рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕рдордп рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рддрдеा рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा

- рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдмाрдмू

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдЕрд▓ीрдЧрдв़ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЕрд▓ीрдЧрдв़
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 892 309 1212


рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЖрджिрдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдХाрд╡्рдп-рдзाрд░ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЖрдЧे рдмрдв़рддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрджिрдХाрд▓ рдоें рд╡ीрд░рдЧाрдеाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЖрдзाрд░ рд░рд╣ी। рднрдХ्рддि рдХाрд▓ рдоें рдЗрд╕рдХा рд╕्рдеाрди ‘рднрдХ्рддि’ рдиे рд▓े рд▓िрдпा; рддो рд░ीрддि рдХाрд▓ рдоें рднрдХ्рддि рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд░ीрддि (рд▓рдХ्рд╖рдг рдЧ्рд░ंрде рдкрд░рдо्рдкрд░ा) рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдк्рд░рдзाрди рд╣ो рдЧрдпी। рдХाрд╡्рдп рдХे рдЗрд╕ी рд╡िрдХाрд╕-рдХ्рд░рдо рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдЕрдиेрдХ рдХाрд╡्рдп-рдзाрд░ाрдПँ рдЙрднрд░рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпीं। рдЬिрди्рд╣ें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдорддाрдиुрд╕ाрд░ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा। рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХो рднी рднाрд░рддेрди्рджु рдпुрдЧ, рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ, рдЫाрдпा-рдк्рд░рдпोрдЧ-рдк्рд░рдЧрддि рдЖрджि рд╡िрднिрди्рди рдХाрд▓ рдЦंрдбों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рд╡рд╕्рддु рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рджोрдиों рд╣ी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рд░्рд╡ोрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं, рдзाрд░्рдоिрдХ рдорддों рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрдзीрдирддाрд╡ाрджी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдмीрдЪ рд╕рди् 1918 рд╕े 1936 рдИ॰ рдХे рдордз्рдп ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ। рдЬिрд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддाрд╡ाрдж, рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж, рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиाрд╡ाрдж рдЖрджि рд╡िрднिрди्рди рдиाрдоों рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдХिрдпा। рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкंрдд, рдиिрд░ाрд▓ा рдПрд╡ं рдорд╣ाрджेрд╡ी рд╡рд░्рдоा ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рдЪाрд░ рд╕्рддंрднों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдП। рдЬिрди्рд╣ोंрдиे ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦी рддрдеा рдЙрд╕े рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд╡्рдпांрджोрд▓рди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рднी рдХिрдпा।

рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдЕрд░्рде, рдкрд░िрднाрд╖ा рдПрд╡ं рдиाрдоांрдХрд░рдг рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдПрдХ рд▓ंрдмी рдмрд╣рд╕ рд╣ुрдИ। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХो рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж рддрдеा рдХाрд╡्рдп-рд╢ैрд▓ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рдЕрд░्рде рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा, рддो рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдиे рдЗрд╕े ‘рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддрд╡ाрдж’ рдХे рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрд░्рде рдоें рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा। рдЕрддः рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдиाрдоांрдХрд░рдг рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдорддрднेрдж рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХा рдордд рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рд╕рд╣ी рд╣ी рдард╣рд░рддा рд╣ै- "рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдиाрдо рд╕рдмрд╕े рдкुрд░ाрдиा рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдк्рд░рд╕ाрдж, рдиिрд░ाрд▓ा, рдкंрдд рдПрд╡ं рдорд╣ाрджेрд╡ी рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рд░ूрдв़ рд╣ो рдЧрдпा। рдРрд╕ी рд╣ाрд▓рдд рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдЕрд░्рде рдЪाрд╣े рдЬो рднी рд╣ो, рдкрд░ंрддु рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдк्рд░рд╕ाрдж, рдиिрд░ाрд▓ा, рдкंрдд рдПрд╡ं рдорд╣ाрджेрд╡ी рдХी рдЙрди рд╕рдорд╕्рдд рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै, рдЬो 1918 рд╕े’36 рдИ॰ рдХे рдмीрдЪ рд▓िрдЦी рдЧрдИं।"¹ 

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХी рд╕рдордп-рд╕ीрдоा рджो-рдЪाрд░ рд╡рд░्рд╖ рдЗрдзрд░-рдЙрдзрд░ рдХрд░рдХे рд╕рди् 1916 рд╕े 1936 рдИ॰ рдХे рдордз्рдп рд╕्рдеिрд░ рдХी рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдЪाрд░ рд╕्рддंрднों рдоें рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी ‘рдиिрд░ाрд▓ा’ рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдпांрджोрд▓рди рдХो рд╕рдлрд▓рддा рдХी рдЕрд╕ीрдо рдКंрдЪाрдЗрдпों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рддрдеा рдЙрд╕े рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рддः рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЬोрдб़े рд░рдЦा। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдПрдХ рддрд░рдл ‘рд╕ंрдз्рдпा-рд╕ुंрджрд░ी’ ‘рдЬूрд╣ी рдХी рдХрд▓ी’ ‘рдирд░्рдЧिрд╕’, ‘рддुрдо рдФрд░ рдоैं’, ‘рдЪुрдо्рдмрди’, ‘рд╢ृंрдЧाрд░рдордпी’ рдЬैрд╕ी рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ौंрджрд░्рдп рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ेрдд рдХрд╡िрддाрдПँ рд░рдЪीं рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ ‘рд╡िрдзрд╡ा’ ‘рднिрдХ्рд╖ुрдХ’, ‘рджाрди’, ‘рдмाрджрд▓-рд░ाрдЧ’ рдЬैрд╕ी рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХ рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╕ृрдЬрди рднी рдХिрдпा। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдпुрдЧ рдоें рдЙрдирдХे рддीрди рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП 1.‘рдЕрдиाрдоिрдХा’ (рдк्рд░рдердо 1923 рдИ॰) 2.’рдкрд░िрдорд▓’ (1930 рдИ॰) рддрдеा 3. ‘рдЧीрддिрдХा’ (1936 рдИ॰)। рдЗрди рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕рди् 1938 рдИ॰ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’ рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рдоें рднी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдпांрджोрд▓рди рдХा рд╕्рд╡рд░ рд╕ाрдл рд╕ुрдиाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╕े рд╣ी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рд╢िрд▓्рдк рджोрдиों рд╣ी рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдоिрд▓рддा। ‘рдЬूрд╣ी рдХी рдХрд▓ी’ рдоें рдкрд░ंрдкрд░рд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рд╢िрд▓्рдк рдХो рддोрдб़рдХрд░ рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХो рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рднाрд╡-рднूрдоि рдк्рд░рджाрди рдХी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢िрд▓्рдкрдЧрдд рдирд╡ीрди рдк्рд░рдпोрдЧ рддो рдХिрдпे рд╣ी, рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдк्рд░рдмंрдзों рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЬीрд░्рдгोрдж्рдзाрд░ рднी рдХिрдпा। рд╡рд╕्рддुрддः рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдХाрд╡्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдПрд╡ं рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдмोрдз рдХा рдЕрдж्рднुрдд рд╕рдорди्рд╡рдп рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рд░ूрдв़िрд╡ाрджी рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рд╕े рдШिрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рдк्рд░рдмрд▓ рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рд╢ोрд╖рдг, рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░, рдЬाрддिрд╡ाрдж рдЖрджि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдж्рд░ूрдкрддाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ा рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рднी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै।

рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рдкрд░рддंрдд्рд░ рдпुрдЧ рдоें рдЖँрдЦे рдЦोрд▓ी рдеीं। рдЙрд╕ рд╕рдордп рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддाрд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдеे। рд╡рд╕्рддुрддः рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдЬрди्рдо рд╣ी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рдЪेрддрдиा рд╕े рд╣ुрдЖ। рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рдиों рдХो рдХुрдЪрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рд░ोрд▓ेрдЯ рдРрдХ्рдЯ, рдЬрд▓िрдпाँрд╡ाрд▓ा рдмाрдЧ рд╣рдд्рдпाрдХांрдб, рд╕ाрдЗрдорди рдХрдоीрд╢рди, рднрдЧрдд рд╕िंрд╣ рдХो рдлाँрд╕ी рдЬैрд╕े рд╡ीрднрдд्рд╕ рдХाрд░्рдпों рдХो рдЕंрдЬाрдо рджिрдпा। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдФрд░ рдмрдв़рддा рдЧрдпा। рд╕рдоाрдЬ рдХा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд░्рдЧ рдЖрдЬ़ाрджी рдХे рд▓िрдП рдмेрдЪैрди рд╣ो рдЙрдаा। рдпрд╣ рдмेрдЪैрдиी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдоें рднी рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рдкрд▓ाрдпрди рдХा рдЖрд░ोрдк рднी рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдХрджाрдкि рдЙрдЪिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкंрдд, рдиिрд░ाрд▓ा рдЖрджि рдиे рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдоाрдирд╕ рдоें рджेрд╢-рдк्рд░ेрдо, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा, рдЖрдд्рдо-рдЧौрд░рд╡, рдмрд▓िрджाрди рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдЬрдЧाрдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ी рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХा рд╕्рд╡рд░ рдЕрдж्рдпोрдкрд░ांрдд рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рджेрдЦा рдЬा рдЬрдХрддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рдЖँрдЦे рдоूँрджрдХрд░ рдЕрддीрдд рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдЖрд▓ोрдХ рдоें рдКрд░्рдз्рд╡рдЧрдорди рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЙрдирдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рддрдеा рдкौрд░ाрдгिрдХ рдк्рд░рдмंрдз рдХाрд╡्рдпों рдХा рднाрд╡-рдмोрдз рднी рддрджрдпुрдЧीрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХ рднूрдоि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рдмंрдзों рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рдкुрдирд░ोрдж्рдзрд░ рдХिрдпा। ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा’ рдПрд╡ं ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’ рдиाрдордХ рд▓рдо्рдмी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдЕрдж्рднुрдд рдЭрд▓рдХ рд╣ै। рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा рдоें рд░ाрдо-рд░ाрд╡рдг рдХा рдпुрдж्рдз рдк्рд░рдХाрд░ांрддрд░ рдоें рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХा рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддि рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХा рдпुрдж्рдз рд╣ै। ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’ рдоें рддुрд▓рд╕ी рдХा рдЖрдд्рдо рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоाрдд्рд░ рддुрд▓рд╕ी рдХा рдЖрдд्рдо рд╕ंрдШрд░्рд╖ рди рд░рд╣рдХрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдордиुрд╖्рдп рдХा рдЖрдд्рдо рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рдк्рд░рдмрд▓ рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рднी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ ‘рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХрд╡ि рдиिрд░ाрд▓ा’ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- "рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоूрд▓рддः рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ, рджाрд░्рд╢рдиिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЗрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рдПрдХ рдирд╡ीрди рдЙрди्рдоेрд╖, рдирдИ рдЙрдд्рддेрдЬрдиा рд▓ेрдХрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рднी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдЙрдирдХी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрддा рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬрд░्рдЬрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЧुрдЯрдмंрджिрдпों, рдзाрд░्рдоिрдХ рд░ूрдв़िрдпों рдкрд░ рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдХрдб़े рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдП рд╣ैं"² рдиिрд░ाрд▓ा рди рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें, рдЕрдкिрддु рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЬीрд╡рди рдоें рднी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд░рд╣े рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдиेрдХ рдЙрдкेрдХ्рд╖ाрдУं рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़ा, рд▓ेрдХिрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрднी рд╣ाрд░ рдирд╣ीं рдоाрдиी। рдЗрд╕рд▓िрдП рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рдЙрдирдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦा-
"рдпрд╣ рдХрд╡ि рдЕрдкрд░ाрдЬेрдп рдиिрд░ाрд▓ा,
рдЬिрд╕рдХो рдоिрд▓ा рдЧрд░рд▓ рдХा рдк्рдпाрд▓ा;
рдврд╣ा рдФрд░ рддрди рдЯूрдЯ рдЪुрдХा рд╣ै,
рдкрд░ рдЬिрд╕рдХा рдоाрдеा рдиा рдЭुрдХा рд╣ै;
рд╢िрдеिрд▓ рдд्рд╡рдЪा, рдврд▓рдврд▓ рд╣ै рдЫाрддी,
рдФрд░ рдЙрдаाрдпे рд╡िрдЬрдп рдкрддाрдХा -
рдпрд╣ рдХрд╡ि рд╣ै рдЕрдкрдиी рдЬрдирддा рдХा।"³

рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕рдоाрдЬ рдоें рднी рдЕрдиेрдХ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХाрд░्рдп рдХिрдП। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдЬाрддिрд╡ाрдж, рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж, рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдЖрджि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмुрд░ाрдЗрдпों рдХी рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдХрдЯु рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी। рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╕рднी рдордиुрд╖्рдп рдмрд░ाрдмрд░ рдеे। рд╡े рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рдФрд░ рд╡ैрд╢्рдп рд╡рд░्рдгों рдХे рдоिрде्рдпा рджंрдн рд╕े рдиिрд░ाрд╢ рд╣ो рдЪुрдХे рдеे। рд╡िрд╡ेрдХाрдиंрдж рдХी рддрд░рд╣ рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुंрдЪे рдеे рдХि рдЕрдм рд╢ुрдж्рдз рдФрд░ рдЕंрдд्рдпрдЬ рд╣ी рдЬाрдЧ्рд░рдд рд╣ोрдХрд░ рджेрд╢ рдХो рдкुрдирд░्рдЬीрд╡рди рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдкुрдиः рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдХि рд╡рд░्рдг рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░्рдо рд╕े рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЬрди्рдо рд╕े рдирд╣ीं рддрдеा рд╡рд░्рдгों рдХे рдЪрд▓рддे рд╕рдоाрдЬ рдоें рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЕрддः рдиिрд░ाрд▓ा рдоूрд▓рддः рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдХрд╡ि рд╣ैं। рд╡े рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдоाрдирддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рд╡िрднिрди्рди рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी, рдзाрд░्рдоिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдиे рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХाрд╡्рдп рдХो рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै। рд╕рди् 1924 рдИ॰ рдоें ‘рдорддрдмाрд▓ा’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдмाрджрд▓ рд░ाрдЧ’ рдХрд╡िрддा рдоें рдмाрджрд▓ рдХो рдХ्рд░ांрддि рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдоाрдирдХрд░ рд▓рдШु рдоाрдирд╡ рдХे рджु:рдЦ рдХो рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдХी рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдмрдиाрдпा। "рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡े рдХ्рд░ांрддि рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░рдиे рдоें рднी рд╕ंрдХोрдЪ рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдмрд▓्рдХि рд╡े рдЙрд╕рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рддे рд╣ै, рдЙрд╕े рдЖрдоंрдд्рд░рдг рджेрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ ‘рдкूрд░्рдгрдордиोрд░рде’ рд╣ै, рдЙрд╕े рд╕ूрд░्рдп рднी рд╢ीрд╢ рдЭुрдХाрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдиिрд░्рджрдпी рд╣ै, рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рддрд░ी рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рд╕े рднрд░ी рд╣ै।"⁴ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмाрджрд▓ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡िрдк्рд▓рд╡ рдХрд░ рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░ рджीрди-рд╣ीрди рд╢ोрд╖िрдд рдЬрдирддा рдоें рдХ्рд░ांрддि рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХिрдпा -
"рдЬीрд░्рдг рдмाрд╣ु, рд╣ै рд╢ीрд░्рдг рд╢рд░ीрд░,
рддुрдЭрдХो рдмुрд▓ाрддा рдХृрд╖рдХ рдЕрдзीрд░,
рдР рд╡िрдк्рд▓рд╡ рдХे рд╡ीрд░ !
рдЪूрд╕ рд▓िрдпा рд╣ै рдЙрд╕рдХा рд╕ाрд░,
рд╣ा‌‌‌‌‌реЬ-рдоाрдд्рд░ рд╣ी рд╣ै рдЖрдзाрд░ рд╣ै,
рдР рдЬीрд╡рди рдХे рдкाрд░ाрд╡ाрд░!"

рдоुрдЦ्рдпрддः рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХाрд╡्рдп рдХी рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╡рд░्рдЧ рдХे рджрд▓िрдд, рдЧ़рд░ीрдм, рдордЬ़рджूрд░, рдХिрд╕ाрди рд░рд╣े рд╣ैं। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдпुрдЧ рдоें рд░рдЪिрдд ‘рд╡рд╣ рддोрдб़рддी рдкрдд्рдерд░’, ‘рджीрди’, ‘рдЧ़рд░ीрдмों рдХी рдкुрдХाрд░’, ‘рднिрдХ्рд╖ुрдХ’, ‘рджीрди’, ‘рд╡िрдзрд╡ा’ рдЖрджि рдХрд╡िрддाрдПँ рдЗрд╕рдХा рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рдк्рд░рдоाрдг рд╣ैं। ‘рдЬрди्рдорднूрдоि’ ‘рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдкрд░’[1,2], ‘рдмाрджрд▓-рд░ाрдЧ’[4,5,6], ‘рдорд╣ाрд░ाрдЬ рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рдкрдд्рд░’, ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддिрдкूрдЬा’, ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’, ‘рджिрд▓्рд▓ी’ ‘рдЬाрдЧो рдлिрд░ рдПрдХ рдмाрд░’, ‘рдЖрд╡ाрд╣рди’ рдЖрджि рдХрд╡िрддाрдПँ рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддाрд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ैं। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рднाँрддि рдЕрди्рдп рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдиे рднी рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕्рд╡ाрдзीрдирддाрд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдпी। рдЗрдирдоें рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкंрдд, рд░ाрдордХुрдоाрд░ рд╡рд░्рдоा рдЖрджि рдиे рдмрдв़ рдЪрдв़рдХрд░ рд╣िрд╕्рд╕ा рд▓िрдпा। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рд╡ृрддांрддों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдЭाँрдХी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рддрдеा рдЬрдирддा рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдЬाрдЧ्рд░рдд рдХिрдпा। "рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдиे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рднी рд╕рдордХाрд▓ीрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдХो рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рдпрд╣ рдЬ़рд░ूрд░ рд╣ै рдХि рд╕рднी рдХрд╡िрдпों рдиे рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдЗрд╕ рднाрд╡ рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рдирд╣ीं рд▓िрдЦीं, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рд╕рднी рдХрд╡िрдпों рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдХिрд╕ी рдХिрд╕ी рдкрд╣рд▓ू рдХो рдпрдеाрд╢рдХ्рддि рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी। рдЗрди рд╕рдмрдоें рдиिрд░ाрд▓ा рд╕рдмрд╕े рдЖрдЧे рд░рд╣े।"

рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░рдХृрддि, рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╕ौंрджрд░्рдп рдХे рд╕ाрде рддрджрдпुрдЧीрди рд╕рдоाрдЬ, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рддрдеा рд╕्рд╡ाрдзीрдирддाрд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдЭрд▓рдХ рдХो рднी рд╕ाрдл рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा’ ‘рдорд╣ाрд░ाрдЬ рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рдкрдд्рд░’, ‘рджिрд▓्рд▓ी’ рдЬैрд╕ी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддाрд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдЭрд▓рдХ рд╕ाрдл рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдоाрдирд╕ рдоें рдЖрдд्рдо рдЧौрд░рд╡, рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдФрд░ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХिрдпा। "рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдКрд╖्рдоा рд╕े рдЕрднिрдордг्рдбिрдд рдиिрд░ाрд▓ा рджेрд╢ी-рд╡िрджेрд╢ी рджाрд╕рддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрдЬ рддрдХ рд▓рдб़рддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрддः рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдХी рд░ंрдЧीрдиी рдХे рд╕ाрде рдиिрд░ाрд▓ा рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рдирд╡ोрди्рдоेрд╖ рдУрдд-рдк्рд░ेрдд рд╣ै। рдЕрджрдо्рдп рд╕ाрд╣рд╕, рдЕрдкрд░ाрдЬिрдд рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддा рдХाрдордиी рдХो рд░рдгрдЪंрдбी рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै।"⁷ ‘рджिрд▓्рд▓ी’ рдХрд╡िрддा рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рджृрд╖्рдЯि рдбाрд▓рддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдоाрдирд╕ рдоें рдЖрдд्рдо рдЧौрд░рд╡, рджेрд╢ рдк्рд░ेрдо рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं -
"рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╡рд╣ी рджेрд╢ рд╣ै-
рднीрдоाрд░्рдЬुрди рдЖрджि рдХा рдХीрд░्рддिрдХ्рд╖ेрдд्рд░,
рдЪिрд░рдХुрдоाрд░ рднीрд╖्рдо рдХी рдкрддाрдХा рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рджीрдк्рдд
рдЙрдб़рддी рд╣ै рдЖрдЬ рднी рдЬрд╣ाँ рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдоें
рдЙрдЬ्рдЬрд╡рд▓, рдЕрдзीрд░ рдФрд░ рдЪिрд░рдирд╡ीрди?”

рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди, рдЕрддीрдд рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдКрд░्рдз्рд╡рдЧрдорди рдХрд░рддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рднी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рдмंрдзों рдХी рдЖрдзुрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдкुрдирд░्рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХी рд╣ै। ‘рдорд╣ाрд░ाрдЬ рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рдкрдд्рд░’ ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’, ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा’ рдЖрджि рдХрд╡िрддाрдПँ рдЗрд╕рдХा рдЕрдж्рднुрдд рдк्рд░рдоाрдг рд╣ैं। ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’ рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдПрд╡ं рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХी рдЕрдж्рднुрдд рдЧाрдеा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЕрддीрдд рдХी рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рдЫाрдпा рд╕ाрдл рдиреЫрд░ рдЖрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХрд╡ि рдиे рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдХрдеा рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдлेंрдЯ рджिрдпा рд╣ै рдХि рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХा рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж рдоाрдд्рд░ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХा рди рд░рд╣рдХрд░, рдЖрдзुрдиिрдХ рдордиुрд╖्рдп рдХा рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдХрд╡िрддा рдХा рдЖрд░рдо्рдн рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╣्рд░ाрд╕ рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдЖрднा рдХो рднाрд░рддीрдпों рдХे рдЖрдд्рдо-рдЧौрд░рд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдпा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╣्рд░ाрд╕ рд╕े рдХрд╡ि рдХा рдорди рджु:рдЦी рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рдоुрдЧ़рд▓рдХ़ाрд▓ीрди рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХрд╡ि рдиे рдк्рд░рдХाрд░ांрддрд░ рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХे рдЬो рджृрд╢्рдп рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпे рд╣ैं। рд╡े рдордз्рдпрдХाрд▓ рд╕े рддो рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╣ै рдХिंрддु рдЙрди्рд╣ें рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рд╕рдХрддा рд╣ै; рдпрдеा-
"рднाрд░рдд рдХे рдирдн рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╣рдкूрд░्рдг
рд╢ीрддрд▓рдЪ्рдЫाрдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ूрд░्рдп,
рдЕрд╕्рддрдоिрдд рдЖрдЬ рд░े-рддрдорд╕्рддूрд░्рдп рджिрдЩрдордг्рдбрд▓;
рдЙрд░ рдХे рдЖрд╕рди рдкрд░ рд╢िрд░рд╕्рдд्рд░ाрди
рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддे рд╣ैं рдоुрд╕рд▓рдоाрди,
рдЙрд░्рдоिрд▓ рдЬрд▓, рдиिрд╢्рдЪрд▓рдд्рдк्рд░ाрдг рдкрд░ рд╢рддрджрд▓।”

рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рдУрд░ рдоुрдЧ़рд▓-рдХ़ाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдЧुрдгрдЧाрди рд╣ै। рдоुрдЧ़рд▓ рд╢ाрд╕рди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░рдХाрд░ांрддрд░ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рддीрдпों рдкрд░ рд╣ो рд░рд╣े рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдХा рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдоुрдЧ़рд▓ рд╢ाрд╕рди рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рджाрд╕рддा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХрдеा рдХे рддीрди рдЖрдпाрдо рд╣ैं। рдк्рд░рдердо рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╣्рд░ाрд╕ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг, рджूрд╕рд░ा рдЪिрдд्рд░рдХूрдЯ рдоें рддुрд▓рд╕ी рдХे рдорди рдХा рдКрд░्рдз्рд╡рдЧрдорди рддрдеा рддीрд╕рд░ा рд░рдд्рдиाрд╡рд▓ी рдж्рд╡ाрд░ा рддिрд░рд╕्рдХृрдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЬ्рдЮाрди рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि। рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ै- "рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХा рдХрдеाрддрди्рддु рдЕрдд्рдпंрдд рдХ्рд╖ीрдг рд╣ै। ‘рд╕рд░ोрдЬ рд╕्рдоृрддि’ рдФрд░ ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा’ рдоें рдХрдеा-рдХ्рд░рдо рд╕ाрдл़ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдХрдеा-рддрдд्рд╡ рдЙрд╕ рдЬрдирд╢्рд░ुрддि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡िрд░рд╣ाрдиुрдХूрд▓ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рд░рдд्рдиाрд╡рд▓ी рд╕े рдоिрд▓рдиे рдЙрд╕рдХे рдоाрдпрдХे рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рднрд░्рдд्рд╕рдиा рдкाрдХрд░ рд╡िрд░рдХ्рдд рд╣ो рдЙрдарддे рд╣ैं। рдпे рднी рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдмीрдЪ рдеोрдб़ी рджूрд░ рддрдХ рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХो рддीрди-рдЦрдг्рдбों рдоें рдмांрдЯा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै - рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╣्рд░ाрд╕, рдЪिрдд्рд░рдХूрдЯ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдФрд░ рдЬ्рдЮाрдиोрджрдп।"¹⁰ рд╡рд╕्рддुрддः рдХрдеा рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рдЖрднाрд╡ рдоें рдЪिंрддрди рдкрдХ्рд╖ рдХो рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХा рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдоाрдд्рд░ рддुрд▓рд╕ी рдХा рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рди рд░рд╣рдХрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि-рдЪिрдд्рд░рдг рдПрд╡ं рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЙрдж्рдШाрдЯрди рдХрдеा-рдк्рд░рдмрди्рдз рдХो рдЕрд╡рд░ुрдж्рдз рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдоाрдирд╡ рдорди рдоें рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХो рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। "рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рдирдИ рджृрд╖्рдЯि рдбाрд▓ी рд╣ै। рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЬो рдкрддрди рд╣ुрдЖ, рдФрд░ рдкрддрди рдоें рд╢ूрдж्рд░ों рдкрд░ рдЬो рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рд╣ुрдП рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдХрдеा рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рд╣ैं। рдоूрд▓ рдЪिрдд्рд░ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХे рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХा рд╣ै।"¹¹ рд╡рд╕्рддुрддः рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХрд╡िрддा рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдХा рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЕрдкрдиा рд╣ी рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рдЫрдЯрдкрдЯाрд╣рдЯ рд╣िрд▓ोрд░ें рд▓े рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдоुрдЧ़рд▓ рд╢ाрд╕рди рдк्рд░рдХाрд░ांрддрд░ рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рд╕рдд्рддा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै рдЬो рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдЕрдкрдиी рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрджी рдиीрддिрдпों рдоें рдЬрдХрдб़े рд╣ुрдП рд╣ै।

‘рдЬाрдЧो рдлिрд░ рдПрдХ рдмाрд░’ рдХрд╡िрддा рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдХा рд╢ंрдЦ рдлूँрдХा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рднाрд░рддрд╡ाрд╕िрдпों рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЕрди्рдпाрдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╢ेрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХा рдоुрдХाрдмрд▓ा рдХрд░ो । рдмрд▓ि рдХे рд▓िрдП рд╢ेрд░рдиी рдХा рдмрдЪ्рдЪा рдХोрдИ рдирд╣ीं рдЫीрди рдкाрддा рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдирд╣ीं рд╕рд╣рддी, рдмрд▓्рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╢рдд्рд░ु рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рдмрдХрд░े рдХी рдоाँ рдХाрдпрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдкрдиे рд╢िрд╢ु рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддी। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░рд░ूрдк рдЙрд╕рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдХी рдмрд▓ि рджे рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдЕрддः рднाрд░рддрд╡ाрд╕िрдпों рдХो рд╕िंрд╣ рдХि рддрд░рд╣ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рдХाрдпрд░ рдФрд░ рдбрд░рдкोрдХ рд▓ोрдЧ рдЪुрдкрдЪाрдк рд░рд╣рдХрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рд╕рд╣рддे рд╣ैं। рдЕрддः рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдкрд░рддंрдд्рд░рддा рд╕े рдоुрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпों рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ों рд╕े рд╢ेрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдоुрдХाрдмрд▓ा рдХрд░рдиे рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХिрдпा рд╣ै-
"рд╕िंрд╣ी рдХी рдЧोрдж рд╕े
рдЫीрдирддा рд░े рд╢िрд╢ु рдХौрди?
рдоौрди рднी рдХ्рдпा рд░рд╣рддी рд╡рд╣
рд░рд╣рддे рдк्рд░ाрдг? рд░े рдЕрдЬाрди!
рдПрдХ рдоेрд╖рдоाрддा рд╣ी
рд░рд╣рддी рд╣ै рдиिрд░्рдиिрдоेрд╖"¹²

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╡ाрд╕िрдпों рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рдЬрдЧाрддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ें рдЕрдЬ्рдЮाрди рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा рдФрд░ рдХाрдпрд░рддा рдХी рдиींрдж рд╕े рдЬрдЧाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рднाрд░рддрд╡ाрд╕िрдпों рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-
"рд╢ेрд░ों рдХी рдоांрдж рдоें
рдЖрдпा рд╣ै рдЖрдЬ рд╕्рдпाрд░-
рдЬाрдЧो рдлिрд░ рдПрдХ рдмाрд░"¹³

рдиिрд░ाрд▓ा рд╕्рд╡ाрдзीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдХрд╡ि рдеे। рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХिрд╕ी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкाрд░्рдЯी рдпा рдЧुрдЯ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдирд╣ीं рд░рдЦрддे рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ैं। "рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрдж рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдоें рдпрд╣ рдЕंрддрд░ рд╣ै рдХि рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдЕрднिрди्рди рд░ूрдк рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд░ांрддि рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै।"¹⁴ рдбॉ рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдк्рд░рдердо рдХрд╡िрддा рдЬрди्рдорднूрдоि рдмрддाрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдоें рджेрд╢ рдк्рд░ेрдо рдПрд╡ं рдЖрдд्рдо рдЧौрд░рд╡ рдХी рднाрд╡рдиा рд╕ाрдл рдЭрд▓рдХрддी рд╣ै। ‘рдЬрди्рдорднूрдоि’ рдХрд╡िрддा рдХी рдиिрдо्рди рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдоाрддृрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдЧाрдз рдк्рд░ेрдо рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддी рд╣ैं рд╕ाрде рд╣ी рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдоाрдирд╕ рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा, рджेрд╢-рдк्рд░ेрдо рддрдеा рдЖрдд्рдо рдЧौрд░рд╡ рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рднी рдХрд░рддी рд╣ैं-
"рдмंрджूँ рдоैं рдЕрдорд▓-рдХрдорд▓,-
рдЪिрд░рд╕ेрд╡िрдд рдЪрд░рдг рдпुрдЧрд▓-
рд╢ोрднाрдордп рд╢ांрддिрдиिрд▓рдп рдкाрдк рддाрдк рд╣ाрд░ी,
рдоुрдл्рдд рдмंрдз рдШрдиाрдиंрдж рдоुрджрдоंрдЧрд▓рдХाрд░ी।।
рд╡рдзिрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдЪрдХिрдд рднीрдд рд╕ुрди рднैрд░рд╡ рд╡ाрдгी।
рдЬрди्рдорднूрдоि рд╣ै рдоेрд░ी рдЬрдЧрди्рдорд╣ाрд░ाрдиी।।"¹⁵

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдк्рд░ेрдо рдХे рд╕ाрде рдоाрддृрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдЧाрдз рд╢्рд░рдж्рдзा рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рд╕рдЪ्рдЪे рд╕ाрдзрдХ рдеे। рд╡े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдПрд╡ं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдПрд╡ं рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे। рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХा рд╕्рд╡рд░ рджिрдЦाрдпी рджेрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдЙрд▓्рд▓ाрд╕- рд╡िрд▓ाрд╖ рдХे рд╣ी рдХрд╡ि рдирд╣ीं рд╣ैं, рдоाрдиा; рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХे рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░ рднी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। ‘рд░ाрдЧ-рд╡िрд░ाрдЧ’ рдХाрд╡्рдп рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рдбाрдХ्рдЯрд░ рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- "рдиिрд░ाрд▓ा рдЙрд▓्рд▓ाрд╕-рд╡िрд╖ाрдж рдХे рд╣ी рдХрд╡ि рдирд╣ीं, рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рдХ्рд░ांрддि рдХे рднी рдХрд╡ि рд╣ैं, рдЗрд╕ рдХ्рд░ांрддि рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै, рд╕्рд╡ाрдзीрди рд╢ोрд╖рдг рдоुрдХ्рдд рд╕рдоाрдЬ। рднाрд░рдд рдоें рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХाрд░्рдп рд╣ुрдП рд╣ैं, рдХिंрддु рднाрд░рдд рдоें рдХ्рд░ांрддि рдирд╣ीं рд╣ुрдИ। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдХ़ाрдиूрди рдХे рдоाрддрд╣рдд рд╡िрднाрдЬिрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдЖрдЬ़ाрджी рдоिрд▓ी। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордЭा рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдзुрд░ी рд╣ै- рдХिрд╕ाрди рдХ्рд░ांрддि।”¹⁶ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ ‘рдорд╣ाрд░ाрдЬ рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рдкрдд्рд░’ рдХрд╡िрддा рдоिрд░्рдЬ़ा рдЬрдпрд╕िंрд╣ рдХो рд▓िрдЦा рдЧрдпे рд╢िрд╡ाрдЬी рдХे рдл़ाрд░рд╕ी рдкрдд्рд░ рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡рд░्рдз्рджрди рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рдк्рд░рдХрд░рдг рдХो рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдХрд░, рд╣िंрджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдПрдХрддा рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХрд░рдХे; рдЙрд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै; рдпрдеा- "рдПрдХ рдУрд░ рд╣िंрджू рдПрдХ рдУрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╣ों/ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЦिंрдЪाрд╡ рдпрджि рдЬाрддिрдЧрдд рд╣ो рдЬाрдП/ рджेрдЦो рдкрд░िрдгाрдо рдлिрд░/ рд╕्рдеिрд░ рди рд░рд╣ेंрдЧे рдкैрд░ рдпрд╡рдиों рдХे/ рдкрд╕्рдд рд╣ोрдЧा рд╣ौрд╕рд▓ा/ рдз्рд╡рд╕्рдд рд╣ोрдЧा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп/ рдЬिрддрдиे рд╡िрдЪाрд░ рдЖрдЬ/ рдоाрд░рддे рддрд░ंрдЧे рд╣ैं/ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрджिрдпों рдХी рднोрдЧ-рд╡ाрд╕рдиाрдУं рдоें/ рдирд╖्рдЯ рд╣ोंрдЧे рдЪिрд░рдХाрд▓ рдХे рд▓िрдП/ рдЖрдПрдЧी рднाрд▓ рдкрд░/ рднाрд░рдд рдХी рдЧрдпी рдЬ्рдпोрддि/ рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдЧा рдШोрд░ рдЕрдкрдоाрди рд╕े/ рджाрд╕рддा рдХे рдкाрд╢ рдХрдЯ рдЬाрдПंрдЧे/"¹⁷ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा। рд╡े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ों рдХी рд╢ोрд╖рдгрдХाрд░ी рдиीрддिрдпों рд╕े рднрд▓ी-рднाँрддि рдкрд░िрдЪिрдд рдеे। рд╡рд╕्рддुрддः рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рд╢ाрд╕рди рд╕े рдоुрдХ्рддि рдХा рд╕्рд╡рд░ рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрдХ्рдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоुрдХ्рддि рдХी рдЪेрддрдиा рдХा рдХाрд╡्рдп рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬ़ाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे рдЙрд╕рдХे рдоूрд▓ рдоें рдк्рд░рдердо рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдоाрдиी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рднाрд░рдд рдоें рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рд╡िрд░ोрдзी рднाрд╡рдиा рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ुрдЖ। рдРрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХा рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рд╕ंрдмंрдз рд╣ोрдиा рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै। рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рд▓िрдП рджेрд╢-рдк्рд░ेрдо рдХा рд╣ोрдиा рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдиिрд░ाрд▓ा рдоें рд╢ुрд░ू рд╕े рд╣ी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеी। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоाрдг рдЙрдирдХी рд╕рди् 1920 рдИ॰ рдоें рд░рдЪिрдд ‘рдЬрди्рдорднूрдоि’ рдХрд╡िрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдирдХी рдк्рд░рдердо рджेрд╢рднрдХ्рддि рдкूрд░्рдг рдХрд╡िрддा рдеी। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рд▓рдЧाрддाрд░ рджेрд╢-рдк्рд░ेрдо рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдк्рд░ेрдо рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрддे рд░рд╣े। рд╡े рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд╕ाрде рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдирддे рд╣ैं। ‘рдмाрд╣рд░ी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпाँ’ рдиाрдордХ рдиिрдмंрдз рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдиा рд╣ै। рдЕрддः рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдпी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рд╕рдоांрддрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдкрд░ рднी рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрд▓ рджिрдпा।

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी-
1. рд╕िंрд╣, рдиाрдорд╡рд░, рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 19рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2015, рдкृрд╖्рда-16
2. рд╕िंрд╣, рдмрдЪ्рдЪрди, рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХрд╡ि рдиिрд░ाрд▓ा, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, 5рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2003, рдкृрд╖्рда- 165।
3. рдирд╡рд▓, рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ (рд╕ंрдкा॰), рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी, рднाрдЧ-1, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 5рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2014, рдкृрд╖्рда- рдХрд╡рд░ рдкेрдЬ।
4. рд╕िंрд╣, рдмрдЪ्рдЪрди, рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХрд╡ि рдиिрд░ाрд▓ा, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, 5рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2003, рдкृрд╖्рда- 42।
5. рд╡рд╣ी,рдкृрд╖्рда-136।
6. рд╕िंрд╣, рдиाрдорд╡рд░, рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 19рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2015, рдкृрд╖्рда-81।
7. рдЙрдкाрдз्рдпाрдп, рд╡िрд╢्рд╡рдо्рднрд░рдиाрде, рд╡िрдиोрдж рдкुрд╕्рддрдХ рдоंрджिрд░, рдЖрдЧрд░ा, рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг,1965, рдкृрд╖्рда-67।
8. рдирд╡рд▓, рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ (рд╕ंрдкा॰), рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी, рднाрдЧ-1, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 5рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2014, рдкृрд╖्рда- 99।
9. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 281।
10. рд╕िंрд╣, рдмрдЪ्рдЪрди, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рджूрд╕рд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 1996, рдкृрд╖्рда-374।
11. рд╢рд░्рдоा, рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕, рдиिрд░ाрд▓ा, рд╢िрд╡рдкाрд▓ рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдПंрдб рдХрдо्рдкрдиी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЖрдЧрд░ा, рддृрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1962, рдкृрд╖्рда-100।
12. рдирд╡рд▓, рдиंрджрдХिрд╢ोрд░(рд╕ंрдкा॰), рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी, рднाрдЧ-1, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 5рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2014, рдкृрд╖्рда- 153
13. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда-153।
14. рд╢рд░्рдоा, рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕,рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ाрдзрдиा рднाрдЧ-2, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 9рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2016, рдкृрд╖्рда-153।
15. рдирд╡рд▓, рдиंрджрдХिрд╢ोрд░(рд╕ंрдкा॰), рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी, рднाрдЧ-1, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 5рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2014, рдкृрд╖्рда-39।
16. рд╢рд░्рдоा, рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕, рд░ाрдЧ-рд╡िрд░ाрдЧ, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рд╕рдк्рддрдо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1981, рдкृрд╖्рда- 21।
17. рдирд╡рд▓, рдиंрджрдХिрд╢ोрд░(рд╕ंрдкा॰), рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी, рднाрдЧ-1, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 5рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2014, рдкृрд╖्рда-169।

2 comments :

  1. рдЕрдЪ्рдЫा рд▓ेрдЦ рд╣ै। рд╕ंрджрд░्рднिрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рдЙрдж्рдзृрдд рд╣ों рддो рдХрдерди рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рдФрд░ рдмреЭ рдЬाрдПрдЧी। рдЧрдж्рдп рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рднी рд╣рд╡ाрд▓ा рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдеा। рдлिрд░ рднी рд▓ेрдЦрдХ рдмрдзाрдИ рдХा рдкाрдд्рд░ рд╣ै।

    ReplyDelete
  2. Thank you... Love from sohebЁЯе░

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।