рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдПрд╡ं рдк्рд░рдоुрдЦ рдЪुрдиौрддिрдпाँ

рд╡िрд░ेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░

рд╡िрд░ेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░


рд╕ाрд░ांрд╢
рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдПрд╡ं рдк्рд░рдоुрдЦ рдЪुрдиौрддिрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे 70 рд╡рд░्рд╖ рдмीрдд рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рднी рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдерд▓рдЧ рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ैं। рд╕рд░рдХाрд░ी рдПрд╡ं рдЧैрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдиेрдХाрдиेрдХ рдк्рд░рдпрдд्рдиों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ुрдзाрд░ рдирд╣ीं рдЖрдпा рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЖрдмाрджी рдЖрдЬ рднी рд╕рдоाрдЬ рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЬुреЬ рдирд╣ीं рдкाрдпी рд╣ै। рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рдоाрдкрджंрдб рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмाрд▓рдХों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬाрдП। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рддрде्рдпाрдд्рдордХ рдПрд╡ं рд╕ंрдЦ्рдпाрдд्рдордХ рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЕрд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдХृрддिрдпों рдПрд╡ं рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╕े рдмрдЪрдиे рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдмाрдд рдХрд╣ी рдЧрдпी рд╣ै। рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмाрд▓рдХ рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рд╕рдоाрдЬ рдХा рдПрдХ рдХрдЯा рд╣ुрдЖ рднाрдЧ рди рд╕рдордЭ рдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ी рд╕рдордЭे, рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓ोрдЧ рднी рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░ें। рд╡िрднिрди्рди рд╢ोрдз рдЕрдз्рдпрдпрдиों, рд╕рд░рдХाрд░ी рдПрд╡ं рдЧैрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ै рдХि рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдкреЬे рд╣ुрдП рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмाрд▓рдХों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХी рдЬाрдП рдЬिрд╕рд╕े рдЙрди्рд╣ें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХो рджेрд╢ рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдкрдиी рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे।

рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рдд्рдпрдп/рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ीः рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░, рд╡िрдХрд▓ांрдЧрддा, рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा, рдЪुрдиौрддिрдпाँ।

рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиाः
рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕ंрдмंрдз рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ, рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ, рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХे рдЧुрдгों рдХे рдЙрди्рдирдпрди рд╕े рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЗрддрдиी рдЕрдзिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рд╣ै рдХि рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै “рдмिрдиा рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡ рдЬ्рдЮाрди рдХे рдордиुрд╖्рдп рдкрд╢ु рдХे рд╕рдоाрди рд╣ै। (рдиिрд░ुрдкрдоा, 2010)। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХी рдРрд╕ी рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХे рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдкрдарди-рдкाрдарди рдФрд░ рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рдмрдирдиे рдХा рдоौрдХा рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡े рд╕рдоाрдЬ рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ो рд╕рдХें। рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдкрдарди-рдкाрдарди рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдмाрдзाрд░рд╣िрдд рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХाрд░्рдп рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХी рдЗрд╕ рдирд╡ीрди рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╕े рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдХे рд╡े рдмрдЪ्рдЪे рд▓ाрднाрди्рд╡िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рджिрдирдЪрд░्рдпा рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдкреЭाрдИ рдкूрд░ी рдХрд░рдиे рддрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рджेрдЦрднाрд▓ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкреЬрддी рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪे рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рджृрд╖्рдЯि, рд╢्рд░рд╡рдг рдПрд╡ं рдЕрдзिрдЧрдо рдЕрдХ्рд╖рдорддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдоाрдирд╕िрдХ рдоंрджрддा рдФрд░ рдмाрдзिрд░ंрдзрддा рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рд╣ोрдиे рдоें рдХाрдлी рдХрдаिрдиाрдИ рд╣ोрддी рд╣ै। рдоाрддा-рдкिрддा рдпा рдЕрднिрднाрд╡рдХों рдХी рд╕ोрдЪ рднी рдЗрди рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдХрдЯा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡े рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╣ी рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдРрд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдЖрдмाрджी 5 рд╕े 10 рдлीрд╕рджी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдРрд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢рди рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЕрддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। (рд╕ंрдЬीрд╡, 2008)।
рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЙрди рд╕рднी рддрде्рдпों рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмाрд▓рдХों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддे рд╣ैं рдЕрд░्рдеाрдд рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ, рдк्рд░рддिрднाрд╢ाрд▓ी рддрдеा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЧुрдгों рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╡िрднिрди्рди рдмाрд▓рдХों рдкрд░ рдЕрдкрдиाрдпी рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддि рд╣ै рдЬो рдпрд╣ рддрдп рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЫाрдд्рд░ рдХो рдЧुрдгрд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг рд╢िрдХ्рд╖ा рдоिрд▓े рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рдЙрдирдХी рдпोрдЧ्рдпрддा, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ-рдЕрдХ्рд╖рдорддा, рднाрд╖ा-рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рддрдеा рдЙрдо्рд░ рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЕрд╡рд░ोрдз рдкैрджा рди рдХрд░ рд╕рдХे। (рднाрд░्рдЧрд╡, 2016)। рдЖрдЬ рдм्рд░िрдЯेрди рддрдеा рдЕрдоेрд░िрдХा рдЬैрд╕े рдХुрдЫ рд╡िрдХрд╕िрдд рджेрд╢ों рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рдЖрд╡ाрд╕ीрдп рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╣рдоाрд░ा рджेрд╢ рднाрд░рдд рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рд╕े рдЕрднाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ै।
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп- рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди 1990 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдордз्рдп рд╕े рдмреЭा рдЬрдм 1994 рдоें рд╕рд▓ाрдоांрдХा (рд╕्рдкेрди) рдоें рдпूрдиेрд╕्рдХो рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡िрд╢्рд╡ рд╕рдо्рдоेрд▓рди рд╕ुрд▓рднрддा рдФрд░ рд╕рдорддा (рд╕्рдкेрд╢рд▓ рдиीрдб्рд╕ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдПрд╕ेрд╕ рдПँрдб рдХ्рд╡ाрд▓िрдЯी) рдХा рдЖрдпोрдЬрди рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें 92 рд╕рд░рдХाрд░ों рдФрд░ 25 рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрдЧрдардиों рдиे рд╣िрд╕्рд╕ा рд▓िрдпा। рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХा рд╕рдоाрдкрди рдЗрд╕ рдЙрдж्рдШोрд╖рдгा рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмрдЪ्рдЪे рдХी рдЪрд░िрдд्рд░рдЧрдд рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддाрдПँ, рд░ुрдЪिрдпाँ, рдпोрдЧ्рдпрддा рдФрд░ рд╕ीрдЦрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдпें рдЕрдиोрдЦी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рдЗрди рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддाрдУं рдФрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡िрд╡िрдзрддा рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕рд▓ाрдоांрдХा рд╡рдХ्рддрд╡्рдп рдоें рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рдХि ‘рд╣рд░ рд╢िрд╢ु рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдмुрдиिрдпाрджी рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдЕрдзिрдЧрдо рдХा рдПрдХ рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рд╕्рддрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдбाрдХрд░ рд╕ेрдиेрдЧाрд▓ (2000) рдоें рдЖрдпोрдЬिрдд рд╡िрд╢्рд╡ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдЪ (рд╡рд░्рд▓्рдб рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдлोрд░рдо) рдкрд░ рднी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХी рдмाрдд рджोрд╣рд░ाрдИ рдЧрдИ। рдбाрдХрд░ рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि ‘рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкूрд░्рдг рдХрд░рдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рд╕े рдХेрд╡рд▓ рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡ंрдЪिрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡рд╣ рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд╕े рдкрд░े рд╣ै।рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े рдЕрднाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рдЙрдкрдЬाрддि рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХे рджूрд░-рджрд░ाрдЬ рдФрд░ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдирдЧрд░ीрдп рд╡ рджूрд╕рд░े рд▓ोрдЧों рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╡рд░्рд╖ 2015 рддрдХ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХी рд░рдгрдиीрддिрдпों рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП (рдпूрдиेрд╕्рдХो 2000). рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдХे рдЗрди рд╡िрдХाрд╕ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдиे рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдкैрджा рдХрд░ рджी рд╣ै рдХि рдХोрдИ рднी рджेрд╢ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ाрдХो рдХाрд░्рдп рд░ूрдк рджिрдП рдмрдЧैрд░ рдЕрдкрдиी рддрд░рдХ्рдХी рдХрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा рд╣ै। (рд╕ंрдЬीрд╡, 2008)।
рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдиीрддि рдФрд░ рдЕрдн्рдпाрд╕ рджोрдиों рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдПрдХ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХी рд╕ीрдЦрдиे рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиे, рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЬрд╡ाрдм рджेрдиे рдоें рд╕рдлрд▓рддा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХी рдЬाрдП । рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рди рдХेрд╡рд▓ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдмрд▓्рдХि рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдиीрддि рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕рдорд░्рдеिрдд рдХрд░рдиे, рд▓рдХ्рд╖्рдп рд░рдЦрдиे рдПрд╡ं рдХाрд░्рдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рд╕рднी рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪ्рдЪ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╡ाрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рддрдеा рдкूрд░े рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे, рд╕्рдХूрд▓ों рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЙрдкाрдпों рдХो рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╣ै। рд╕рдорд╕्рдд рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХो рдЖрд╡ंрдЯिрдд рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрдд्рддрдкोрд╖рдг рдХो рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЗрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╡िрдлрд▓рддा рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рд▓िрдП рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдзрди рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЗрд╕рдоें рдЕрдзिрдХ рдЧрд╣рди рд╕рдорд░्рдерди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдзрди рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рд▓िрдП рдЕंрддिрдо рджृрд╖्рдЯि рдпрд╣ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рднी рдЙрдо्рд░ рдХे рд╕рднी рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдХो рдЙрдирдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдЕрдкрдиे рджोрд╕्рддों рдПрд╡ं рд╕рд╣рдкाрдаिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕ाрд░्рдердХ рдЙрдЪ्рдЪ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╡ाрд▓े рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рдЬाрдПँ।
рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рддрдд्рд╡ाрдзाрди рдоें рдХрдИ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯीрдп рдиिрдХाрдп рдФрд░ рдПрдЬेंрд╕िрдпा рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे рдПрд╡ं рдЙрд╕рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрднिрди्рди рддрд░ीрдХों рд╕े рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрдорд▓ों рдХे рд╡िрднाрдЧ, рд╡िрд╢्рд╡ рдмैंрдХ, рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ंрдЧрдарди, рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдЧрдарди, рдпूрдиिрд╕ेрдл рдЗрдд्рдпाрджि рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдЗрди рд╕рднी рдиिрдХाрдпों рдХा рдХाрдо рд╡िрднिрди्рди рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоाрдирдХ рдЙрдкрдХрд░рдгों, рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдПрд╡ं рдХ्рд░िрдпा рдпोрдЬрдиाрдУं рдХे рд╕ाрде рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЗрди рд╕рднी рдиिрдХाрдпों рдХा рдХाрд░्рдп рд╕рддрдд् рд╡िрдХाрд╕ рд▓рдХ्рд╖्рдпों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рдЖрдЬीрд╡рди рд╕ीрдЦрдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиा, рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдФрд░ рди्рдпाрдпрд╕ंрдЧрдд рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рд╣ै (рдпू. рдПрди. 2015)। рдпे рд╕рдорд╕्рдд рдиिрдХाрдп рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХा рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд▓ेрддे рд╣ैं рдЕрд░्рдеाрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдкुрд░ुрд╖ рдПрд╡ं рдорд╣िрд▓ाрдУं, рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ, рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд▓िрдП рдЕрд╕рдоाрдирддाрдУं рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ैं (рдоिрдЬрд░, 2001)। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХिрдпे рдЧрдпे рд╡िрднिрди्рди рд╢ोрдз рдХाрд░्рдпों рд╕े рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдПрдЬेंрд╕ी рдСрдл рдбेрд╡рд▓рдкрдоेंрдЯ рдЗрди рд╕्рдкेрд╢рд▓ рдиीрдб्рд╕ рдПрдЬुрдХेрд╢рди (2001) рдиे рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдПँрдб рдЗрдлेрдХ्рдЯिрд╡ рдХ्рд▓ाрд╕рд░ूрдо рдк्рд░ैрдХ्рдЯिрд╕ेрд╕ рдиाрдордХ рд╢ोрдзрдХाрд░्рдп рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा, рдЗрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рдХे рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╢ोрдзों рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдоाрд░्рдЯрд╕рди рдПрдг्рдб рдоैрдЧрдиूрд╕рди (1991) рдиे рдХो-рдЖрдкрд░ेрдЯिрд╡ рдЯीрдЪिंрдЧ рдк्рд░ोрдЬेрдХ्рдЯ’ (рд╕ी.рдЯी.рдкी.) рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдХे рдпрд╣ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдХि рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпी рд░ूрдк рд╕े рдЕрд╕рдлрд▓ рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╕рдоाрди рдХрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕рдк्рддाрд╣ рдоें рдХुрдЫ рд╕рдордп рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрдиुрджेрд╢рди рджेрдиे рд╕े рдЙрдирдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдкрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬрддा рд╣ै। рдХाрдо्рдк्рд╕, рдмाрд░рдмेрдЯ, рд▓िрдпोрдиाрд░्рдб рдПрд╡ं рдбेрд▓рдХ्рд╡ाрдж्рд░ी (1994) рдиे ‘рдХ्рд▓ाрд╕ рд╡ाрдЗрдЬ рдкीрдпрд░ рдЯ्рдпूрдЯोрд░िंрдЧ’ (рд╕ी.рдбрдм्рд▓्рдпू.рдкी.рдЯी.) рд╡िрд╖рдп рдкрд░ ‘рдЖрдд्рдордХेрди्рдж्рд░िрдд рдПрд╡ं рдЧैрд░-рдЖрдд्рдордХेрди्рдж्рд░िрдд’ рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХाрд░्рдп рдХрд░рдХे рдпрд╣ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдХिрдпा рдХि- рдЖрдд्рдордХेрди्рдж्рд░िрдд рд╡ाрд▓े рд╡े рдЫाрдд्рд░ рдЬो рдкрд╣рд▓े рдХрдо рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдеे, рд╕ी.рдбрдм्рд▓्рдпू.рдкी.рдЯी. рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдмाрдж рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣ो рдЧрдП। рдлुрд╕, рдоाрдеेрд╕ рдПрд╡ं рд╕ाрдЗрдорди्рд╕ (1997) рдиे ‘рдкीрдпрд░ рдЕрд╕िрд╕्рдЯेрдб рд▓рд░्рдиिंрдЧ рд╕्рдЯ्рд░ैрдЯрдЬी’ (рдкी.рдП.рдПрд▓.рдПрд╕.) рдХी рдк्рд░рднाрд╡рд╢ीрд▓рддा рдХो рдЕрдзिрдЧрдо рдЕрдХ्рд╖рдорддा (рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдбिрд╕ेрдмिрд▓िрдЯी), рдЧैрд░-рдЕрдзिрдЧрдо рдЕрдХ्рд╖рдо рд▓ेрдХिрди рдХрдо рдЙрдкрд▓рдм्рдзि (рдиॉрди- рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдбिрд╕ेрдмिрд▓िрдЯी рдмрдЯ рд▓ो рдкрд░рдлॉрд░рдоेंрд╕), рдФрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдЙрдкрд▓рдм्рдзि (рдПрд╡рд░ेрдЬ рдПрдЪीрд╡рд░) рдкрд░ рджेрдЦा, рдЬिрд╕рдоें рдЗрди рд╕рдорд╕्рдд рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╣рд░ рд░ोрдЬ рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рдЬोреЬी рдмрдиाрдХрд░ рдКँрдЪी рдЖрд╡ाрдЬ рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рдеा, рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╕े рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рдЕрдзिрдЧрдо рдЕрдХ्рд╖рдорддा, рдЧैрд░-рдЕрдзिрдЧрдо рдЕрдХ्рд╖рдо рд▓ेрдХिрди рдХрдо рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдФрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╡ाрд▓े рдЫाрдд्рд░ों рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि ‘рдкीрдпрд░ рдЕрд╕िрд╕्рдЯेрдб рд▓рд░्рдиिंрдЧ рд╕्рдЯ्рд░ैрдЯрдЬी’ рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╕ाрд░्рдердХ рд░ूрдк рд╕े рдмреЭ рдЧрдпा।
рд╕्рдЯीрд╡ेрди рдПрдг्рдб рд╕्рд▓ेрд╡ीрди (1994) рдиे рдХो-рдЖрдкрд░ेрдЯिрд╡ рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдПрдк्рд░ोрдЪ’ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдПрд╡ं рдЧैрд░-рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдкрд░ рдХिрдпा рдЬिрд╕рдоें рдЙрдирдХो рджूрд╕рд░े рд╕рд╣рдкाрдаिрдпों рдХे рд╕ाрде рдХрд╣ाрдиी рдХो рдоौрди рд░ूрдк рд╕े рдФрд░ рдлिрд░ рдмोрд▓рдХрд░ рдкреЭрдиे рдХो рджिрдпा рдЧрдпा, рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдирдоें рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░ी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рднी рдХрд░ाрдпी рдЧрдпी। рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдоें рдпрд╣ рдкाрдпा рдЧрдпा рдХि рд╕рд╣-рдЕрдзिрдЧрдо рдЙрдкाрдЧрдо  рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдПрд╡ं рдЧैрд░-рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рджोрдиों рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдкреЭрдиे, рд╕рдордЭрдиे рдоें рдмेрд╣рддрд░ рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╡ांрд╕ рдПрд╡ं рд╕्рд▓ेрд╡िрди (1997) рдиे рди्рдпूрдпाрд░्рдХ рдоें рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдПрд╡ं рдЧैрд░-рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкрд░ ‘рдХोрд▓ाрдмोрд░ेрдЯिрд╡ рдк्рд░ॉрдм्рд▓рдо рд╕ॉрд▓्рд╡िंрдЧ’ (рд╕ी.рдкी.рдПрд╕.) рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рджेрдЦा рдФрд░ рдмрддाрдпा рдХि рд╕ी.рдкी.рдПрд╕. рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рдгрдиीрддि рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдПрд░ेрдиा рдоोрдЬрд░ рдПрд╡ं рдЙрдирдХी рдЯीрдо рдиे рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдоें 10 рд╡рд░्рд╖ рдХे рд╢ोрдз рдХे рдмाрдж рдпрд╣ рдкाрдпा рдХि рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рд░рдЦрдХрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧी рдЕрдзिрдЧрдо (рдХो-рдЖрдкрд░ेрдЯिрд╡ рд▓рд░्рдиिंрдЧ) рдХрд░ाрдиे рд╕े рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдмेрд╣рддрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै। рджोрдиोंрд╣्рдпू, рдПрд╡ं рдмोрдорди (2014) рдиे рдж рдЪैрд▓ेंрдЬेрдЬ рдСреЮ рд░ीрдпрд▓ाрдЗрдЬिंрдЧ рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдЗрди рд╕ाрдЙрде рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рдЕрдкрдиे рд╢ोрдз рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ाँ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕्рдеिрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдмрддाрдпा рдХि рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा (рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдлॉрд░ рдСрд▓) рдХे рдХाрдлी рд╕рдордп рдмीрдд рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рднी рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХрдо рд╣ै। рд╕ाрдЙрде рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдЧुрдгрд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдХрдИ рдмाрдзाрдПँ рд╣ैं। рдЕрддः рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдЬिрддрдиी рдЬрд▓्рджी рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा рдЙрддрдиी рдЬрд▓्рджी рд╡े рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдмрди рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдоिрд▓्рд╕, рдПрд╡ं рдиिрдзि (2008) рдиे рдж рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдлॉрд░ рдСрд▓ рдПँрдб рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдбिрдмेрдЯः рдХाрдирдл्рд▓िрдХ्рдЯ рдХॉрдг्рдЯ्рд░ाрдбीрдХ्рд╕рди рдСрдл рдЖрдкрд░्рдЪ्рдпूрдиिрдЯी рдиाрдордХ рд╢ोрдз рд╡िрд╖рдп рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдпрд╣ рдмрддाрдпा рдХि рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╕рдорд╕्рдд рдмाрд▓рдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рднाрдЧ рд▓े рд╕рдХे। рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдФрд░ рд╕ंрд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдЧंрднीрд░ рд░ूрдк рд╕े рдЬाрдирдиे рдХा рдПрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै।

рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрднिрди्рди рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдпोрдЧों рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ:
рд╕ाрд░्рдЬेंрдЯ рд░िрдкोрд░्рдЯ (1944)- рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдиिःрд╢рдХ्рдд рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЕंрддрддः рдиिःрд╢рдХ्рдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХोрдаाрд░ी рдЖрдпोрдЧ (рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░рдердо рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдпोрдЧ) рдХे рдоुрддाрдмिрдХ рдПрдХ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдкрд╣рд▓ा рдХाрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдП рдЧрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоें рд╕рдоंрдЬрди рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рддैрдпाрд░ рдХрд░ें। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рд╣ी рдПрдХ рдЕрд╡िрдЫिрди्рди рдЕंрдЧ рд╣ो, рдЕंрддрд░ рдХेрд╡рд▓ рдмрдЪ्рдЪे рдХो рдкреЭाрдиे рдХी рд╡िрдзि рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиाрдП рдЧрдП рд╕ाрдзрдиों рдоें рд╣ोрдЧा।рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдРрд╕ा рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╣ै рдЬिрд╕े рд╣рдо рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЙрди्рдирдд рджेрд╢ों рд╕े рд╕ीрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं (рдХोрдаाрд░ी рдЖрдпोрдЧ 1964-66: 123)
1974 рдоें рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдиिрд╢рдХ्рдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд╕рдоेрдХिрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдпोрдЬрдиा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХिрдпा। рдХेंрдж्рд░ рдк्рд░ाрдпोрдЬिрдд рдЗрд╕ рдпोрдЬрдиा рдХे рддрд╣рдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें, рдЙрдирдХे рдЧैрд░-рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдоिрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрдиे рд▓рдЧी। рдиिःрд╢рдХ्рдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдзिрдиिрдпрдо(1995) рдХे рдЕрдз्рдпाрдп 5 рдХी рдзाрд░ा 26 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдиिःрд╢рдХ्рдд рдмाрд▓рдХों рдХे рд▓िрдП рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЬाрдиे рдХी рдмाрдд рдХрд╣ी рдЧрдпी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдоुрдЦ्рдп рдмिंрджु рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं- рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी рдпрд╣ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░ेंрдЧे рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдиिःрд╢рдХ्рдд рдмाрд▓рдХ рдХो 18 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेрдиे рддрдХ рдЙрдЪिрдд рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рд╕рдХे। рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिःрд╢рдХ्рдд рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдПрдХीрдХрд░рдг, рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдПрд╡ं  рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХो рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рд╕े рд╕рдЬ्рдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा । рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡िрдХाрд╕ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдиे рд╡рд░्рд╖ 2020 рддрдХ рджेрд╢ рдХे рд╕рднी рд╕्рдХूрд▓ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ-рдоिрдд्рд░рд╡рдд рдмрдиा рджिрдП рдЬाрдиे рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। (рд╕ंрдЬीрд╡, 2008)।

рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े рдмाрд▓рдХों рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдПрд╡ं рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЖँрдХреЬेः
                                                             рддाрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा-1
                                  рд╕рдорд╕्рдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдПрд╡ं рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рддुрд▓рдиाः              ( рдХрд░ोреЬ рдоें )
рд╕рдорд╕्рдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рднाрд░рдд- 2011
рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рднाрд░рдд- 2011

рд╡्рдпрдХ्рддि
рдкुрд░ुрд╖
рдорд╣िрд▓ा
рд╡्рдпрдХ्рддि
рдкुрд░ुрд╖
рдорд╣िрд▓ा
121.08
62.32
58.76
2.68
1.5
1.18
рд╕्рд░ोрдд: рд╕ेंрд╕рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा, 2011. (рдоिрдиिрд╕्рдЯ्рд░ी рдСрдл рд╕्рдЯैрдЯिрд╕्рдЯिрдХ्рд╕ рдПँрдб рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдЗрдо्рдк्рд▓ीрдоेंрдЯेрд╢рди, рдЧрд╡рд░्рдирдоेंрдЯ. рдЗंрдбिрдпा)

рддрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा-1 рдХे 2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЖंрдХреЬों рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдХुрд▓ 121.08 рдХрд░ोреЬ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╕े рд╡िрдХрд▓ांрдЧों  рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा 2.68 рдХрд░ोрдб (2.21 рдк्рд░рддिрд╢рдд) рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдкुрд░ुрд╖ рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 1.5 рдХрд░ोреЬ рддрдеा рдорд╣िрд▓ा рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 1.18 рдХрд░ोреЬ рд╣ै। рдЕрддः рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмреЬी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। 
рддрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा-2  
рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдПрд╡ं рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा

рдХुрд▓ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рд╢िрдХ्рд╖िрдд
рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд
рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा  рдк्рд░рддिрд╢рдд
рд╕рдорд╕्рдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдк्рд░рддिрд╢рдд
рднाрд░рдд
26814994
14618353
12196641
54.52
74.04
рд╕्рд░ोрдд: рд╕ेंрд╕рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा, 2011. (рдоिрдиिрд╕्рдЯ्рд░ी рдСрдл рд╕्рдЯैрдЯिрд╕्рдЯिрдХ्рд╕ рдПँрдб рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдЗрдо्рдк्рд▓ीрдоेंрдЯेрд╢рди, рдЧрд╡рд░्рдирдоेंрдЯ. рдЗंрдбिрдпा)

рддाрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा- 2 рдХे рдЖрдХреЬों рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рдЬрд╣ाँ рдХुрд▓ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 14618353 рд╣ै рд╡рд╣ी рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 12196641 рд╣ै, рдЕрд░्рдеाрдд рдХेрд╡рд▓ 54.52 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ी рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдЖрдЬ рднी рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 45 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ैं। рдЕрддः рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХो рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдз्рдпाрди рджेрдиे рдХी рдЖрд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।

рддрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा- 3
рд╡िрдХрд▓ांрдЧрддा рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдк्рд░рддिрд╢рдд (2015-16)  
рд╡िрдХрд▓ांрдЧрддा рдХी рдк्рд░рдХृрддि
рдЕंрдзे
рдХрдо рджृрд╖्рдЯि
рд╢्рд░рд╡рдг рдмाрдзिрдд
рд╡ाрдХ рдмाрдзिрдд
рдЪрд▓рди рдмाрдзिрдд
рдоाрдирд╕िрдХ рдмाрдзिрдд
рдЕрдзिрдЧрдо рдЕрдХ्рд╖рдорддा
рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдкрдХ्рд╖ाрдШाрдд
рдЖрдд्рдордХेंрдж्рд░िрдд
рдмрд╣ुрд╡िрдХрд▓ांрдЧрддा

рдк्рд░рддिрд╢рдд

2.78

16.84

10.54

9.97

17.10

22.01

11.44

2.55

0.93

5.85
рд╕्рд░ोрдд: рдпू-рдбाрдЗрд╕ 2015-16: рдЧ्рд░ाрдлिрдХ рдк्рд░ेрдЬेंрдЯेрд╢рди.

рд╡рд░्рд╖ 2015-16 рдХे рдирд╡ीрдирддрдо рдЖंрдХреЬों рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं, рдЬिрдирдХा рдк्рд░рддिрд╢рдд 22.01 рд╣ै рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдХрдо рдЖрдд्рдо-рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЫाрдд्рд░ рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдк्рд░рддिрд╢рдд 1 рд╕े рднी рдХрдо рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЫाрдд्рд░ों рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЕंрддрд░ рд╣ै, рдФрд░ рдЙрди рдкрд░ рдЙрдирдХी рд╡िрдХрд▓ांрдЧрддा рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ी рдз्рдпाрди рджेрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
                        

рддрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा- 4
                               рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рд╕्рдеिрддिः рд▓िंрдЧ рдПрд╡ं рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░             (рдЖрдХреЬे, 2011)

рд╢िрдХ्рд╖िрдд
рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд
рдЧ्рд░ाрдоीрдг
рд╢рд╣рд░ी
рдЧ्рд░ाрдоीрдг
рд╢рд╣рд░ी
рд╡्рдпрдХ्рддि
48
67
52
33
рдкुрд░ुрд╖
58
72
42
28
рдорд╣िрд▓ा
37
61
63
39
рд╕्рд░ोрдд: рд╕ेंрд╕рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा, 2011. (рдоिрдиिрд╕्рдЯ्рд░ी рдСрдл рд╕्рдЯैрдЯिрд╕्рдЯिрдХ्рд╕ рдПँрдб рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдЗрдо्рдк्рд▓ीрдоेंрдЯेрд╢рди, рдЧрд╡рд░्рдирдоेंрдЯ. рдЗंрдбिрдпा)

рддाрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा-4 рдХे 2011 рдХे рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЖंрдХреЬों рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╢рд╣рд░ी рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдкुрд░ुрд╖ 72 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рд╡рд╣ी рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХेрд╡рд▓ 58 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ै। рдпрджि рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд▓реЬрдХिрдпों рдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХी рдмाрдд рдХी рдЬाрдП рддो рдЬрд╣ां рд╢рд╣рд░ी рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдорд╣िрд▓ाрдпें 61 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рд╡рд╣ीं рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдорд╣िрд▓ाрдпें 37 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं। рдпрджि рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддुрд▓рдиा рдХी рдЬाрдП рддो 42 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЧ्рд░ाрдоीрдг  рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдкुрд░ुрд╖ рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рдЬрдмрдХि 28 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╢рд╣рд░ी рдкुрд░ुрд╖ рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं। рдпрджि рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рддुрд▓рдиा рдХी рдЬाрдпे рддो 39 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╢рд╣рд░ी рдПрд╡ं 63 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдорд╣िрд▓ाрдпें рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдЕрддः рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЖрдХреЬों рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдкुрд░ुрд╖ों рдПрд╡ं рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдз्рдпाрди рджेрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। 

рддрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा- 5
рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕्рддрд░








рднाрд░рдд


рдХुрд▓ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕्рддрд░
рдХुрд▓

рдкुрд░ुрд╖

рдорд╣िрд▓ा
рдХुрд▓

26814994
14988593
11826401
рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд

12196641
5640240
6556401
рд╢िрдХ्рд╖िрдд

14618353
9348353
5270000
рд╕ाрдХ्рд╖рд░ рд▓ेрдХिрди рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕े рдХрдо

2840345
1706441
1133904
рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд▓ेрдХिрди рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕े рдХрдо
3554858
2195933
1358925
рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд▓ेрдХिрди рдоैрдЯ्рд░िрдХ рд╕े рдХрдо
2448070
1616539
831531
рдоैрдЯ्рд░िрдХ рд▓ेрдХिрди рд╕्рдиाрддрдХ рд╕े рдХрдо
344865
2330080
1118570
рд╕्рдиाрддрдХ рдПрд╡ं рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ
1246857
839702
407155
рд╕्рд░ोрдд: рд╕ेंрд╕рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा, 2011. (рдоिрдиिрд╕्рдЯ्рд░ी рдСрдл рд╕्рдЯैрдЯिрд╕्рдЯिрдХ्рд╕ рдПँрдб рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдЗрдо्рдк्рд▓ीрдоेंрдЯेрд╢рди, рдЧрд╡рд░्рдирдоेंрдЯ. рдЗंрдбिрдпा)

рддाрд▓िрдХा рд╕ंрдЦ्рдпा-5 рдХे рдЖंрдХреЬो рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдХुрд▓ 26814994 рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдоें рд╕े 146118353 рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рдЬрдмрдХि 12196641 рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं। рдпрджि рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд▓реЬрдХों рдХी рдмाрдд рдХी рдЬाрдпे рддो 9348353 рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рдЬрдмрдХि 5640240 рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд▓реЬрдХिрдпों рдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХी рдмाрдд рдХी рдЬाрдпे рддो 5270000 рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рддрдеा 6556401 рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं । рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡िрднिрди्рди рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд▓реЬрдХे рдПрд╡ं рд▓реЬрдХिрдпों рдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рд╕्рддрд░ рдХो рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाः
рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмाрд▓рдХ рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рджूрд╕рд░े рдмाрд▓рдХों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрдордЬोрд░ рддрдеा рд╣ीрди рд╕рдордЭрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдкृрдердХрддा рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╡िрдХрд▓ांрдЧो рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрд▓рдХों рдХे рд╕ाрде рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рдЧрддि рдХрд░рдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмाрд▓рдХ рдпрд╣ рд╕ोрдЪрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдмрдЪ्рдЪे рд╕े рдХрдордЬोрд░ рдирд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддि рдмाрд▓рдХों рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдЧрддि рдХो рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рдХрд░рддी рд╣ै।
рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмाрд▓рдХों рдоें рдХुрдЫ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧुрдг рдмрд╣ुрдд рд╕ंрдЧрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬрдм рд╡े рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрд▓рдХों рдХे рд╕ाрде рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рд╡े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧुрдгों рдХो рдЕрди्рдп рдмाрд▓рдХों рдХे рд╕ाрде рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдиैрддिрдХ рдЧुрдгों, рдк्рд░ेрдо, рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि, рдЖрдкрд╕ी рд╕рд╣рдпोрдЧ, рдЖрджि рдЧुрдгों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рдорд╣ंрдЧी рдПрд╡ं рдЦрд░्рдЪीрд▓ी рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖ाрд╡िрджों рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рднी рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рд▓ेрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХрдо рдЦрд░्рдЪीрд▓ी рддрдеा рд▓ाрднрджाрдпрдХ рд╣ै। рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеा рдХो рдмрдиाрдиे рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХाрд░्рдп рдХो рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрди्рдп рдмреЬे рд╕्рд░ोрддों рд╕े рднी рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ेрдиी рдкреЬрддी рд╣ै рдЬैрд╕े- рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдЕрдз्рдпाрдкрдХ, рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ, рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдЖрджि। рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмाрд▓рдХ рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдХрдХ्рд╖ा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдХрдо рдЦрд░्рдЪ рдЖрддा рд╣ै।
рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЪाрд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рдЕрдзिрдХ рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рддрдеा рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрд▓рдХ рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдПрдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдмрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЕрдкрдиे рд╕рд╣рдкाрдаिрдпों рд╕े рд╕ीрдЦрдиा, рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиा рддрдеा рд╕्рд╡рдпं рдХो рджूрд╕рд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ाрдпा рдЬाрдиा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЫाрдд्рд░ рдЙрдкрдпुрдХ्рддрддा рдХी рднाрд╡рдиा рддрдеा рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рд╕рдоाрдпोрдЬрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдпोрдЧ्рдпрддा рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд▓рдЪीрд▓े рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рддрдеा рдЖрдзुрдиिрдХ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рд▓ाрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдмाрдзिрдд рдмाрд▓рдХों рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рджेрдиा рднी рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдоाрдирддा рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП рдЬिрд╕рд╕े рдХोрдИ рднी рдЫाрдд्рд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рджूрд╕рд░ों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╣ीрди рди рд╕рдордЭे। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рддрде्рдпों рд╕े рдпрд╣ рдмाрдд рдЙрднрд░рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै рдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдорд╕्рдд рдмाрд▓рдХो рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпंрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдЪुрдиौрддिрдпाँ :
рдХिрд╕ी рдмाрд▓рдХ рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рд╕рдордЭрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै, рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдмाрд▓рдХों рдХे рд▓िрдП рддो рдпрд╣ рдЕрдд्рдпंрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмाрд▓рдХ рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ, рд╕ाрдзाрд░рдг рдмाрд▓рдХों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рддीрд╡्рд░ рд╡ рд╡िрдЪिрдд्рд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдХुрдЫ рджेрд╢ों рдоें рдХрдХ्рд╖ा рдХा рдмреЬा рдЖрдХाрд░ рдПрд╡ं рдЫाрдд्рд░-рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЕрдиुрдкाрдд рдХा рдХрдо рд╣ोрдиा рд╕рднी рдЫाрдд्рд░ों рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рд▓िрдП рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै, рдФрд░ рдПрдХ рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡िрд╡िрдзрддा рднी рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдХो рдХрдо рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕рдд्рдп рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рдХрдХ्рд╖ा рдоें 100 рдпा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЫाрдд्рд░ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЬрдм рд╣рддाрд╢ा рдоें рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡िрдзिрдпों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдпрд╣ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рдмрди рдЬाрддी рд╣ै। рдХुрдЫ рдоाрдорд▓ों рдоें рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдЙрдирдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рди рдХрд░рдиा рдЙрди्рд╣ें ‘рдоंрдж рдЕрдзिрдЧрдордХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдмрд╕े рдмुрд░ी рд╕्рдеिрддि рддрдм рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдЬрдм рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЫाрдд्рд░ों рдХो рджрдг्рдбिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪे рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рджेрд╢ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рднी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рд╣ै рдЬो рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХी рднрд░्рддी, рд╡िрдд्рддрдкोрд╖рдг рдПрд╡ं рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХे рдЕрднिрдпाрди рдоें рдорд╣рддी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддा рд╣ै।
рдХрдИ рдмрдЪ्рдЪे рд╕्рдХूрд▓ рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ंрдмी рджूрд░ी рддрдп рдХрд░рддे рд╣ैं, рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХी рдХрдоी, рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдЗрд▓ाрдХे, рдЦрд░ाрдм рд╕реЬрдХें рдФрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдмрдж्рдз рд▓ाрдЧрдд рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд▓реЬрдХे рдФрд░ рд▓реЬрдХिрдпों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╕рдорд╕्рдпा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд▓реЬрдХिрдпों рдХे рд▓िрдП рд╕्рдХूрд▓ рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рддे рд╕рдордп рдЙрдирдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рдбрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдпрджि рдЙрдирдХे рдоाрддा-рдкिрддा рдЙрди्рд╣ें рдШрд░ рдкрд░ рдмैрдаा рджेрддे рд╣ैं рддो рд╡े рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдмрд╣िрд╖्рдХृрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рдоाрддा-рдкिрддा рдПрд╡ं рдЫोрдЯे рднाрдИ-рдмрд╣рдиों рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХे рд▓िрдП рднी рдХुрдЫ рдЫाрдд्рд░ों рдХी рдкреЭाрдИ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддी рд╣ै। рд╕्рдХूрд▓ рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рддрдХ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдкрд╣ुँрдЪ рдХा рдЕрднाрд╡ рднी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдмाрдзा рд╣ै। рдпрджि рдХोрдИ рдмाрд▓рдХ рд╕्рдХूрд▓ рдоें рд╕рднी рджिрди рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХрдо рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ां рддрдХ рдХि рдЕрдЧрд░ рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХो рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╢ुрд▓рдн рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХूрд▓िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ो рддो рдЙрд╕े рдмрдиाрдП рд░рдЦा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХुрдЫ рдРрд╕े рдоाрдорд▓ों рдоें рдЬрд╣ां рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХो рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХूрд▓िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рд╡े рд╕्рдХूрд▓ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд▓реЬрдХे рд╡ рд▓рдбрдХिрдпों рдХो рди рд░рдЦрдиे рдХे рдмрд╣ाрдиे рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡े рдпрд╣ рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдХोрдИ рднी рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕्рдЯॉрдл рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╡ाрд╢рд░ूрдо рддрдХ рд▓े рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдкाрдиी рд╡ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕ंрдмंрдзी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рднी рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╕ुрдЭाрд╡ः
1. рдЗрди рдмाрд▓рдХों рдХे рдоाрддा-рдкिрддा рд╡ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рдЗрд╕ рд░ूрдк рдоें рд╕рдордЭे рдХि рд╡े рднी рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рд╕рднी рдХे рд╕рдоाрди рдЖрджрд░, рд╕рдо्рдоाрди, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рд╕्рдиेрд╣ рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
2. рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдмाрд▓рдХों рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрд╡ं рд╕рдордЭ, рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдмाрд▓рдХों рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдг рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╕рд░рд▓ рдмрдиा рджेрдЧी।
3. рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдмाрд▓рдХों рдХो рднी рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрд▓рдХों рдХे рд╕рдоाрди рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрди्рд╣ें рдХрдо рд╕े рдХрдо рдкреЭрдиे, рд▓िрдЦрдиे рдФрд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рдЧрдгिрдд рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ो рдЬाрдП।
4. рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рддрдХрдиीрдХों рдиे рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпों, рддрдХрдиीрдХों рдПрд╡ं рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрдирдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЕрддः рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмाрд▓рдХों рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪिрдд рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рддрдХрдиीрдХों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП।
5. рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдмाрд▓рдХों рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рддрд░ рдЙрдирдХे рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рддрд░ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।
6. рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдЕрддि рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХी рдиिрддांрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдЕрддः рдЗрд╕ рдХрдоी рдХो рдкूрд░ा рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।
7. рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдмाрд▓рдХों рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХिंрддु рдпрд╣ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмाрд▓рдХों рдХो рд░ोрдЬрдЧाрд░рдкрд░рдХ рдХाрдо-рдзंрдзों рдоें рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП ।
8. рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ो рдЬिрд╕рд╕े рдШрд░ рд╕े рд╕्рдХूрд▓ों рддрдХ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдкрд╣ुँрдЪा рдЬा рд╕рдХे।
9. рдХрдХ्рд╖ा рдХा рдмреЬा рдЖрдХाрд░ рдПрд╡ं рдЫाрдд्рд░-рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЕрдиुрдкाрдд рдХा рдХрдо рд╣ोрдиा рдПрдХ рдмреЬी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै, рдЕрддः рд╣рдоें рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдмреЭाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
10. рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪ рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдпे рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╢ुрд▓рдн рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ः
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рдорд╕्рдд рджेрд╢ рдЕрдкрдиी рднाрд╡ी рдкीреЭी рдХे рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХाрдиेрдХ рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡िрднिрди्рди рддрдмрдХे рдХे рд╕рдоुрдЪिрдд рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╡िрднिрди्рди рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдпोрдЬрдиाрдУं рдХे рд╕ाрде рдмрд╣ुрд▓рддाрдпुрдХ्рдд рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддाрдУं рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рддрд░рдл рдЧंрднीрд░рддा рд╕े рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рдпрд╣ рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рднी рд╣ै рдХि рд╣ाрд╢िрдП рдкрд░ рдкреЬे рд╣ुрдП рдЙрди рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рддрд░рдл рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬाрдП рдЬो рдХिрди्рд╣ीं рдХाрд░рдгों рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдмाрд▓рдХों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╣ै। рдЕрддः рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдмाрдд рд╡िрд╢्рд╡ рд╕рдоुрджाрдп рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬो рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрди्рдп рджोрдиों рд╣ी рдмाрд▓рдХों рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдЬрд░ुрд░рдд рд╣ै рддो рдмрд╕ рдЙрдирдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рддрде्рдпрдкрд░рдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХी рдЬाрдП, рдЙрдирдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдЪिрдд рдиीрддिрдпाँ рдмрдиाрдпी рдЬाрдП, рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓ा рдЬा рд╕рдХे рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рджूрд░ рдЙрди рд╕рдорд╕्рдд рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЙрдЪिрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ें рдирдИ рджिрд╢ा рджी рдЬाрдП। рдЬрдм рд╣рдо рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╕рднी рдмрдЪ्рдЪे рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХे рднрд╡िрд╖्рдп рд╣ैं рддो рд╣рдоाрд░ी рдиैрддिрдХ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рдмрдирддी рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЗрди рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЕрдЪ्рдЫी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдПँ рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рджेрд╢ рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдкрдиी рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдХрд░े। рдЖрдЬ рднी рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ाрд▓े  рдмाрд▓рдХों рдХी рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╕ंрдмंрдзी рд╕्рдеिрддि рдЪिंрддाрдЬрдирдХ рд╣ै। рдЖँрдХреЬे рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдЖрдЬ рднी рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд▓ोрдЧों рдХी рдЖрдзी рдЖрдмाрджी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рджूрд░ рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рднी рд╣िрддрдзाрд░рдХों рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рдЙрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рджें। рдЙрдирдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдХрджрдо рдЙрдаाрдпे рдЬाрдиे рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднा рд╕рдХрддी рд╣ै। 

                                                     рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рде рд╕ूрдЪीः
рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдлॉрд░ рдСрд▓ः рдЯूрд╡рд░्рдб्рд╕ рдХ्рд╡ाрд▓िрдЯी рд╡िрде рдЗрдХ्рд╡िрдЯी (2016). рдПрдо.рдПрдЪ.рдЖрд░.рдбी. рдиेрд╢рдирд▓ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдСрдл рдПрдЬुрдХेрд╢рдирд▓ рдк्рд▓ाрдиिंрдЧ рдПँрдб рдПрдбрдоिрдиिрд╕्рдЯ्рд░ेрд╢рди. (http://www.nuepa.org)
рдПрдЬुрдХेрд╢рдирд▓ рд╕्рдЯैрдЯिрд╕्рдЯिрдХ्рд╕ рдПрдЯ рдП рдЧ्рд▓ाрди्рд╕ (2016). рдПрдо.рдПрдЪ.рдЖрд░.рдбी. рдбिрдкाрд░्рдЯрдоेंрдЯ рдСрдл рд╕्рдХूрд▓ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдПँрдб рд▓ाрдЗрдЯрд░ेрд╕ी. рди्рдпू рджिрд▓्рд▓ी.
рдПрд▓ीрдоेंрдЯ्рд░ी рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдЗрди рдЗंрдбिрдпा (2015-16). рдЧ्рд░ाрдлिрдХрд▓ рд░िрдк्рд░рдЬेंрдЯेрд╢рди рдмेрд╕्рдб рдСрди рдпू-рдбाрдЗрд╕ рдбाрдЯा. рди्рдпू рджिрд▓्рд▓ीः рдиेрд╢рдирд▓ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдСрдл рдПрдЬुрдХेрд╢рдирд▓ рдк्рд▓ाрдиिंрдЧ рдПँрдб рдПрдбрдоिрдиिрд╕्рдЯ्рд░ेрд╢рди. ( http://www.nuepa.org)
рдЖрд╣ूрдЬा, рдЖрд░ (2015). рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ. (рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг). рдЬрдпрдкुрд░ः рд░ाрд╡рдд рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди.
рдЕрд▓्рдл्рд░ेрдбो, рдЬे. рдЖрд░्рдЯिрд▓्рд╕ (2006). рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдЗрди рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬूрдХेрд╢рди рд░िрд╕рд░्рдЪः рд░ी-рдоीрдбिрдПрдЯिंрдЧ рде्рдпोрд░ी рдПँрдб рдоेрдердб्рд╕ рд╡िрде рдП рдЯ्рд░ांрд╕рдлॉрд░्рдоेрдЯिрд╡ рдПрдЬेंрдбा. рд╡ॉрд▓्рдпूрдо (30). рдЕрдоेрд░िрдХрди рдПрдЬुрдХेрд╢рдирд▓ рд░िрд╕рд░्рдЪ рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢рди.
рдЖрдЗрди्рд╕्рдХोрд╡, рдоेрд▓., рдЯोрдиी рдмुрде рдПрд╡ं рдбाрдпрд╕рди, рдПрд▓рди (2003). рдЕंрдбрд░рд╕्рдЯैंрдбिंрдЧ рдПँрдб рдбेрд╡рд▓рдкिंрдЧ рдЗрди्рдХ्рд▓ुрд╕िрд╡ рдк्рд░ैрдХ्рдЯिрд╕ेрд╕ рдЗрди рд╕्рдХूрд▓. рдоैрдирдЪेрд╕्рдЯрд░ः рдЯीрдЪिंрдЧ рдПँрдб рд▓рд░्рдиिंрдЧ рд░िрд╕рд░्рдЪ рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо.
рдХृрд╖्рдгрдХांрдд, рдПрд╕. (2001). рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХी рдУрд░.(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг). рдирдИ рджिрд▓्рд▓ीः рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди.
рдЧौрддрдо, рдХृрдкा (2010). рднाрд░рддीрдп рд╕्рдд्рд░ीः рд▓िंрдЧ рдЕрдиुрдкाрдд рдПрд╡ं рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг. рджिрд▓्рд▓ीः рдоिрд╢्рд░ा рдкрдм्рд▓िрд╢рд░ рдПँрдб рдбिрд╕्рдЯ्рд░ीрдм्рдпुрдЯрд░.
рдЬोрд╢ी, рдк्рд░рдоोрдж (рдоाрд░्рдЪ 2017). рдХुрд░ुрдХ्рд╖ेрдд्рд░ः рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рджिрд╢ा рдоें рдк्рд░рдпाрд╕.
рдаाрдХुрд░, рдпрддींрдж्рд░ (2016-17). рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा. рдоेрд░рдаः рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди.
рдбिрд╕ेрдмрд▓ рдкрд░्рд╕рди рдЗрди рдЗंрдбिрдпाः рдП рд╕्рдЯैрдЯिрд╕्рдЯिрдХрд▓ рдк्рд░ोрдлाрдЗрд▓ (2016). рдоिрдиिрд╕्рдЯ्рд░ी рдСрдл рд╕्рдЯैрдЯिрд╕्рдЯिрдХ्рд╕ рдПँрдб рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдЗंрдо्рдк्рд▓ीрдоेंрдЯेрд╢рди. рдЬी.рдУ.рд╡ी. (http// www.mospi.gov.in).
рджोрдиोंрд╣्рдпू, рдбोрдиा рдПँрдб рдмोрдорди рдЬुрдЖрди (2014). рджी рдЪैрд▓ेंрдЬेрдЬ рдСрдл рд░ीрдпрд▓ाрдЗрдЬिंрдЧ рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдЗрди рд╕ाрдЙрде рдЕрдл्рд░ीрдХा. рд╕ाрдЙрде рдЕрдл्рд░ीрдХрди рдЬрд░्рдирд▓ рдСрдл рдПрдЬुрдХेрд╢рди. 34(2). ( http://www.sajournalofeducation.co.za).   
рдиाрд░ंрдЧ, рдПрдо. рдХे. рдПрд╡ं рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рдЬे. рд╕ी (2016-17). рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा. рдоेрд░рдаः рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди.
рдиिрд░ुрдкрдоा (2010). рдиाрд░ीः рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ाрдзрди рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп. рдирдИ рджिрд▓्рд▓ीः рдЕрдиुрдкрдо рдк्рд░рдХाрд╢рди.
рдкाрд╡реЬे, рд╕рддीрд╢ рдПрд╡ं рдХुрдоाрд░, рд╡िрд░ेрди्рдж्рд░ (2017) рд╕्рдд्рд░ीः рдЫрд╡ि рдФрд░ рдпрдеाрд░्рдеः рд╡рд░्рддрдоाрди рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕्рдеिрддि рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдФрд░ рд╕ुрдЭाрд╡. рдЕрдорд░ाрд╡рддीः рдкाрдпрдЧुрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди.
рднाрд░्рдЧрд╡, рд░ाрдЬрд╢्рд░ी (2016). рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा. рдЖрдЧрд░ाः рд░ाрдЬрд╢्рд░ी рдк्рд░рдХाрд╢рди.
рдоेрдЗрдЬрд░, рд╕ी. рдЬे. рдбрдм्рд▓्рдпू (2001). рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдПँрдб рдЗрдлेрдХ्рдЯिрд╡ рдХ्рд▓ाрд╕рд░ूрдо рдк्рд░ैрдХ्рдЯिрд╕ेрд╕. рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдПрдЬेंрд╕ी рдлॉрд░ рдбेрд╡рд▓рдкрдоेंрдЯ рдЗрди рд╕्рдкेрд╢рд▓ рдиीрдб्рд╕ рдПрдЬुрдХेрд╢рди. (Web: http://www.european-agency.org).  
рдоिрд▓्рд╕, рд╕ूрд╕ी рдПँрдб рд╕िंрдЧрд▓ рдиिрдзि (2008). рдж рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдлॉрд░ рдСрд▓ рдПँрдб рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдбिрдмेрдЯः рдХाрдирдл्рд▓िрдХ्рдЯ рдХрдг्рдЯ्рд░ाрдбीрдХ्рд╕рди рдСрдл рдЖрдкрд░्рдЪ्рдпूрдиिрдЯी? рдоैрдирдЪेрд╕्рдЯрд░ः рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдЬрд░्рдирд▓ рдСрдл рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬुрдХेрд╢рди.
рд▓ाрд▓, рд░рдорди рдмिрд╣ाрд░ी (2016.17). рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕िрдж्рдзांрдд. рдоेрд░рдаः рд░рд╕्рддोрдЧी рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди.
рд▓ाрд▓, рд░рдорди рдмिрд╣ाрд░ी (2014). рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ. рдоेрд░рдаः рд░рд╕्рддोрдЧी рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди.
рд▓िрдпोрдиाрд░्рдб рдЪेрд╕ाрдпрд░ рдбिрд╕ेрдмिрд▓िрдЯी (рдСрд░्рдЧрдиाрдЗрдЬेрд╢рди рдпू.рдХे. 2013). рдЗंрдХ्рд▓ुрд╕िрд╡ рдПрдЬूрдХेрд╢рдиः рдПрди рдЗंрдЯ्рд░ोрдбрдХ्рд╢рди.
рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд░िрдкोрд░्рдЯ (2015-16). рд╕्рдХूрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рд╡िрднाрдЧ. рдЙрдЪ्рдЪрддрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ. рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡िрдХाрд╕ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп. рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░. (http://mhrd.gov.in/hi/iedss-hindi)
рд╢рд░्рдоा, рд╕ुрд╖рдоा (2004). рд╢िрдХ्рд╖рдХ-рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд▓ेрдЦрдоाрд▓ाः рдПрдХीрдХृрдд рдПрд╡ं рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рдЙрдкाрдп. рджिрд▓्рд▓ीः рдСрд▓ рдЗंрдбिрдпा рдХрди्рдлेрдбрд░ेрд╢рди рдЖрдл рджी рдм्рд▓ाрдЗंрдб.
рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдПрди.рдЖрд░. рд╕्рд╡рд░ूрдк (2013). рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕िрдж्рдзांрдд. рдоेрд░рдаः рдЖрд░ рд▓ाрд▓ рдмुрдХ рдбिрдкो.
рд╕िंрд╣, рдиिрд╢ांрдд (2009). рднाрд░рддीрдп рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди.(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг). рджिрд▓्рд▓ीः рдУрдоेрдЧा рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди्рд╕.
рд╕िंрд╣, рдПрдо. рдПрди. (2009). рдорд╣िрд▓ा рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг рдХा рд╕рдЪ. рдирдИ рджिрд▓्рд▓ीः рдУрдоेрдЧा рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди्рд╕.
рд╕ंрдЬीрд╡, рдХुрдоाрд░ (2008). рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢िрдХ्рд╖ा(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг). рдирдИ рджिрд▓्рд▓ीः рдЬाрдирдХी рдк्рд░рдХाрд╢рди.

рд╕ोрд░िрдпाрдиो, рд╡ी., рд╡ाрдЯрдХिंрдЧ, рдП., рдЗрдмрд░рд╕ोрд▓्рдб, рдПрд╕. (2017). рдЗंрдХ्рд▓ूрд╕िрд╡ рдПрдЬूрдХेрд╢рди рд▓рд░्рдирд░ рд╡िрде рдбिрд╕ेрдмिрд▓िрдЯीрдЬ. рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдПрдЬेंрд╕ी рдлॉрд░ рд╕्рдкेрд╢рд▓ рдиीрдб्рд╕ рдПँрдб рд╕्рдкेрд╢рд▓ рдПрдЬुрдХेрд╢рди. (http://www.europarl.europa.ed/supporti-analyses). рдд्рд░िрдкाрдаी, рдПрдо. (2010). рднाрд░рдд рдоें рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░.(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг). рдирдИ рджिрд▓्рд▓ीः рдУрдоेрдЧा рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди्рд╕.

3 comments :

  1. thanks and congratulations to author as well as team Setu for this valuable and qualitative information regarding Inclusive education in Hindi. thanks agani

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।