рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг

рд╡िрдиोрдж рдХुрдоाрд░ 

рд╢ोрдз-рдЫाрдд्рд░ (рдкी-рдПрдЪ. рдбी.), рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ, рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрдж्рдпाрдкीрда, рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╡рд░्рдзा, рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░। рдИрдоेрд▓: VINODPAL334@GMAIL.COM; рдЪрд▓рднाрд╖: +91 798 558 9494


рд╕ाрд░ांрд╢िрдХा:  
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╡िрд╣ंрдЧाрд╡рд▓ोрдХрди рдХिрдпा рдЬाрдпे рддो рд╣рд░ рддрд░рдл рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рдЭूрда, рд╣िंрд╕ा, рдХाрд▓ाрдмाрдЬाрд░ी, рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдЬाрддि-рдзрд░्рдорд╡ाрдж, рдоाрдм-рд▓िंрдЪिंрдЧ рдФрд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा рдиреЫрд░ рдЖрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдХाрд░рдг рдЖрдд्рдо-рдиैрддिрдХ-рдмोрдз рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै। рдЪाрд░ों рддрд░рдл рдиैрддिрдХ-рдоूрд▓्рдпों рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рд╕्рдкрд╖्рдЯрддः рджिрдЦрд▓ाрдпी рдкреЬ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдиैрддिрдХрддा рдХा рдкрддрди рд╣ोрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рдЧांрдзी-рджрд░्рд╢рди рдХी рдорд╣рддी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдмिрдиा рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░े, рдиैрддिрдХ-рдоूрд▓्рдпों рдХा рди рддो рд╕ृрдЬрди рд╣ोрдЧा рдФрд░ рди рд╣ी рд╡िрдХाрд╕। рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдЬрдм рддрдХ рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा, рддрдм рддрдХ рдЙрд╕рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдоाрдд्рд░ рднी рдмेрдИрдоाрдиी рд╣ोрдЧी। рдЧांрдзी-рджрд░्рд╢рди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣рдоें рдпрд╣ рд╕िрдЦ рдоिрд▓рддी рд╣ै рдХि рджूрд╕рд░ों рдХो рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣рдоें рд╕्рд╡рдпं рдЙрд╕рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХ्рдпोंрдХि рдЬिрд╕ рдиैрддिрдХ рдЖрдЪाрд░-рд╡िрдЪाрд░ рдХा рдкाрд▓рди рд╣рдо рд╕्рд╡рдпं рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЙрд╕े рджूрд╕рд░ों рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдвूँрдврдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рднी рдирд╣ीं рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдЬ्рдЮाрди, рдХрд░्рдо рдФрд░ рднрдХ्рддि рдоें рд╕рдорд╡ाрдп рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХी рдиैрддिрдХ-рдоूрд▓्рдпों рдХे рд╡िрдХाрд╕, рдПрддрджाрд░्рде рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рдЖрдкрд╕ी рдк्рд░ेрдо-рд╕ौрд╣ाрд░्рдж рдмреЭाрдиे рдХी реЫрд░ूрд░рдд рд╣ै। рдЬिрд╕े рдиाрдЧрд░िрдХों рдоें рдиैрддिрдХ-рдоूрд▓्рдпों, рд╢्рд░ेрд╖्рда-рдЖрдЪрд░рдг рдПрд╡ं рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ рд▓ेрдЦ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп-рд╕рдж्рднाрд╡, рдиैрддिрдХ-рдЖрдЪрд░рдг, рдЙрдЪ्рдЪ рдХрд░्рддрд╡्рдпрдиिрд╖्рдаा, рд╕рдд्рдп-рдЕрд╣िंрд╕ा, рдкрд░ोрдкрдХाрд░ рдЗрдд्рдпाрджि рд╕े рдкुрд╖्рдЯिрдд рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।   

рдмीрдЬ-рд╢рдм्рдж:  рдЧांрдзी-рджрд░्рд╢рди, рдЧांрдзी рдФрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг рддрдеा рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рд╕ाрдзрди। 

рдкрд░िрдЪрдп:  
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкिрдЫрд▓े рдХुрдЫ рд╕ाрд▓ों рд╕े рдоॉрдм-рд▓िंрдЪिंрдЧ, рдЙрдЧ्рд░рддा, рдзрд░्рдо-рдЬाрддिрд╡ाрдж, рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рд╕े рдЕрд╕рд╣рдорддि рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╣рдд्рдпा, рдЬाрддि-рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╣рдд्рдпा, рд╢ाрд╕рди-рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХा рджूрд╖िрдд рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рд░ूрдкी рдЕрдиैрддिрдХ рдПрд╡ं рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдХुрдХृрдд्рдпों рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा рдмреЭрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рд▓ोрдЧों рдХो рдХुрдЫ рд╡рд░्рдЧ-рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рд╕ोрдЪрдиे рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдиे рд╣ेрддु рдордЬрдмूрд░ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬिрд╕рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдЦрддрд░े рдоें рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдбрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рд╕ोрдЪ-рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рднी рдирд╣ीं рдХрд░ рдкा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рд╣рдо рд╕рднी рдХे рдорди рдоें рдПрдХ рдЕрдЬीрдм рд╕ा рдЕрдирджेрдЦा-рдбрд░ рдШрд░ рдХрд░рддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдХрд╣рдиे рдХे рд▓िрдпे рддो рд╣рдо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ैं। рджेрд╢ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рддрд░ीрдХे рд╕े рдЪुрдиी рдЧрдпी рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЖрдЬ рднाрд░рдд рд╕рд╣िрдд рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕рдоाрдЬ рдирдлрд░рдд рдФрд░ рд╣िंрд╕ा рдХे рдПрдХ рдРрд╕े рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдУрд░ рдмреЭ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЗंрд╕ाрдиिрдпрдд рдФрд░ рдордиुрд╖्рдпрддा рдХे рднाрд╡ рджुрд░्рд▓рдн рд╣ोрддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрдЦिрд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдФрд░ рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдХा рдоाрд╣ौрд▓ рдХैрд╕े рдмрдирддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЪूрдХ рдХрд╣ाँ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХौрди рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै, рдХ्рдпा рдпрд╣ рдк्рд░ाрдпोрдЬिрдд рд╣ै, рдпрд╣ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा-рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рд╣рдоें рдХрд╣ाँ рд▓े рдЬाрдПрдЧी, рдЗрд╕рдХा рдЕंрдЬाрдо рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा рдЗрдд्рдпाрджि рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рд╕рд╡ाрд▓ों рдХा рднी рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рд╣рдоें рдЕрднी рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдХ्рдпोंрдХि рдЧांрдзी-рджрд░्рд╢рди рдХा рдоूрд▓ाрдзाрд░ рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╣рд▓ рднी рдЖрдЬ рд╣ी рдЦोрдЬा рдЬाрдп; рди рдХि рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд▓िрдпे рдЫोреЬ рджिрдпा рдЬाрдп। рдпрджि рд╣рдо рднाрд░рдд рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдмाрдд рдХрд░ें рддो рд╣рдоें рдвिрд▓ाрдкрди рджिрдЦाрдпी рдкреЬрддा рд╣ै। рд╣рдо рднाрд░рддीрдп рдмрд╣ुрдд рджेрд░ рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЪेрддрддे рд╣ैं। рдЬрдм рддрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рд╣рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдЕрдкрдиे рдЖрдЧोрд╕ рдоें рди рд▓े рд▓े। рд╣рдоाрд░ी рдиींрдж рд╣ी рдирд╣ीं рдЦुрд▓рддी рд╣ै। рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рдмुрд░ाрдЗрдпों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рд╣рдо рдЙрд╕े рдпूं рд╣ी рдоाрдирдХрд░ рдЫोреЬ рджेрдиे рдХे рдЖрджि рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рд╕рдордп рдЖ рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╣рдо рд╕рднी рдХिрд╕ी рднी рдЕрдиैрддिрдХ рдЖрдЪрд░рдг-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╣ो, рдордиुрд╖्рдпрддा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╣ो, рдЖрдкрд╕ी рдк्рд░ेрдо-рд╕ौрд╣ाрд░्рдж рдХो рдХрдо рдХрд░рддा рд╣ो, рдХा рддрдд्рдХाрд▓ рд╡िрд░ोрдз рдХрд░ें। рддाрдХि рд╡рд╣ рдЕंрдХुрд░िрдд рд╣ी рди рд╣ो рд╕рдХे, рдЕрдкрдиी рдЬреЬें рд╣ी рди рдЬрдоा рд╕рдХे। рдЕрдм рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдХ्рдпा рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХेрд╡рд▓ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдпा рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рднी?  рдиिःрд╕рди्рджेрд╣ рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЬ्рдпाрджा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдпे рд╣рдо рд╕рднी рдХो, рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХो, рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी-рдЬрд╡ाрдмрджेрд╣ी рдХा рдкूрд░्рдг рдиिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рдиैрддिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рдкोрд╖िрдд рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ -рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╡िрдЪाрд░ों-рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдЙрддाрд░े рдмिрдиा рдиा рддो рд╣рдо рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдиा рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди। рдЕрддः рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╣рдо рд╕рднी рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рдЬीрд╡рди-рдЖрдЪрд░рдг рдоें рдкूрд░्рдг рдиिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рд╢ाрдоिрд▓ (рдк्рд░рдпुрдХ्рдд) рдХрд░ें।  

рдЧांрдзी-рджрд░्рд╢рди:  рдПрдХ рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा
рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдЬीрд╡рди рдХेрд╡рд▓ рдЬीрд╡рдирдоाрдд्рд░ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдРрд╕ा рджрд░्рд╢рди рд╣ै, рдЬो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣рд░ рдПрдХ рд╕ंрдХрдЯ, рд╣рд░ рдПрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рдПрдХ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ, рди्рдпाрдпोрдЪिрдд рдПрд╡ं рдк्рд░рдЬाрддांрдд्рд░िрдХ рд╣рд▓ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдЕрдЬ्рдЮाрдирддा рдПрд╡ं рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рдоुрдХ्рдд, рд╡िрд╡ेрдХрд╢ीрд▓ рдФрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдоाрдирд╡рддा рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рд╡ाрд▓े рддрдеा рдЕрд╣िंрд╕ा рдкрд░рдоो рдзрд░्рдо: рдХी рдиींрд╡ рдбाрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХा рдЪिрди्рддрди рдФрд░ рджрд░्рд╢рди, рд╢ाрди्рддि, рдмрди्рдзुрдд्рд╡, рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा, рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рдПрдХрддा рдЬैрд╕े рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░рдоाрдгिрдд рдеा’1। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдд्рдп-рдЕрд╣िंрд╕ा рдХा рдПрдХ рдЕрдиूрдаा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╕рд╕्рдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЬो рдоाрдирд╡рдоाрдд्рд░ рдХे рд▓िрдпे рдХिрд╕ी рд╡рд░рджाрди рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рд╕рдд्рдп-рдЕрд╣िंрд╕ा рдХो рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдмрд▓ рдПрд╡ं рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЧांрдзी рдЬी рдЕрд╣िंрд╕ा рдХे рдкुрдЬाрд░ी рдеे। рдЙрдирдХा рдмреЬा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдоाрдирдиा рдеा рдХी рд╣िंрд╕ा рдХिрд╕ी рднी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рд╕्рдеाрдпी рд╕рдоाрдзाрди рдХрддрдИ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рд╣िंрд╕ा рдХा рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдд्рдп-рдЕрд╣िंрд╕ा рдХा рдкाрд▓рди рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд░ें। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЬीрд╡рди рдХो рдЕрд╣िंрд╕рдХ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा рд╣ै рдХि ‘рдЬрдм рдХрднी рддुрдо्рд╣ाрд░े рдорди рдоें рдХोрдИ рд╢ंрдХा рдкैрджा рд╣ो рдпा рддुрдо рдЕрдкрдиे рд╕े рд╣ी рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░ो рддो рдпрд╣ рдХрд╕ौрдЯी рдпाрдж рд░рдЦो: - рдЬिрд╕ рдЧрд░ीрдм рд╕े рдЧрд░ीрдм рдФрд░ рджुрд░्рдмрд▓ рд╕े рджुрд░्рдмрд▓ рдордиुрд╖्рдп рдХो рддुрдордиे рджेрдЦा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЪेрд╣рд░ा рдпाрдж рдХрд░ो рдФрд░ рдЕрдкрдиे рджिрд▓ рд╕े рдкूрдЫो рдХि рдЬो рдХрджрдо рддुрдо рдЙрдаाрдиे рдЬा рд░рд╣े рд╣ो, рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ोрдЧा’2 (рддिрд╡ाрд░ी, 2009)। рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдпрд╣ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣рдоें рдкрд░ोрдкрдХाрд░ рдХे рдРрд╕े рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕ рдкрд░ рдЪрд▓ рдХрд░ рд╣рдо рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡  рдоें рдиैрддिрдХ-рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡  рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдПрдХ рдоिрд╕ाрд▓ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЬो рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп рд╣ोрдЧा। рд╣рдоें рдпрд╣ рд╕рдордЭрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि ‘рдЕрд╣िंрд╕ा рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдкुрдирд░्рдиिрд░्рдоाрдг рдХोрдИ рдмुрдж्рдз рдпा рдЧांрдзी рдХी рднрдХ्рддि рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдирд╡ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рди्рдпूрдирддрдо рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдпрддा рд╣ै’3 (рд╕िंрд╣, 2010)। рдЕрд░्рдеाрдд рдпрджि рд╣рдо рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдоाрдирд╡-рд╡िрд░ोрдзी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЫुрдЯрдХाрд░ा рджिрд▓ाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рддो рдЧांрдзी рдХे рдЕрд╣िंрд╕ा рдХो рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиा рд╣ी рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рд░ाрд╕्рддा рд╣ै। рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди рдХे рдоूрд▓ рдоें рдЖрдкрдХो рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा, рд╕ाрджрдЧी рдЕрд╕्рддेрдп, рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣, рд╢्рд░рдо рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा рдоिрд▓ेрдЧी; рдЬिрд╕рд╕े рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡рд╢ाрд╕рди, рд╕्рд╡ाрд╡рд▓рдо्рдмрди, рд╕्рд╡рджेрд╢ी-рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдХрд░рдг, рдЯ्рд░рд╕्рдЯीрд╢िрдк-рдкрд░рд╕्рдкрд░ाрд╡рд▓рдо्рдмрди, рд╕рд╣-рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡, рд╢ोрд╖рдгрдоुрдХ्рдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧ, рд╕рд╣рднाрд╡ рдПрд╡ं рд╕рдоाрдирддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдвांрдЪे рдХा рдЕрдн्рдпुрджрдп рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдпे рдЧांрдзी рдХे рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрд░्рде рд╣ै: - рдЕрди्рдпाрдп, рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░, рдЙрдд्рдкीрдб़рди, рджрдорди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЬрдирдж्рд░ोрд╣ी, рдн्рд░рд╖्рдЯ рдФрд░ рд╢ोрд╖рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рд╕े рдЕрд╕рд╣рдпोрдЧ рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╢ुрдн-рдЪिंрддрди рдФрд░ рдХрд░्рдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдФрд░ рд╕ंрдЧрдардиों рдХे рдмीрдЪ рд╕рдорди्рд╡рдп рдПрд╡ं рд╕рд╣рдХाрд░। рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рд╕े рдИрдоाрдирджाрд░ी рдХे рд╕ाрде рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХा рд╕рдо्рдпрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ें। рдоूрд▓ рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╣рдо рд╕рдд्рдп рдкрд░ рдЕрдбिрдЧ рд╣ों, рд╕ाрдзрди рд╢ुрдж्рдзि рдкрд░ рд╣рдоाрд░ा рднрд░ोрд╕ा рд╣ो рдФрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рд▓ोрдХрд╣िрдд рдкрд░ рд╣рдоाрд░ा рдмрд░ाрдмрд░ рдз्рдпाрди рд▓рдЧा рд░рд╣े। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП: - рд╕рдоाрдЬ рдХो рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП, рдиिрд░ंрдХुрд╢ рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा рдкрд░ рдЬрдирддा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ी рдЕंрдХुрд╢ рдХे рд▓िрдП, рдирдпा рд╕рдоाрдЬ рдЧрдв़рдиे рдХे рд▓िрдП, рдЬрдб़ीрднूрдд рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рдвांрдЪे рдХे рдз्рд╡ंрд╕ рдХे рд▓िрдП рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рднीрддрд░ рдХे рдХрд▓ुрд╖ों рдХो рднрдЧाрдиे рдХे рд▓िрдП। ‘рдЖрдЬ рдЧांрдзी рд╣рдоाрд░े рдмीрдЪ рдирд╣ीं рд╣ैं рдХिंрддु рдПрдХ рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рдЙрди рд╕рднी рдоुрдж्рджों рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рд╕िрдж्рдзांрдд рдЖрдЬ рднी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ैं, рдЬिрдирдХा рд╕ाрдордиा рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдЗрд╕ 21рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдЧांрдзी рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ै, рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рдЗрд╕ рдЕрд╣िंрд╕ाрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рд╕рдордЭрдХрд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ 2 рдЕрдХ्рддूрдмрд░ рдХो рд╡िрд╢्рд╡ рдЕрд╣िंрд╕ा рджिрд╡рд╕ рдХे рд░ूрдк рдоें рдордиाрддा рд╣ै’4। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдоैं рд╣рдоेрд╢ा рдХрд╣рддा рд╣ूँ рдХि рдЬрдм рднी рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╢ांрддि рдФрд░ рдЕрд╣िंрд╕ा рдХी рдмाрдд рдХी рдЬाрдПрдЧी рддрдм рдЧांрдзी рдк्рд░рдердорддः рдЕрд╡рд╢्рдп рдпाрдж рдЖрдПंрдЧे।

рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рдЧांрдзी
рдЖрдЬ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдРрд╕े рдиाрдЧрд░िрдХों рдХी рдХрдоी рд╕ी рд╣ोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै, рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╣िрдд рдоें рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд▓ाрд▓рд╕ा рдХे рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдпों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ों। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рдоाрдЬ рдХे рдкुрдирд░्рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ेрддु, рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдоें, рдЧांрдзी рд╕рдмрд╕े рд╕рд╢рдХ्рдд рд╡िрдХрд▓्рдк рдХे рд░ूрдк рдоें рдиреЫрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдХ्рдпोंрдХि рдмिрдиा рдЧांрдзी рдЬी рдХो рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд▓ाрдпे рди рддो рд╣рдо рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рди рд╣ी рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХ-рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। ‘рдмाрдкू рд╕рдд्рдп рдФрд░ рдЕрд╣िंрд╕ा рдХे рдкुрдЬाрд░ी рдеे। рдЙрдирдХा рд╡िрдЪाрд░ рдеा, рдЕрд╣िंрд╕ा рдХे рдмिрдиा рд╕рдд्рдп рдХी рдЦोрдЬ рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдЕрд╣िंрд╕ा рд╕ाрдзрди рд╣ै рдФрд░ рд╕рдд्рдп рд╕ाрдз्рдп’5। рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ेрддु рд╕рдд्рдп рдФрд░ рдЕрд╣िंрд╕ा рджो рдоुрдЦ्рдп рдЖрдзाрд░ рдЬाрди рдкреЬрддे рд╣ैं। рдХ्рдпोंрдХि рдмिрдиा рд╕рдд्рдпा-рдЕрд╣िंрд╕ा рдХे рдкाрд▓рди рдХे рдЧांрдзी рдЬी рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ рдкाрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЕрддः рд╣рдоें ‘рдЙрди्рдирдд рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╣ाрдеों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдЧрдардиों рдХो рд╕ौंрдкрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП’6 (рдЧрд░्рдЧ, 2009)। рддाрдХि рдЙрдирдХे рдЕрдиुрдХрд░рдг рд╕े рд╕рдоाрдЬ рд╕्рд╡рддः рдЖрджрд░्рд╢ рдХी рдУрд░ рдЧрддिрдоाрди рд╣ो рд╕рдХे। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рд╕рдд्рдп-рдЕрд╣िंрд╕ा рд╕рд╣िрдд рдХुрд▓ рдПрдХाрджрд╢ рд╡्рд░рддों: - рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा, рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп, рдЕрд╕्рд╡ाрдж, рдЕрд╕्рддेрдп, рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣, рдЕрднрдп, рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा-рдиिрд╡ाрд░рдг, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ-рд╢्рд░рдо, рд╕рд░्рд╡рдзрд░्рдо рд╕рдорднाрд╡ рддрдеा рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдХो рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡  рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдиा рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдиैрддिрдХ рдЙрдд्рдеाрди рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕рд╣ी рджिрд╢ा рдоें рд▓े рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрди 11 рд╡्рд░рддों рдХा рдпрдеोрдЪिрдд рдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдЕрдкрдиे рдЖрдЪрд░рдг-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХो рдпрдеाрд╕ंрднрд╡ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рддाрдХि рд╕рдоाрдЬ рдоें рдлैрд▓े рд╣ुрдпे рдЪोрд░ी, рд╣рдд्рдпा, рднрдп, рд╣िंрд╕ा, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж, рд░िрд╢्рд╡рддрдЦोрд░ी, рдЬрдоाрдЦोрд░ी, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рд╡рд░्рдЧ-рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдЧрд░ीрдмी, рд╢ोрд╖рдг, рдХाрдордЪोрд░ी, рдкрдж-рд▓ोрд▓ुрдкрддा, рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрд╡ं рдЬाрддिрдЧрдд-рд╡िрдж्рд░ोрд╣, рдоॉрдм-рд▓िंрдЪिंрдЧ рдФрд░ рдЕрд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рд╕рдоाрдЬ рд╕े рджूрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдкрдиा рд╕рд╣рдпोрдЧ рджे рд╕рдХें рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХे рд╣्рд░ाрд╕ рдХो рдмрдЪाрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдпे рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рд╣рдо рд╕рднी рд╕्рд╡рдпं рдЧांрдзी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ें, рд╕ाрде рд╣ी рдЕрдкрдиे рдкाрд▓्рдпों (рдмрдЪ्рдЪों) рдоें рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╕े рд╣ी рдиैрддिрдХ-рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░ें। рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдоाрд░े рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдоाрдд्рд░ рд╕े рд╣ी рдЖрдЧे рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдкीреЭी рд╕्рд╡рддः рд╣ी рд╕ुрдзрд░рддी рдЪрд▓ी рдЬाрдпेрдЧी। 


рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рд╕ाрдзрди: рдЧांрдзी рдХा рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди 
рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдоूрд▓-рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдкाрд▓्рдпों (рдЕрдЧрд▓ी рдкीреЭी) рдХे рд╕рдж-рдЪрд░िрдд्рд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╕рдж-рдЪрд░िрдд्рд░ рд╕े рд╣ी рдиैрддिрдХрддा рдХा рд╕ृрдЬрди рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рдердо рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг-рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиा рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд▓ेрдХिрди рдмрд╣ुрдд рдЕрдлрд╕ोрд╕ рдХे рд╕ाрде рдХрд╣рдиा рдкрдб़ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдкрд░्рдпाрдп рдмрди рдЪुрдХी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдмाрдд рдХो рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд╕рд░्рд╡рдкрд▓्рд▓ी рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддे рд╣ुрдпे рдХрд╣ा рд╣ै рдХि ‘рднाрд░рдд рд╕рд╣िрдд рд╕рднी рджेрд╢ों рдХे рджुрдЦ рдФрд░ рд╕ंрдд्рд░ाрд╕ рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेрд╡рд▓ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдпी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдиैрддिрдХ рдПрд╡ं рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै’7। рдкंрдбिрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ु рдЬी рдиे рднी рдоाрдиा рд╣ै рдХि ‘рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕ंрдкूрд░्рдг рдк्рд░рдпोрдЬрди рдоूрд▓рддः рдЪрд░िрдд्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ै’8। рдРрд╕ी рд╣ी рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЧांрдзी рдЬी рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рдзा рд╢िрдХ्рд╖ा-рдпोрдЬрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें 1937 рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХा рдоूрд▓ рдз्рдпेрдп рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдиैрддिрдХ рдПрд╡ं рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рд╕рдмрд▓ рдмрдиाрдиा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдиैрддिрдХ-рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕ी рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдкूрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЖрдпोрдЬिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों-рд╢ाрд▓ाрдУं рдоें рд╣рдо рдРрд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рддैрдпाрд░ рдХрд░ें, рдЬो рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рдЖрдЪрд░рдг-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░ें; рд╕ाрде рд╣ी рд╕рдд्рдп рдФрд░ рдЕрд╣िंрд╕ा рдХो рдиिрдд्рдп рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдПँ рднी। рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि ‘рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢ुрдж्рдзрддा рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЪрд░िрдд्рд░ рднी рдХुрдЫ рдирд╣ीं рд╣ै’9। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рддीрди рдЖрд░ (рд░ीрдбिंрдЧ, рд░ाрдЗрдЯिंрдЧ рдПंрдб рдПрд░िрдердоेрдЯिрдХ) рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рддीрди рдПрдЪ (рд╣ैंрдб, рд╣ैрдб рдПрд╡ं рд╣рд░्рдЯ) рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдХाрд░्рдп рдордиुрд╖्рдп рдХो рдХेрд╡рд▓ рдкрдв़рдиा-рд▓िрдЦрдиा рдФрд░ рдЧрдгिрдд рд╕िрдЦाрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкिрддु рдЙрд╕рдХे рд╣ाрде, рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдФрд░ рд╣ृрджрдп рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рдФрд░ рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╡िрдХाрд╕ рднी рдЙрддрдиा рд╣ी рдпा рдпूं рдХрд╣ें рдХि рдЙрд╕рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рд╕्рдкрд╖्рдЯрддः рдХрд╣ा рд╣ै рдХि ‘рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдоेрд░ा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдмाрд▓рдХ рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╢рд░ीрд░ рдорди рдФрд░ рдЖрдд्рдоा рдХे рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рд╣ै’10। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдЪрд░िрдд्рд░-рдмрд▓ рдХो рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЪрд░िрдд्рд░ рдмрд▓ рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। ‘рдПрдХ рдЙрдд्рддрдо рдЪрд░िрдд्рд░ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा, рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп, рдЕрд╕्рд╡ाрдж, рдЕрд╕्рддेрдп, рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рдиिрд░्рднрдпрддा рдЬैрд╕े рдЧुрдгों рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдпे рдЙрдж्рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рд╣ै’11। рдЧांрдзी рдЬी рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ेрддु рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХो рдПрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा-рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдмреЬा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХेрд╡рд▓ рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╡рд╣ рдЖрдЬ рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдпे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╕ृрдЬрди рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬिрд╕рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡  рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдкाрддा рд╣ै। ‘рдЧांрдзी рдЬी рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдпрджि рд╣рдо рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рддो рд╕рдоाрдЬ рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рд╕ुрдзрд░ рдЬाрдПрдЧा’12। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рдзा рд╢िрдХ्рд╖ा рдпोрдЬрдиा рдоें рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╢िрд▓्рдк рдФрд░ рд╣рд╕्рдд-рдХौрд╢рд▓ рдХो рдоाрдиा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдоाрддृрднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣рд╕्рдд рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рдХौрд╢рд▓ों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХा рд╕ीрдзा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдпрд╣ рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдоाрддृрднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдкाрд▓्рдпों рдХो рдоुрдЦ्рдпрддः рд╢िрд▓्рдк рдФрд░ рд╣рд╕्рдд рдХौрд╢рд▓ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ें; рддाрдХि рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рдХे рдмाрдж рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡рди-рдпाрдд्рд░ा рдоें, рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рдоें рдЙрди्рд╣ें рдХिрд╕ी рднी рддрд░рд╣ рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ-рд╕рдорд╕्рдпा рди рдЭेрд▓рдиी рдкрдб़े। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЧांрдзी рдЬी рдХा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХेंрдж्рд░-рдмिंрджु рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рд╕्рдд-рд╢िрд▓्рдк рдХो рд░рдЦрдиा рдоुрдЭे рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЕрдиुрдХрд░рдг рд╡िрдзि рдХो рд╕рдмрд╕े рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдоाрдиा рд╣ै। рдоेрд░े рдЦрдпाрд▓ рд╕े рдпрд╣ рдаीрдХ рдЬाрди рдкреЬрддा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдпрджि рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдиैрддिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рдФрд░ рд╕рдж-рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рдвंрдЧ рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдиिрд╢्рдЪिрдд рддौрд░ рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЕрд╕рд░ рдмाрд▓рдХों рдкрд░ рд╕्рд╡рддः рд╣ी рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ-рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕рдЪेрдд рд░рд╣рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рдЧांрдзी рдЬी рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि ‘рд╣рд░ рдПрдХ рдмाрд▓рдХ рдХो рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдкुрд╕्рддрдХें рджिрд▓ाрдиे рдХी рдоैंрдиे рдЬрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рджेрдЦी। рдоेрд░ा рдЦ्рдпाрд▓ рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╣ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै’13। рдЕрддः рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рдЬाрди рдкреЬрддा рд╣ै рдХि рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ेрддु рдХिрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╕े рдХрд╣ीं рдЬ्рдпाрджा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХा рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рдоूрд▓्рдпрдпुрдХ्рдд рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ -рдиिрд░्рдоाрдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рд╣рдо рд╕рднी рдпрд╣ рдПрдХ рдордд рд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдмрдЪ्рдЪे рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рддрдеा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЕрдкрдиे рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рдХे рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЬिрди рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХो рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдкाрд▓्рдпों рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡  рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ेрддु рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕рдордЭрддे рд╣ैं, рдЙрди рдоूрд▓्рдпों рд╕े рдпुрдХ्рдд рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╣ी рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЬिрд╕рд╕े рдмрдЪ्рдЪे рд╣рдоाрд░े рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ीрдЦрдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕рджрд╕्рдп рдмрдирдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕े рдПрдХ рдоिрд╕ाрд▓ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд╕рдХें। рдЬिрд╕рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै।  

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖:  
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╕े рдпрд╣ рд╕ुрд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпрджि рд╣рдо рд╕рднी рдЧांрдзी-рджрд░्рд╢рди рдХो рдЕрдкрдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें, рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХрд░ें рддो рд╣рдо рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЕрдкрдиा рдпोрдЧрджाрди рджेрддे рд╣ुрдпे рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдлрд░्рдЬ рдЕрджा рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдоैрдд्рд░ी рднाрд╡ рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡-рдмंрдзुрдд्рд╡ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдЬрдЧрдд рдХे рд▓िрдпे рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЧांрдзी-рджрд░्рд╢рди рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди рдЖрдЬ рдПрдХ рдЬीрд╡рди рдкрдж्рдзрддि рдмрди рдЧрдпा рд╣ै, рдПрдХ рдЬीрдиे рдХा рд╕рд▓ीрдХा рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ा рджрд░्рд╢рди рд╣ै, рдЬो рд╣рдо рд╕рднी рдХो рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд░рд╕рддा рдХे рдирдП рдЖрдпाрдо рджिрдЦाрддा-рд╕िрдЦाрддा рд╣ै। рдЧांрдзी рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рд╡рд░्рдзा рд╢िрдХ्рд╖ा-рдпोрдЬрдиा рдХो рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд░ूрдкी рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╕рд╕्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рд╢ांрддि, рдк्рд░ेрдо, рдЕрд╣िंрд╕ा, рд╕рдд्рдп, рдИрдоाрдирджाрд░ी, рдоौрд▓िрдХ-рд╢ुрдж्рдзрддा рдФрд░ рдХрд░ुрдгा-рджрдпा, рдкрд░ोрдкрдХाрд░ рдЬैрд╕े рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╕िрдж्рдзांрддों рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдкुрд░ोрдзा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоेрд╢ा рдпाрдж рдХिрдП рдЬाрддे рд░рд╣ेंрдЧे। 

рд╕ंрджрд░्рдн:
1. рдЕंрд╢ु рдЧुрдк्рддा, рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди рдоाрдирд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рдЖрдзाрд░рдкीрдаिрдХा, рдкुрдиः рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा, 10 рд╕िрддрдо्рдмрд░, 2019 from:  http://hi.vikaspedia.in/social-welfare 
2. рддिрд╡ाрд░ी, рд╡ि. рдк्рд░. (2009), рдХрд░्рдо рдпोрдЧी рдорд╣ाрдд्рдоा:  рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рд╕рд╣рд╕्рд░ाрдм्рджी рдХा рдорд╣ाрдиाрдпрдХ, рд╕рд╕्рддा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоंрдбрд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда: 16 
3. рд╕िंрд╣, рд░ाрдордЬी (2010), рдЧांрдзी рдФрд░ рднाрд╡ी рд╡िрд╢्рд╡ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдХाрдордирд╡ेрд▓्рде рдкрдм्рд▓िрд╢рд░्рд╕, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда:  6 
4. https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/mahatma-gandhi      
5. рджीрдХ्рд╖िрдд, рдПрдо. (2012), рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди, рдкुрдиः рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा, 30 рдЕрдЧрд╕्рдд, 2019 from:  https://www.jagran.com/editorial/apnibaat-9716392.html 
6. рдЧрд░्рдЧ, рдбी. рдПрд▓. (2009), рдпुрдЧрд╡рддाрд░- рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी, рдЕрдкोрд▓ो рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЬрдпрдкुрд░, рдкृрд╖्рда:  91 
7. рдоाрд▓рд╡ीрдп, рд░ाрдЬीрд╡ (2012). рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоूрд▓ рд╕िрдж्рдзांрдд, рд╢ाрд░рджा рдкुрд╕्рддрдХ рднрд╡рди, рдк्рд░рдпाрдЧрд░ाрдЬ. рдкृрд╖्рда:  318  
8. рдоाрд▓рд╡ीрдп, рд░ाрдЬीрд╡ (2012). рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоूрд▓ рд╕िрдж्рдзांрдд, рд╢ाрд░рджा рдкुрд╕्рддрдХ рднрд╡рди, рдк्рд░рдпाрдЧрд░ाрдЬ. рдкृрд╖्рда:  317  
9. рдоाрд▓рд╡ीрдп, рд░ाрдЬीрд╡ (2012). рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоूрд▓ рд╕िрдж्рдзांрдд, рд╢ाрд░рджा рдкुрд╕्рддрдХ рднрд╡рди, рдк्рд░рдпाрдЧрд░ाрдЬ. рдкृрд╖्рда:  318
10. рд▓ाрд▓, рдЖрд░. рдмी. (2011). рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕िрдж्рдзांрдд, рд░рд╕्рддोрдЧी рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдоेрд░рда. рдкृрд╖्рда:  321
11. рд▓ाрд▓, рдЖрд░. рдмी. (2011). рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕िрдж्рдзांрдд, рд░рд╕्рддोрдЧी рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдоेрд░рда. рдкृрд╖्рда:  322 
12. рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рдЖрд░. рдкी. (2012). рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡िрднाрдЧ:  рд╕ूрдЪрдиा рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी. рдкृрд╖्рда:  40  
13. рдЧांрдзी, рдПрдо. рдХे., рд╕рдд्рдп рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрдерд╡ा рдЖрдд्рдордХрдеा (рд╣िрди्рджी рдЕрдиुрд╡ाрдж), рдирд╡рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж 

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।