрд░ рд╕рдорд╕्рдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХा рдкрд░्рдпाрдп рддो рд╣ै рд╣ी рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдиाрдж рдпा рдз्рд╡рдиि рдХे рдЖрдХाрд╢-рддрдд्рд╡ рд╣ोрдиे рд╕े рдпрд╣ рдирдн рдХा рднी рдж्рдпोрддрдХ рдмрдирддा рд╣ै। рдордХाрд░ рд╡ैрдХुрдг्рда, рд╡िрд╖्рдгु, рднाрдиु рддрдеा рд╕ूрд░्рдп рднी рд╣ै [9]। рдЪрди्рдж्рд░рдоा рднी рдордХाрд░ рд╣ी рд╣ै। рдПрдХाрдХ्рд╖рд░рдХोрд╖ [16] рдо рдХे рдЗрди рд╕рднी рд░ूрдкों рд╕े рд╕рд╣рдорддि рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж् [11] рдордХाрд░ рдХो рдоोрд╣-рдоाрдпा рддрдеा рдРंрдж्рд░рдЬाрд▓िрдХ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХा рд╣рд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдирддा рд╣ै। рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХी рд╡िрд╡ेрдХ-рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдк्рд░рдмुрдж्рдзрддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рдЕрд░्рде рдоें рд╣ी рдпाрдорд▓ рдЧ्рд░рди्рде [10] рдордХाрд░ рдХी рдЕрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी рджेрд╡ी рдорд╣ाрдоाрдпा рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдзाрддुрдУं рдоें рдордХाрд░ рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╡рд╕ा (fats) рд╕े рд╣ै। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╢рд░ीрд░ рдоें рд╡рд╕ा рдХी рд╡िрдХृрдд рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╡िрднिрди्рди рд░ोрдЧों рдХी рдХाрд░рдХ рд╣ै рдФрд░ рд╕्рд╡рд╕्рде рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рдиा рдкрд░рдоाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдордХाрд░ рднी рд╡िрд╖ैрд▓ी рдоोрд╣-рдоाрдпा рд░ूрдкी рд╡िрдХृрддिрдпों рд╕े рджूрд╖िрдд рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рдеिрддि рдХो рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдк्рд░рдмुрдж्рдзрддा рдФрд░ рдЕрди्рддрд░्рдмोрдз рдХे рд╕рдЮ्рдЪрд░рдг рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рд╕्рдеाрди рдк्рд░рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░ рдЪрдХ्рд░ рдХा рд╕्рдеाрди рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдкрд░рдорд╢िрд╡-рдзाрдо рд╣ै। рд╕рдк्рддрдХ рдоें рдордХाрд░ рд╕्рд╡рд░ рд╕े рдКрдкрд░ рдФрд░ рдиीрдЪे рддीрди-рддीрди рд╕्рд╡рд░ों рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЗрд╕े рдордз्рдпрдо рд╕्рд╡рд░ рдмрдиाрддी рд╣ै।  
 
рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХा рдкрд╡рд░्рдЧ рдЬ्рдЮाрдирд╢рдХ्рддि рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै। рдордирд╕्, рдЕрд╣ंрдХाрд░, рдмुрдж्рдзि, рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХो рдкрд╡рд░्рдЧ рд╕े рдЬोреЬा рдЧрдпा рд╣ै [18]। рдЗрд╕ рдХ्рд░рдо рд╕े рдкрдХाрд░ рдордирд╕् рдХा рдкрд░्рдпाрдп рдмрдиा। рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрдХाрд░ों, рд╕ुрд╡िрдЪाрд░ों, рдХुрд╡िрдЪाрд░ों рддрдеा рд╡िрдХृрддिрдпों рдХा рдЬрдирдХ рддो рдоाрдирд╡-рдорди рдпाрдиि рдордирд╕् рд╣ी рд╣ै। рдорди्рдд्рд░ाрднिрдзाрдирдо् [16] рдкрдХाрд░ рдХो рд▓ोрд╣िрдд рдЕрд░्рдеाрдд рд░рдХ्рддрд╡рд░्рдг рдХा рдк्рд░рддीрдХाрд░्рде рд▓ेрддा рд╣ै। рд░рдХ्рддрд╡рд░्рдг рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рд╢ूрд░рддा рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп-рдмोрдзрдХ рднी рдФрд░ рджोрдиों рд╣ी рднाрд╡ рдоाрдирд╕िрдХ рд╣ी рд╣ैं। рдПрдХाрдХ्рд╖рд░рдХोрд╖ [16] рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрдХाрд░ рдХुрдмेрд░ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕рдоृрдж्рдзि рдХा рджूрд╕рд░ा рдиाрдо рд╣ै। рджेрд╡ी рдкाрд░्рд╡рддी рдЬो рдХि рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░рддा рдФрд░ рджृреЭ рдЗрдЪ्рдЫाрд╢рдХ्рддि рдХी рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं, рдкрдХाрд░ рдХी рдЕрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी рд╣ैं। рдЗрди рдЕрд░्рдеों рдоें рдк рд╕्рд╡рд░ рдХी рд╕рдк्рддрдХ рдоें рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЧрдИ рдЕрдЪрд▓рддा рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж् [11] рдкрдХाрд░ рдХो рд╡िрд╖рд╡िрдШ्рдирдиाрд╢рдХ рд╣ोрдиे рд╕े рдЙрдкाрд╕्рдп рдоाрдирддा рд╣ै। рдкрдЮ्рдЪрдо рдиाрдо рдкाрдХрд░ рдк рдЪрддुрд░рддा, рд╕ुрди्рджрд░рддा рдФрд░ рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХा рдкрд░्рдпाрдп рднी рдмрди рдЬाрддा рд╣ै [17] рдЬो рдХि рдлिрд░ рд╕े рдордирд╕्-рдЬрдиिрдд рднाрд╡ рд╣ी рд╣ैं। рд╕ाрд░ांрд╢рддः рдкрдХाрд░ рд╡िрд╖ैрд▓ी, рдРंрдж्рд░рдЬाрд▓िрдХ рдФрд░ рдн्рд░ाрдордХ рдоाрдирд╕िрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╡िрдШ्рди-рдмाрдзाрдУं рд╕े рдЙрдмрд░рдиे рдХी рджृреЭрд╢рдХ्рддि рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рдзाрддुрдУं рдоें рдЗрд╕े рдоाँрд╕ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдХि рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕े рд╢рд░ीрд░ рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рдХोрдорд▓ рдФрд░ рдиाрдЬुрдХ рднाрдЧों рдХो рдЕрдиेрдХाрдиेрдХ рдХрд╖्рдЯों рд╕े рдмрдЪाрддा рд╣ै। рджाँрдд, рдЧрд▓ा, рд╣ोंрда, рддाрд▓ु рдФрд░ рдк्рд░рдорд╕्рддिрд╖्рдХ – рдкाँрдЪों рд╕्рдеाрди рд╕े рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд░ूрдк рд╕े рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рд╣ोрдиे рд╕े рдкрдХाрд░ рдХा рдкрдЮ्рдЪрдо рдиाрдо рд╕ाрд░्рдердХ рд╣ै। рд╕рдк्рддрдХ рдоें рдкाँрдЪрд╡ाँ рд╕्рд╡рд░ рд╣ोрдиे рд╕े рднी рдЗрд╕рдХा рдиाрдо рдкрдЮ्рдЪрдо рд╣ै। рдкрдЪ् рдФрд░ рдоी рдХे рдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ोрдиे рд╕े рдкрдЮ्рдЪрдо рд╕्рд╡рд░ рд╕рдк्рддрдХ рдоें рдк рд╕े рдЕрди्рдп рд╕्рд╡рд░ों рдХे рд╢्рд░ुрддि-рдоाрдкрдХ рд╣ोрдиे рдХा рднी рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै [20]। рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рднी рдкрдХाрд░ рдХी рдЕрдЪрд▓рддा рд╣ी рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

рдПрдХाрдХ्рд╖рд░рдХोрд╖ [16] рдз рдХो рдзрди-рдзाрди्рдп рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдоाрдирддा рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж् [11] рднी рд╡िрдХाрд░-рд░рд╣िрдд рдФрд░ рд╡िрдкुрд▓ рдзрди-рдзाрди्рдп рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕рдоृрдж्рдзि рдХे рдк्рд░рддीрдХ рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдзрдХाрд░ рдХो рдЬрдкी рдоें рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдзाрд░рдг рдЕрд░्рде рд╕े рдзрдХाрд░ рдХो рдзाрдд्рд░ी рдЕрд░्рдеाрдд् рдзрд░ा рд░ूрдк рдоें рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдзрд░ा рдмीрдЬ рдзाрд░рдг рдХрд░рдХे рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдзрди-рдзाрди्рдп рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдзि рдХी рдкोрд╖рдХ рд╣ोрдиे рдХा рдзрд░्рдо рдиिрднाрддी рд╣ै। рдзрд░्рдо рдХे рдиिрд░ूрдкрдг рдФрд░ рдзाрд░рдг рдоें рднी рдзрдХाрд░ рдХा рд╣ी рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЬ्рдЮाрдиेрди्рдж्рд░िрдпों рдХे рдк्рд░рддीрдХ рддрд╡рд░्рдЧ [18] рдХा рд╕рджрд╕्рдп рд╣ोрдиे рд╕े рдзрдХाрд░ рдХो рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХी рдЬ्рдЮाрдиेрди्рдж्рд░िрдп рдд्рд╡рдХ् (рдд्рд╡рдЪा) рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдзрдХाрд░ рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдФрд░ рдк्рд░ीрддि рдХा рд╕рдоाрдиाрд░्рдердХ рднी рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै [9]। рджोрдиों рд╣ी рднाрд╡ рдХुрдЫ рд╕ीрдоा  рддрдХ рд╕्рдкрд░्рд╢-рдк्рд░рдмोрдзिрдд рднाрд╡ рд╣ी рд╣ैं। рдзीрдорддाрдордпं рдзैрд╡рддः рдЕрд░्рдеाрдд् рдзрд░्рдо рд╕рдо्рдордд рд░ूрдк рд╕े рдЬрдЧрдд рдХा рдиिрдпрдорди рдФрд░ рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдмुрдж्рдзिрдоाрди рдзैрд╡рдд рд╣ैं। рд╕рдо्рднрд╡рддः рдзैрд╡рдд рдиाрдо рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рднी рдЗрд╕ी рдоें рд╣ै। рдзрдХाрд░ рдк्рд░рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╕े рдЙрдж्рдЧрдоिрдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рдирдХाрд░ рдоें рдЗрдХाрд░ рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдиि рдХो рдЬрди्рдо рджेрддा рд╣ै। рддрд╡рд░्рдЧ рдХा рд╕рджрд╕्рдп рд╣ोрдиे рд╕े рдирдХाрд░ рдЬ्рдЮाрдиेрди्рдж्рд░िрдпों рдоें рд╢्рд░ोрдд्рд░ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै [18]। рд╡ैрдЦрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдиिрд╕्рд╕ृрдд рд╢рдм्рджों рдХा рдЙрдЪिрдд рд╢्рд░рд╡рдг рдФрд░ рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдЕрд░्рде-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╣ी рдЬ्рдЮाрдирдк्рд░ाрдк्рддि рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬ्рдЮाрдиाрд░्рдЬрди рдоें рд╢्рд░ोрдд्рд░ рд░ूрдкी рдирдХाрд░ рдХी рднूрдоिрдХा рдЕрд╣ं рд╣ै। рдиि рд╡िрдирдо्рд░рддा рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рднी рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж् [11] рдФрд░ рдПрдХाрдХ्рд╖рд░рдХोрд╖ [16] рдиि рдХो рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХा рд╕рдоाрдиाрд░्рдердХ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдоाрдпाрд╡ी рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдоुрдХ्рддि рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрдгी рд╣рд░рджрдо рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдирдХाрд░ рдЗрдЪ्рдЫाрд╢рдХ्рддि рд░ूрдкी рдЗрдХाрд░ рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдиि рд░ूрдк рдоें рдЙрдкाрд╕िрдд рд╣ोрддा рд╣ुрдЖ рдЙрд╕े рд╕рдд्рдХрд░्рдоों рдХी рдУрд░ рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХी рдк्рд░рдердо рд╕ीреЭी рд╣ै। рдирдХाрд░ाрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी рджेрд╡ी рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рднुрдХ्рддि-рдоुрдХ्рддिрдк्рд░рдж рд╢ाрди्рддि рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдорди्рдд्рд░ाрднिрдзाрдирдо् [16] рдоें рдирдХाрд░ рдХो рдоेрд╖рд╕ंрдЬ्рдЮрдХ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдоेрд╖ рдЗрди्рдж्рд░ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди्рдж्рд░ рдХा рджेрд╡рддाрдУं рдоें рдоूрд░्рдзрди्рдп рд╕्рдеाрди рд╣ै рдФрд░ рд╕्рд╡рд░्рдЧрд▓ोрдХ рдХा рднाрд╡ рд▓िрдП рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрди्рддिрдо рдкрд░िрдгिрддि рднी рдпोрдЧिрдпों рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рд╡ाрдг рдФрд░ рднोрдЧिрдпों рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рд░्рдЧрдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ी рд╣ै। рдирдХाрд░ рдХो рд╕рд╣рд╕्рд░ाрд░ рд╕े рдЙрдж्рдЧрдоिрдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рд╢िрд╡-рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЕрддः рдЗрдХाрд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдирдХाрд░ рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд् рд╢िрд╡-рд╢рдХ्рддि рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рд╣ी рд╣ै। рд╕рдЩ्рдЧीрддрджाрдоोрджрд░ рдФрд░ рдкрдЮ्рдЪрдорд╕ाрд░ рд╕ंрд╣िрддा [6] рднी рдЗрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рд╣ैं। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ाрд░्рдЩ्рдЧрджेрд╡ [20] рддो рдирдХाрд░ рдХो рдк्рд░ाрдг рдХा рд╕рдоाрдиाрд░्рдердХ рд╣ी рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдиि рдк्рд░ाрдг-рд╢рдХ्рддि рдЕрд░्рдеाрдд् рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी-рд╢рдХ्рддि рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ुрдЖ। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдоें рдиिрд╖рдз рдЕрди्рдд рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдиि рд╕рдк्рддрдХ рдХा рдЕрди्рддिрдо рд╕्рд╡рд░ рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдпे рдиिрд╖рдз рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдиिрд╖рдз рдХा рд╣ी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд░ूрдк рдиिрд╖ाрдж рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╢्рд░ृрдЩ्рдЧी [20] рднी рд╕рд╣рдордд рд╣ैं।

рд╢ाрд░рдЩ्рдЧрджेрд╡ [20] рдзाрддुрдУं рдоें рдзैрд╡рдд рдХो рд░рдХ्рдд рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдмрддाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдиिрд╖рдз рдХो рдд्рд╡рдХ् рд╕े рдЬो рдХि рд╣рдоाрд░े рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рд╕े рдХुрдЫ рд╡ैрд╖рдо्рдп рд░рдЦрддा рд╣ै।

рд╡ैрдпाрдХрд░рдгिрдХ рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддिрдпों рдХे рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдкों рдХो рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрди рд╕्рд╡рд░ों рдХे рдЕрдиेрдХों рдЕрди्рдп рдЕрд░्рде рднी рд▓िрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдРрд╕ा рд╣ो рднी рдХ्рдпों рди, рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХा рдпрд╣ी рддो рд╕ौрди्рджрд░्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдпрд╣ рднाрд╖ा рджेрд╡рднाрд╖ा рдпा рдЧुрд╣्рдп рднाрд╖ा рдХा рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдП рд╣ै।  

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः
рдЖрдж्рдпाрд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рддीрдХ рд╖рдб्рдЬ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕ा рд╕े рдЖрд░рдо्рдн рд╣ोрдХрд░ рдиिрд╖рдз рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдиि рдЕрд░्рдеाрдд् рдкрд░рдорд╢िрд╡ рдоें рд▓рдп рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╕рдк्рддрдХ рдХा рдЕрди्рдд, рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рдЖрджि рд╕े рдЕрди्рдд рддрдХ рдХे рдХाрд▓рдЪрдХ्рд░ рдХा рдПрдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХी рд╕ाрдзрдиा рдкрд░рдордкिрддा рдкрд░рдоाрдд्рдоा рд╕े рд▓рдп рд▓рдЧाрдиे рдХा рдПрдХ рдЙрдд्рддрдо рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХे рдЗрди рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ों рдХी рд╕ाрдзрдиा рдЕрдкрдиे-рдЖрдк рдоें рд╣ी рд╕рд░्рд╡рд╢рдХ्рддिрдоाрди рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдк्рд░рдоाрдг рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕, рд╣рд░िрджाрд╕, рдХрдмीрд░, рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЬैрд╕े рд╕рди्рдд, реЮрдХीрд░, рд╕рдЩ्рдЧीрддрдЬ्рдЮ рддрдеा рдХрд╡ि рд╣ैं। рд╕рдЩ्рдЧीрдд рд╕ाрдзрдиा рддो рдкрд░рдоाрдд्рдоा рд╕े рд╕ीрдзा-рд╕ीрдзा рд╕ंрд╡ाрдж рд╣ी рд╣ै। рдЖрд▓ाрдкों рдФрд░ рддाрдиों рдХो рд╕्рд╡рд░ों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╕рдЯीрдХрддा рд╕े рдЖрдХाрд░ рдпा/ рдФрд░ рдирдХाрд░ рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा рд╕рдЩ्рдЧीрддрдЬ्рдЮ  рдХी рдиिрдкुрдгрддा рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЕрд╡рд░्рдЧ рдХा рдЖ рдФрд░ рдирдХाрд░ рдХ्рд░рдорд╢ः рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рд╢िрд╡ рдХे рдкрд░्рдпाрдп рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рд╢िрд╡-рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕ाрдпुрдЬ्рдп рдХрдг्рдард╡ाрд╕िрдиी рджेрд╡ी рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдорд░्рдкрдг рдФрд░ рдЙрдд्рддрдо рд╕ाрдзрдиा рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХे рдЗрди рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ों рдХा рд╕्рдкрди्рджрди рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рджрд╣рд░ाрдХाрд╢ рд╕्рдеिрдд рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рдХो рдЕрднिрдШाрдд-рдк्рд░рдгीрдд рдиाрдж рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░рдХे рд╡ैрдЦрд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдХाрд╢-рддрдд्рд╡ рдоें рдлिрд░ рд╕े рд╡िрд▓ीрди рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рд╕ृрд╖्рдЯрдпाрдд्рдордХ рдХाрд▓рдЪрдХ्рд░ рдХो рдЧрддिрдоाрди рдмрдиाрдП рд░рдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдиाрдпाрд╕ рд╣ी рдИрд╢्рд╡рд░ोрдкाрд╕рдиा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрди рдЬाрддा рд╣ै।  

рдЕрддः рд╕рдЩ्рдЧीрдд рдХे рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╕ाрд░्рдердХ, рдк्рд░рдпोрдЬрдирдоूрд▓рдХ, рд╕ाрдд्рд╡िрдХ, рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рдФрд░ рдЙрдкाрд╕्рдп рд╣ैं।

рдЖрднाрд░: рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рддрдеा рдкिрдЫрд▓े рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ [5] рджोрдиों рдХे рд▓िрдП рд╣ी рд▓ेрдЦिрдХा рджो рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдбॉ॰ рдкुрдиीрддा рд╢рд░्рдоा рддрдеा рд╢्рд░ी рдкी॰ рдбी॰ рд╢рд░्рдоा рдХे рдк्рд░рддि рд╣ाрд░्рджिрдХ рдЖрднाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрдирдХे рд╕ाрде рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдХी рдЧрдИ рдкрд░िрдЪрд░्рдЪाрдПँ рдЗрди рджोрдиों рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рдХो рд╕ँрд╡ाрд░рдиे рдФрд░ рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдиे рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧी рдмрдиीं рд╣ैं।

рд╕рди्рджрд░्рдн-рд╕ूрдЪी
[1]     рдЬрдпрджेрд╡ рд╕िंрд╣: рдк्рд░рдд्рдпрднिрдЬ्рдЮाрд╣ृрдж्рдпрдо्, рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдмрдиाрд░рд╕ीрджाрд╕, рджिрд▓्рд▓ी, 2016
[2]     рдиीрд▓рдХрдг्рда рдЧुрд░ुрдЯू: рдкрд░ाрдк्рд░рд╡ेрд╢िрдХा, https://archive.org/details/ParaPraveshikaNeelKanthGurtoo
[3]     рдбॉ॰ рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рдкुрд░ी: рд╢्рд░ीрдорджाрдж्рдпрд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рд╡िрд░рдЪिрддिं рд╢्рд░ीрдк्рд░рдкрдЮ्рдЪрд╕ाрд░рддрди्рдд्рд░рдо्-рдк्рд░рдердоो рднाрдЧः, рдЪौрдЦрдо्рдмा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрди, рджिрд▓्рд▓ी, 2012 
[4]     рдбॉ॰ рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рдкुрд░ी: рд╢्рд░ीрдорджाрдж्рдпрд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рд╡िрд░рдЪिрддिं рд╢्рд░ीрдк्рд░рдкрдЮ्рдЪрд╕ाрд░рддрди्рдд्рд░рдо्-рдж्рд╡िрддीрдпो рднाрдЧः, рдЪौрдЦрдо्рдмा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрди, рджिрд▓्рд▓ी, 2012 
[5]     рд╡ाрдЧीрд╢ा рд╢рд░्рдоा: рд╕рдЩ्рдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рд╕्рд╡рд░ - рдПрдХ рдЕрди्рдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг, рд╕ेрддु (рд╣िрди्рджी), рд╡рд░्рд╖ 2, рдЕрдЩ्рдХ 6, http:// www.setumag.com /2017/11/vagisha-Sharma-music-notes.html
[6]     рдЧुрд░ु рд╡िрдкिрди рд╕िंрд╣ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ), рдиाрд░рджрдХृрдд рдкрдЮ्рдЪрдорд╕ाрд░рд╕ंрд╣िрддा рддрдеा рджाрдоोрджрд░рд╕ेрди рдХृрдд рд╕рдЩ्рдЧीрддрджाрдоोрджрд░: рдордгिрдкुрд░ी рдирд░्рддрдиाрд▓рдп, рдХрд▓рдХрдд्рддा, 1984.
[7]     рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╖्рдгुрддीрд░्рде рдорд╣ाрд░ाрдЬ: рд╢्рд░ीрдордд् рдкрд░рдорд╣ंрд╕ рдкрд░िрд╡्рд░ाрдЬрдХाрдЪाрд░्рдп рд╢्рд░ी 1008 рд╢рдЩ्рдХрд░рднрдЧрд╡рдд्рдкाрдж рд╡िрд░рдЪिрдд рд╕ौрди्рджрд░्рдп-рд▓рд╣рд░ी: https://pdfbooks.ourhindi.com/2016/12/saundarya-lahri-vishnutirtha-mah -araj -shankrach- arya.html
[8]     рдкं॰ рд╢्рд░ीрд░ाрдо рд╢рд░्рдоा рдЖрдЪाрд░्рдп: рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдорд╣ाрд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ंрд╕िрдж्рдзि, http://literature. awgp.org/ book/Kundalini_Mahashakti_Evam_Usaki_Sansiddhi/v2
[9]     рдбॉ॰ рд╕ुрдзाрдХрд░ рдоाрд▓рд╡ीрдп: рд╢्рд░ीрдорди्рдорд╣ीрдзрд░рд╡िрд░рдЪिрдд рдорди्рдд्рд░рдорд╣ोрджрдзिः, рдЪौрдЦрдо्рдмा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрди, рджिрд▓्рд▓ी, 2017
[10]   рдбॉ॰ рд╕ुрдзाрдХрд░ рдоाрд▓рд╡ीрдп (рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдХाрд░): рд░ुрдж्рд░рдпाрдорд▓рдо् (рдЙрдд्рддрд░рддрди्рдд्рд░рдо्)-рдк्рд░рдердоो рднाрдЧः, рдЪौрдЦрдо्рдмा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрди, рджिрд▓्рд▓ी, 2017
[11]   рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж्: https://sanskritdocuments.org/doc_upanishhat/akshamalika.- pdf
[12]   рдиाреЬी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा: https://ia801906.us.archive.org/20/items/nadipariksha/nadiparikshahindi.pdf
[13]   рдиाрджрдмिрди्рджूрдкрдиिрд╖рдж्: https://sanskritdocuments.org/docupanishhat/nadabindu.html
[15]   Aja: Mantra - The Power of Sound, ATMA, Oregon, 1998.   
[16]   Arthur Avalon: Tantrik Texts Vol.1, (Editor) Panchaanan Bhattaacharya, 1937,
[17]   Vaman Shivram Apte: The Practical Sanskrit-English Dictionary, Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd., Delhi, 1965
[18]   Bettina B├дumer (Editor): Parā-tr─л┼Ыik─Б-Vivaran͎a–The Secrets of Tantric Mysticism, Motilal Banarasidass Publishers Pvt. Ltd., Delhi, 2017
[19]   Dr. David Frawley, Dr. Subhaash Ranade and Dr. Avinash Lele: Ayurveda and Marma Therapy, Chaukhamba Sanskrit Pratishthaan, Delhi, 2009
[20]   R.K. Shringy and Prem Lata Sharma- Sa├▒g─лtaratn─Бkara of ┼Ъ─Бr├▒gdeva-Vol.1, Munshiram Manoharlal, Delhi, 2013
[21]   Jaidev Singh: ┼Ъiva Sūtra – Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd., Delhi, 2012
[22]   Jaidev Singh: Vij├▒─Бnabhairava, Motilal Banarasi Dass, Delhi, https://archive.org/ details/jaidevaSinghVijnanabhairavaOrDivineConsciousnessATreasuryOf112TypesOfYoga

3 comments :

  1. Ek aur behtareen lekh ke liye sadhuvad Bahudha du

    ReplyDelete
  2. рдбॉ рд╢рд╢ि рднाрд░рдж्рд╡ाрдЬJuly 25, 2018 at 3:28 AM

    рдЧूреЭ рд╡िрд╖рдп рдХी рддाрд░्рдХिрдХ рдоीрдоांрд╕ा,рд╕рд╢рдХ्рдд рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдЪ्рдЪे рдЕрд░्рдеों рдоें рд╕ाрд░्рдердХ рд╢ोрдз-рдЖрд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ेрддु рд╕ाрдзुрд╡ाрдж

    ReplyDelete
  3. Also Read рдХ्рдпा рд╣िंрджी рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рд╕рднी рд╢рдм्рдж рддाрд░्рдХिрдХ рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рднрд░ा рд╣ै here https://hi.letsdiskuss.com/Are-all-the-words-of-the-Hindi-alphabet-logical-and-full-of-science

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।