рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпрдеाрд░्рде

рдк्рд░рдХाрд╢ рдЪंрдж рдмैрд░рд╡ा

рдк्рд░рдХाрд╢ рдЪंрдж рдмैрд░рд╡ा

рд╢ोрдзाрд░्рдеी: рдЕрд▓ीрдЧреЭ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп
рдИрдоेрд▓- Prakash.n.4193@gmail.com

рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рд╣िрди्рджी рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдРрд╕े рдЕрдорд░ рд╢िрд▓्рдкी рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХिрдпा। рд░ेрдгु рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрдкрдиी рд╕ंрд░рдЪрдиा, рд╕्рд╡рднाрд╡ рдпा рдк्рд░рдХृрддि рд╢िрд▓्рдк рдФрд░ рд╕्рд╡ाрдж рдоें рд╣िंрджी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдФрд░ рдирдпी рдкрд╣рдЪाрди рд▓ेрдХрд░ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЕंрддрддः рдПрдХ рдирдпी рдХрдеा-рдзाрд░ा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдЗрдирд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдЬрдоीрди рдкрд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी, рдЬिрддрдиी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рд╕े рднिрди्рди рд╣ैं рдЙрддрдиी рд╣ी рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рд╕े। рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХो рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдПрдХ рдирдпी рдкрд╣рдЪाрди рджी। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЕрдкрдиे рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬिрд╕ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा рд╣ै рдЙрд╕े рд░ेрдгु рдиे рд╕рдордЧ्рд░рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡िрд╕्рддृрдд рдлрд▓рдХ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдбॉ. рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░ рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдиिрдмंрдз рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдФрд░ рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рд░ेрдгु рд╣िंрджी рдХे рдЙрди рдХрдеाрдХाрд░ों рдоें рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдзुрдиिрдХрддाрд╡ाрджी рдлैрд╢рди рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП, рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдПрдХ рд▓ंрдмे рдЕрд░्рд╕े рдХे рдмाрдж рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдЙрд╕ рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕े рдлिрд░ рдЬोрдб़ा рдЬो рдмीрдЪ рдоें рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдиाрдЧрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдХेंрдж्рд░ीрдпрддा рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдХी рдЖрдд्рдоा рд╕े рдХрдЯ рдЧрдпी рдеी।” (рднूрдоिрдХा, рдлрдиीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ाрдиिрдпाँ)

рд░ेрдгु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХे рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ै। рд░ेрдгु рдХी рдЖрдд्рдоा рдЧाँрд╡ों рдоें рдмрд╕рддी рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рдмाрдд рдЙрдирдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕рдЪ рднी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рдЧाँрд╡ рдХे рд╣рд░ рдПрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХो рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдЧрд░ीрдм рдХिрд╕ाрди рд╣ो рдордЬрджूрд░ рд╣ो рдпा рдлिрд░ рдХोрдИ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдиे рд╡ाрд▓ा рдкाрдд्рд░ рдЕрдерд╡ा рдЬрдоींрджाрд░ рд╣ो рдЙрд╕рдХे рд╣ाрд╡-рднाрд╡ рдпा рдЙрд╕рдХे рдЕрди्рджрд░ рдХी рднाрд╡рдиाрдПँ рдХि рд╡рд╣ рджूрд╕рд░े рдХे рдк्рд░рддि рдХ्рдпा рджृрд╢्рдЯिрдХोрдг рд░рдЦрддा рд╣ै, рд╕рдмрдХा рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддे рд╣ै। рд░ेрдгु рдиे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХोрдиे-рдХोрдиे рдоें рдЭाँрдХрдХрд░ рд╡рд╣ाँ рдХे рдпрдеाрд░्рдеोрди्рдоुрдЦ рджрд╢ा рд╡ рджिрд╢ा рдХो рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдбॉ. рд╕ुрд╡ाрд╕ рдХुрдоाрд░ рдХा рдХрдерди рд╣ैं рдХि “рд░ेрдгु рдХी рдЫाрддी рдоें рд╣рд░ рд╡рдХ्рдд рдЧाँрд╡ рдзреЬрдХрддा рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдзреЬрдХрди рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдХाрдЧрдЬों рдкрд░ рдЙрддाрд░ рджिрдпा рд╣ै।” (рдкृрд╖्рда-27 рдЖँрдЪрд▓िрдХрддा, рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдФрд░ рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु)

рд░ेрдгु рдХा рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдкрд╣рд▓े, рд╡ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рджोрдиों рд╣ी рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпрдеाрд░्рде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдкрд╣рд▓े рджेрд╢ рдХी рдЖрдЬाрджी рдХी рдЫрдЯрдкрдЯाрд╣рдЯ рд╣ै рддो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рддि рдоोрд╣ рднंрдЧ рдХी рд╕्рдеिрддि рднी рдЙрдирдХे рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдбॉ. рд╕ुрд╡ाрд╕ рдХुрдоाрд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें “рд░ेрдгु рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ (рдкрд░िрд╡ेрд╢) рдХे рд╕ुрдЦ-рджुःрдЦ, рдЙрд▓्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдоोрд╣рднंрдЧ рдХी рдорд╣ाрдЧाрдеा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं” (рдкृрд╖्рда-17 рдЖँрдЪрд▓िрдХрддा, рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдФрд░ рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु) рд░ेрдгु рдордиुрд╖्рдп рдХे рд░ाрдЧ-рд╡िрд░ाрдЧ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХो, рджुрдЦ рдФрд░ рдХрд░ुрдгा рдХो, рд╣ाрд╕ рдЙрд▓्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдкीрдб़ा рдХो рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд░ेрдгु рдиे рдЕрдкрдиे рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоिрдердХ, рд▓ोрдХрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдЕрди्рдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдХिंрд╡рджंрддिрдпां рдФрд░ рд▓ोрдХрдЧीрдд рдЖрджि рдХो рднी рдЬрдЧрд╣ рджी рд╣ैं। рдпे рд╕рднी рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХी рдЕंрддрд░ाрдд्рдоा рд╣ैं। рдЗрди рд╕рдмрдХे рдмिрдиा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХा рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рджिрдЦा рдкाрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै।

рд░ेрдгु рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдпрдеाрд░्рде рдХी рдЭाँрдХी рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рд╡े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХे рдРрд╕े рд╕рдЬрдЧ рдХрд▓ाрдХाрд░ рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд╕рдоें рдиिрд╣िрдд рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЙрд╕рдХी рд╡ैрдЪाрд░рдЧी рдХो рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЖрдд्рдоीрдп реЭрдЧ рд╕े рджेрдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рд╣рдоें рдЙрдирдХे рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╡े рдЧाँрд╡ों рдХे рджрд░्рдж, рдмेрдЪैрдиी рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд╕ाрдХ्рд╖ी рд░рд╣े рд╣ै। рдЕрддः рд░ेрдгु рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпрдеाрд░्рде рд╣рдо рдЗрд╕ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं-
‘рд░рд╕рдк्рд░िрдпा’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд░ेрдгु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдУрдЭрд▓ рд╣ोрддी рд▓ोрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ै। рд╡рд╣ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдоिрд░рджंрдЧिрдпा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЪिंрддा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ै рдХि- “рдЬेрда рдХी рдЪреЭрддी рджोрдкрд╣рд░ी рдоें рдЦेрддों рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рднी рдЕрдм рдЧीрдд рдирд╣ीं рдЧाрддे рд╣ैं।... рдХुрдЫ рджिрдиों рдХे рдмाрдж рдХोрдпрд▓ рднी рдХूрдХрдиा рднूрд▓ рдЬाрдпेрдЧी рдХ्рдпा? рдРрд╕ी рджोрдкрд╣рд░ी рдоें рдЪुрдкрдЪाрдк рдХैрд╕े рдХाрдо рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдкाँрдЪ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рддрдХ рд▓ोрдЧों рдХे рджिрд▓ рдоें рд╣ुрд▓ाрд╕ рдмाрдХी рдеा।...” (рдкृрд╖्рда-12, рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: рдаुрдорд░ी) рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ैं рдХि рд▓ोрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдоिрдЯрддी рд╣ुрдИ рдкрд░рдкंрд░ा рдХे рд╕ाрде рд░ेрдгु рдХा рд╕рдоाрдЬрдмोрдз рдХिрддрдиा рдЧрд╣рд░ा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рд▓ोрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдеा। рдЖрдЬ рд╡рд╣ рд▓ोрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдПрд╡ं рд▓ोрдХрдЧीрдд рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдзीрд░े-рдзीрд░े рдУрдЭрд▓ рд╣ोрддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рд░ेрдгु рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХोрдпрд▓ рдХा рдХूрдХрдиा рдФрд░ рдЬेрда рдХी рджोрдкрд╣рд░ी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ै।

‘рддीрд░्рдеोрджрдХ’ рдПрдХ рдРрд╕ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬो рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдЬीрд╡рди рдХे рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рдПрдХ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдХे рддीрд░्рде рдЬाрдиे рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдЗрдЪ्рдЫा рдХो рджрдмाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдлिрд░ рднी рд╡рд╣ рдЬाрддी рд╣ै। рдЬрдм рдмोрдз рдмाрдмू рдмрдЬрд░ंрдЧी рдЪौрдзрд░ी рдХी рдкрдд्рдиी рдХो рд╕рдордЭाрддे рд╣ैं рддो рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рджेрддी рд╣ुрдИ рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि “рд░ाрдЦिрдпे рдЕрдкрдиा рдкुрд░ूрдЦ рд╡рдЪрди рдЦूрдм рд╕ुрди рдЪुрдХी рд╣ूँ рдкुрд░ूрдЦ рд╡рдЪрди! рдЪाрд▓ीрд╕ рд╕ाрд▓ рд╕े рдФрд░ рдХिрд╕рдХा рдмрдЪрди рд╕ुрди рд░рд╣ी рд╣ूँ।” (рдкृрд╖्рда-28 рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: рдаुрдорд░ी) рдХिрди्рддु рдЬ्рдпों рд╣ी рдЙрд╕рдХी рдЯ्рд░ेрди рдЙрд╕рдХे рд╕्рдЯेрд╢рди рд╕े рдЫूрдЯрдиे рдХो рд╣ोрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЧाँрд╡ рдХी рдПрдХ-рдПрдХ рд╡рд╕्рддु рдХो рдиिрд╣ाрд░рддी рд╣ै। рд░ेрдгु рдиे рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рддीрд░्рде рдпाрдд्рд░ा рдХी рд▓ाрд▓рд╕ा рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдХрдЯрддी рд╣ुрдИ рджूрд░ाрд╡рд╕्рдеा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рддрд░рдл рднी рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддे рд╣ै рдХि рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЖрдкрд╕ी рд░िрд╢्рддे рдХिрддрдиे рдордЬрдмूрдд рд╣ोрддे рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдбॉ. рд╕ुрд╡ाрд╕ рдХुрдоाрд░ рдХा рдХрдерди рд╣ै рдХि “рд░ेрдгु рдХा рдЧ्рд░ाрдо рдк्рд░ेрдо рдЧाँрд╡ рдХी рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЖрдд्рдоीрдпрддा рд╕े рдЙрдкрдЬा рд╣ै, рдоिрдЯрдЯी рдХी рдЧंрдз рд╕े рд╕рд░ाрдмोрд░ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХрд╣ीं рднी рд╡рд╣ рддрдеाрдХрдеिрдд рдЖंрдЪрд▓िрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХी рднांрддि рдУреЭा рд╣ुрдЖ рдирд╣ीं рд╣ै।” (рдкृрд╖्рда-99 рдЖंрдЪрд▓िрдХрддा, рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдФрд░ рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु)

‘рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд░ेрдгु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиिрд╣िрдд рдЕрдЬ्рдЮाрдирддा рдкрд░ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрддे рд╣ै। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрд╕ी рдЧाँрд╡ рдоें рдкंрдЪाрдпрдд рдХा рдЕрдкрдиा рджрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рднी рдЕрдиेрдХ рджрд▓ों рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬैрд╕े рдмाрдорди рдЯोрд▓ी, рд░ाрдЬрдкूрдд рдЯोрд▓ी рдЗрдд्рдпाрджि। рдЧाँрд╡ рдоें рдЕрд▓рдЧ рдЯोрд▓े рдмрдиे рд╣ैं рдПрдХ рдЯोрд▓े рдоें рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ рдЖ рдЬाрдиे рд╕े рджूрд╕рд░े рдЯोрд▓े рдХे рд▓ोрдЧों рдоें рднी рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ рд▓ाрдиे рдХी рд╣ोреЬ рд▓рдЧ рдЬाрддी рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдЕрдм рдЙрд╕ рдЯोрд▓े рдХी рдЗрдЬ्рдЬрдд рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै। рдПрдХ рджिрди рдЧाँрд╡ рдХे рд▓ोрдЧ рдоेрд▓े рд╕े рд╕ाрд░्рд╡рдЬाрдиिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рд▓िрдП рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ рд▓े рдЖрддे рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рддрднी рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕े рдЬрд▓ाрдиा рддो рдХिрд╕ी рдХो рдирд╣ीं рдЖрддा। рдЬрдм рдпрд╣ рдмाрдд рджूрд╕рд░े рдЯोрд▓े рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдкрддा рдЪрд▓рддी рд╣ै рддो рд╡े рдРрд╕े рдоें рдЧाँрд╡ рд╡ाрд▓ों рдХे рднोрд▓ेрдкрди рдФрд░ рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ рдЬрд▓ाрдиा рди рдЖрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рд╣ँрд╕рддे рд╣ैं। рддрднी рдПрдХ рдиौрдЬрд╡ाрди рдиे рдЖрдХрд░ рд╕ूрдЪрдиा рджी рдХि- “рд░ाрдЬрдкूрдд рдЯोрд▓ी рдХे рд▓ोрдЧ рд╣ँрд╕рддे-рд╣ँрд╕рддे рдкाрдЧрд▓ рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рдХрд╣рддे рд╣ै, рдХाрди рдкрдХреЬрдХрд░ рдкंрдЪрд▓ेрдЯ рдХे рд╕ाрдордиे рдкाँрдЪ рдмाрд░ рдЙрдаो рдмैрдаो, рддुрд░рди्рдд рдЬрд▓рдиे рд▓рдЧेрдЧा।” (рдкृрд╖्рда-79 рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: рдаुрдорд░ी) рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╡िрднिрди्рди рдЬाрддि рдФрд░ рд╡рд░्рдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдЧाँрд╡ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдмрдЦूрдмी рдХिрдпा рд╣ै। рдПрдХ рдЯोрд▓े рдХा рджूрд╕рд░े рдЯोрд▓े рдХे рдк्рд░рддि рдмिрд▓рдЧाрд╡, рдЧाँрд╡ рдХे рдЯोрд▓े рдХी рдкंрдЪाрдпрдд, рдЖрдкрд╕ी рд░ाрдЧ-рдж्рд╡ेрд╖ рдЖрджि рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рд▓ाрддे рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдк्рд░ेрдо рдк्рд░рд╕ंрдЧ рднी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЧाँрд╡ рдХे рдПрдХ рдпुрд╡рдХ рдЧोрдзрди рдХो рдоुрдирд░ी рдиाрдордХ рд▓реЬрдХी рд╕े рдк्рд░ेрдо рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдпрд╣ рдЙрдЪिрдд рдирд╣ी рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╣ी рдкंрдЪाрдпрдд рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдЧोрдзрди рдХा рдЧाँрд╡ рд╕े рдмрд╣िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рдЧाँрд╡ рд╡ाрд▓ों рд╕े рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ рдирд╣ीं рдЬрд▓ рдкाрддी рддрдм рдоुрдирд░ी рдЕрдкрдиी рд╕рд╣ेрд▓ी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкंрдЪों рд╕े рдХрд╣рд▓рд╡ाрддी рд╣ै рдХि рдЧोрдзрди рдХो рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ рдЬрд▓ाрдиा рдЖрддा рд╣ै। рдкंрдЪ рд▓ोрдЧ рджूрд╕рд░े рдЧाँрд╡ рд╕े рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ рдЬрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдпे рдХिрд╕ी рдХो рдмुрд▓ाрдиे рдХी рдмेрдЗрдЬ्рдЬ़рддी рд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рд▓िрдпे рдЕंрддрддः рдЧोрдзрди рдХो рдоाрдл рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╣ुрдХ्рдХा-рдкाрдиी рдмрд╣ाрд▓ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЧोрдзрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ рдЬрд▓ рдЬाрддी рд╣ै।

‘рд╕िрд░рдкंрдЪрдоी рдХा рд╕рдЧुрди’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд░ेрдгु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиिрд╣िрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ै рд╕ाрде рд╣ी рд╡рд╣ाँ рд╕े рдЬुреЬी рд▓ोрдХ рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХा рднी рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд░ेрдгु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЪिंрддा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд░ेрдгु рдиे рдПрдХ рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧीрдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдерд╡ा рдХिрд╕ाрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рдХे рдпрд╣ рджिрдЦाрдпा рд╣ै рдХि рдХाрд▓ू рдХрдоाрд░ рдЬैрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЧृрд╣рд╕्рдеी рди рджे рдкाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЦेрддी рд╕े рд╡िрдоुрдЦрддा рдХी рднрдпाрд╡ाрд╣ рд╕्рдеिрддि рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмैрд▓ рдФрд░ рдЦेрддी рдХिрд╕ाрди рдХे рдорд░рдЬाрдж рдХी рдмाрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдаीрдХ рдпрд╣ी рд╕्рдеिрддि рд╣рдо рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЧोрджाрди рдоें рднी рджेрдЦрддे рд╣ै рдХि рд╣ोрд░ी рдЬैрд╕े рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиी рдорд░рдЬाрдж рдХे рдЦाрддिрд░ рдЕрдкрдиा рдЦेрдд рдирд╣ीं рдЫोреЬрдиा рдЪाрд╣рддा। рдХрд╣ाрдиी рдоें рд▓ोрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि- “рд▓ुрд╣рд░ рд╕ाрд░ рд╕े рд▓ौрдЯрдХрд░ рдмैрд▓ों рдХो рдирд╣рд▓ाрдХрд░ рд╕ींрдЧ рдоें рддेрд▓ рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣рд▓ рдХे рд╣рд░ेрд╕ рдкрд░ рдЪाрд╡рд▓ рдХे рдЖрдЯे рдХी рд╕рдлेрджी рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдФрд░рддें рдЙрд╕ рдкрд░ рд╕िрди्рджूрд░ рд╕े рдоाँ рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХे рджाрдиों рдкैрд░ों рдХी рдКँрдЧрд▓िрдпां рдЕंрдХिрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЧाँрд╡ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдкрд░рддी рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЧाँрд╡ рднрд░ рдХे рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиे рд╣рд▓ рдмैрд▓ рдФрд░ рдмाрд▓ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рдЬрдоा рд╣ोрддे рд╣ैं। рдирдИ рдЦुрд░рдлी рд╕े рд╕рд╡ा рд╣ाрде рдЬрдоीрди рдЫीрд▓рдХрд░ рдХेрд▓े рдХे рдкрдд्рддे рдкрд░ рдЕрдХ्рд╖рдд-рджूрдз рдФрд░ рдХेрд▓े рдХा рдоोрддी рдк्рд░рд╕ाрдж рдЪреЭाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдзूрдк-рджीрдк рджेрдиे рдХे рдмाрдж рд╣рд▓ рдоें рдмैрд▓ों рдХो рдЬोрддрдХрд░ рдкूрдЬा рдХे рд╕्рдеाрди рд╕े рдЬुрддाрдИ рдХा рд╢्рд░ीрдЧрдгेрд╢ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।” (рдкृрд╖्рда-84, рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: рдаुрдорд░ी)

‘рддीрд╕рд░ी рдХрд╕рдо’ рдЙрд░्рдл ‘рдоाрд░े рдЧрдпे рдЧुрд▓рдлाрдо’ рд░ेрдгु рдХी рдмрд╣ुрдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд░ेрдгु рдиे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╡ рд╢рд╣рд░ी рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдХो рдЬोреЬрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдкाрдд्рд░ рд╣िрд░ाрдорди рдФрд░ рд╣िрд░ाрдмाрдИ рд╣ैं। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЧाреЬीрд╡ाрди рд╣िрд░ाрдорди рдФрд░ рдирд░्рддрдХी рд╣िрд░ाрдмाрдИ рдХी рдк्рд░ेрдо рдХрдеा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рд╣िрд░ाрдорди рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ै рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХे рдЖрдЪрд░рдг рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд╣िрд░ाрдмाрдИ рдХे рд▓िрдП рд╕рдо्рдоाрди рд╣ै। рдпे рджोрдиों рдкाрдд्рд░ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкाрдд्рд░ рд╣ै рдХिрди्рддु рдХुрдЫ рдШंрдЯों рдХी рдпाрдд्рд░ा рдоें рджोрдиों рдХे рдмीрдЪ рдк्рд░ेрдо рдкрдирдк рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЖ рдЬाрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рджोрдиों ‘рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХी рдордиः рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХी рдиिрдпрддि рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ैं।’ рдпрд╣ाँ рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдкрд▓े-рдмреЭे рд╣िрд░ाрдорди рдЬैрд╕े рдкाрдд्рд░ рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी рд╣ै рдЬो рдХी рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ाрдзाрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдмрд╣ुрдд рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдпाрдд्рд░ा рдХे рджौрд░ाрди рд░ेрдгु рд╣िрд░ाрдорди рдФрд░ рд╣िрд░ाрдмाрдИ рдХे рдмीрдЪ рд╣ुрдИ рдмाрддрдЪीрдд рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдПрдХ рдирдпा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЧреЭрддे рд╣ै। рд░ेрдгु рдЗрд╕ рдмाрддрдЪीрдд рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд░ाрд╕्рддे рдоें рд╡िрдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рднी рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рднी рд╡рд░्рдгрди рдЕрдкрдиे рдкाрдд्рд░ рд╕े рдХрд░рд╡ाрддे рд╣ैं рдЬैрд╕े- рдорд╣ुрдЖ рдШрдЯрд╡ाрд░िрди, рдлाрд░рдмिंрд╕рдЧंрдЬ рдоें рдоेрд▓ा рд▓рдЧрдиे рдХा рдХाрд░рдг рдЗрдд्рдпाрджि। рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рд╡े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЕंрдЪрд▓ рдХा рд╡рд░्рдгрди рднी рдпрд╣ाँ рдХрд░рддे рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ै। рд╣िрд░ाрдорди рдЬрдм рд╣िрд░ाрдмाрдИ рдХो рдЕрдкрдиी рдмैрд▓рдЧाреЬी рдХे рдЬрд░िрдпे рдлाрд░рдмिрд╕рдЧंрдЬ рд▓े рдЬा рд░рд╣ा рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд░ाрд╕्рддे рдоें рдкреЬрдиे рд╡ाрд▓े рдЦेрддों рдХी рднрд╡्рдп рдЫрдЯा рдХो рдиिрд╣ाрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддा рд╣ैं- “рдирджी рдХे рдХिрдиाрд░े рдзрди-рдЦेрддो рд╕े рдлूрд▓े рд╣ुрдП рдзाрди рдХे рдкौрдзों рдХी рдкрд╡рдиिрдпां рдЧрди्рдз рдЖрддी рд╣ै। рдкрд░्рд╡рдкाрд╡рди рдХे рджिрди рдЧाँрд╡ рдоें рдРрд╕ी рд╣ी рд╕ुрдЧрди्рдз рдлैрд▓ी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдЧाреЬी рдоें рдлिрд░ рдЪрдо्рдкा рдХा рдлूрд▓ рдЦिрд▓ा। рдЙрд╕ рдлूрд▓ рдоें рдПрдХ рдкрд░ी рдмैрдаी рд╣ै рдЬैрд╕े рднрдЧрд╡рддी।” (рдкृрд╖्рда-108, рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: рдаुрдорд░ी) рд╣िрд░ाрдорди рдЧीрддों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднी рдЧाँрд╡ों рдХी рдЕंрдЪрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддा рд╣ैं-
        “рдЬै рдоैрдпा рд╕рд░ोрд╕рддी, рдЕрд░рдЬी рдХрд░рдд рдмाрдиी
        рд╣рдоाрд░ा рдкрд░ рд╣ोрдЦू рд╕рд╣ाрдп рд╣ै рдоैрдпा рд╣рдоाрд░ा рдкрд░ рд╣ोрдЦू рд╕рд╣ाрдИ।” (рдкृрд╖्рда- 131, рджрд╕ рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╣ाрдиिрдпाँ)

‘рд▓ाрд▓ рдкाрди рдХी рдмेрдЧрдо’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд░ेрдгु рдиे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХी рдоुрдЦ्рдп рдкाрдд्рд░ рдмिрд░рдЬू рдХी рдоाँ рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрднाрд╡ рдоें рднी рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдХे рд╕ाрде рдЬीрдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд░рдЦрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд░ेрдгु рдиे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиाрдЪ рджेрдЦрдиे рдЬैрд╕ी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХो рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХिрди्рддु рдмैрд▓рдЧाрдбी рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рди рд╣ो рдкाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЦीрдЭ рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рд╡ाрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХो рд░ेрдгु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдПрдХ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХी рддрд░рд╣ рдЙрднाрд░рддे рд╣ै। рдЬैрд╕े рдордЦрдиी рдлुрдЖ рдХी рдпे рдЖрд╡ाрдЬ- “рдЕрд░े рд╡िрд░рдЬ्рдЬू рдХी рдоाँ рдиाрдЪ рджेрдЦрдиे рдирд╣ी рдЬाрдпेрдЧी рдХ्рдпा।” (рдкृрд╖्рда-138, рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: рдаुрдорд░ी) рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╡िрд░рдЬू рдХी рдоाँ рдХे рдк्рд░рддि рдИрд░्рд╖्рдпा рднाрд╡ рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рд╡ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрди рд╕рдмрдХो рдирдЬрд░ рдЕंрджाрдЬ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдмिрд░рдЬू рдХी рдоाँ рдЕрдкрдиी рдмैрд▓рдЧाреЬी рдоें рдХाрдлी рдЬрдЧрд╣ рджेрдЦрдХрд░ рдЧाँрд╡ рдХी рдЕрди्рдп рдФрд░рддों рдХो рдЬैрд╕े- рдЬंрдЧी рдХी рдкрддोрд╣ू, рд▓рд░ैрди рдХी рдмीрд╡ी рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рднी рдиाрдЪ рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрдоंрдд्рд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ेрдгु рдиे рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рд░िрд╢्рддों рдХो рдмрдЦूрдмी рдиिрднाрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмिрд░рдЬू рдХी рдоाँ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рдп рдФрд░рддों рдХो рдмुрд▓ाрдХрд░ рдЧाреЬी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдоेрд▓ा рдЕрдерд╡ा рдиाрдЪ рджिрдЦाрдиा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдПрдХ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдХा рд░िрд╢्рддा рдХाрдпрдо рдХрд░рддा рд╣ै।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░ेрдгु рдЙрди рдеोреЬे рд╕े рдХрдеाрдХाрд░ों рдоें рдЕрдЧ्рд░рдгी рд╣ै рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рддीрдп рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХा рдЙрд╕рдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЖрди्рддрд░िрдХ рдпрдеाрд░्рде рдХे рд╕ाрде рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬрди рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрдирдХा рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕंрдХुрда рдоाрдирд╡ीрдпрддा, рдЧрд╣рди рд░ाрдЧाрдд्рдордХрддा рдФрд░ рдЕрдиोрдЦी рд░рд╕рдордпрддा рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рд╣ै। рд░ेрдгु рдРрд╕े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ै рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрддः рд░ेрдгु рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣рд░ рдкрд╣рд▓ू рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें- рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рд▓ोрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдПрд╡ं рд▓ोрдХрдЧीрддों рдХा рдзीрд░े-рдзीрд░े рдУрдЭрд▓ рд╣ोрддे рдЬाрдиा, рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЪिंрддा, рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬीрд╡िрдд рдЖрдд्рдоीрдпрддा, рд╕्рдд्рд░ी рдЬीрд╡рди, рд░िрд╢्рддों рдоें рдПрдХрддा рдХा рднाрд╡, рдЖрдкрд╕ी рдж्рд╡ेрд╖, рдк्рд░ेрдо рдк्рд░рд╕ंрдЧ, рд▓ोрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡, рдЕंрдЪрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЖрджि рд╕рднी рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ेрдгु рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХे рд░ाрдЧ-рд╡िрд░ाрдЧ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХो, рджुрдЦ рдФрд░ рдХрд░ुрдгा рдХो, рд╣ाрд╕ рдЙрд▓्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдкीрдб़ा рдХो рдЕрдкрдиी рдПрдХ рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рддे рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЧрд▓рдд рди рд╣ोрдЧा рдХि рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЯूрдЯрддे-рдмिрдЦрд░рддे рдФрд░ рдЬीрд╡िрдд рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ै।

рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЧ्рд░рди्рде
1.   рдпाрдпाрд╡рд░, рднाрд░рдд. 2004. рдлрдиीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ाрдиिрдпाँ. рдЗंрдбिрдпा: рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ
2.   рдХुрдоाрд░, рдбॉ. рд╕ुрд╡ाрд╕. 1992. рдЖंрдЪрд▓िрдХрддा, рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдФрд░ рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु. рджिрд▓्рд▓ी: рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рд╣рдХрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди. рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг
3. рд░ेрдгु, рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде. 2000. рдаुрдорд░ी (рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣). рджिрд▓्рд▓ी: рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди. рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг
4.  рд░ेрдгु, рдлрдиीрд╢्рд╡рд░рдиाрде. рджрд╕ рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╣ाрдиिрдпाँ. рджिрд▓्рд▓ी: рдХिрддाрдм рдШрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди. рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг

5. рд░ाрдп, рд╡िрд╡ेрдХी. 1974. рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рд╣िंрджी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдо рдЬीрд╡рди. рдЗрд▓ाрд╣рдмाрдж: рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди. рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।