рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рднूрдоिрдХा

- рдЬрдп рд╢ंрдХрд░ рд╕िंрд╣

рд╢ोрдз рдЕрдз्рдпेрддा, рдк्рд░ौреЭ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ, рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрдирд╢ाрд▓ा
рдбॉ. рд╣рд░िрд╕िंрд╣ рдЧौрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрдЧрд░ рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢

рдЬрдп рд╢ंрдХрд░ рд╕िंрд╣
рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдмрд╕े рдиिрдЪрд▓े рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдоिрдпों рдХी рдЬाрддि, рд╕्рд╡рдпं рдХो рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдЖрджि-рдЧ्рд░рди्рде рд░ाрдоाрдпрдг рдХे рдк्рд░рдгेрддा рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬोреЬрддी рд╣ै। рдЙрдирдХी рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдЛрд╖ि рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рднी рдЙрдирдХी рдЬाрддि рдХे рдорд╣ाрди рдЖрджि рдХрд╡ि рдеे। рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдоाрди्рдпрддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рдЬाрддि рд╣ै рдЬो рдЖрд░्рдп-рдЕрдиाрд░्рдп рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдм्рд░ोрдХрди рдоैрди (рдкрд░ाрдЬिрдд рджाрд╕, рднंрдЧрдкुрд░ुрд╖ рдпा рднंрдЧी) рдмрдиे। рдкрд╣рд▓े рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдпрд╣ рдЬाрддि рднंрдЧी, рдоेрд╣рддрд░, рд▓ाрд▓рдмेрдЧी рдЬैрд╕े рдиाрдоों рд╕े рднी рдЬाрдиी рдЬाрддी рдеी рдЕрдм рд╕рдмрдХा рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдиाрдо рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдк्рд░рдЪрд▓рди рдоें рд╣ै। рдкेрд╢े рд╕े рд╕рдлाрдИ (рдХрд░्рдоी) рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं।рдпрд╣ рдЬाрддि рдмрд╣ुрд▓рддा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рд╣рд░िрдпाрдгा, рдкंрдЬाрдм, рджिрд▓्рд▓ी, рдЪंреЭीрдЧреЭ, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢, рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЖрджि рд╕्рдерд▓ों рдкрд░ рдоिрд▓рддी рд╣ै рддрдеा рдирдЧрд░ рдЧाँрд╡ों рдоें рдмिрдЦрд░ी рд╣ुрдИ рд╣ैं। рдЗрдирдХे рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдЬैрд╕े рдм्рд░ेрдб-рдЕрдг्рдбा, рд╕ुрдЕрд░ рдХा рдоांрд╕, рд╕рдм्рдЬी, рдлрд▓ рдмेрдЪрдиे, рдкрд╢ु-рдкाрд▓рди, рд╕ुрдЕрд░-рдкाрд▓рди, рдоोрдЯрд░ рдордХैрдиिрдХ, рдб्рд░ाрдИрд╡िंрдЧ, рд╢ाрджी-рд╡िрд╡ाрд╣ों рдоें рдмैрдг्рдб рдмाрдЬे рдмрдЬाрдиे рдЬैрд╕े рдХाрдо рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рдкंрдЬाрдм рдХे рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХрдИ рдмрд╣िрд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдкрдиाрдиे рд╡ाрд▓े рдХुрд▓ों рдЧोрдд्рд░ों рдоें рдмँрдЯे рд╣ुрдП рд╣ैं- рдЬिрдирдоें рдЧिрд▓, рдорд▓्рд╣ोрдд्рд░ा, рдордЯ्рдЯू, рд╣ंрд╕, рдЯांрдХ, рдиाрд╣рд░, рд╕рд╣ोрдд्рд░ा, рднрдЯ्рдЯी, рд╕рднрд░рд╡ाрд▓, рдЕрдЯрд╡ाрд▓, рдЦोрдЦрд▓ा, рдмाрд▓ी, рдЪैрд╣ाрди, рдХрд▓्рдпाрдг, рдеाрдкрд░, рдЦंрдбрдпाрд░े, рддेрдЬी, рдоूंрдЧ рдЖрджि рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рдЗрдирдХी рдкुрд╖्рдЯि рдЗрдм्рдЯрд╕рди (рдЗрдм्рдЯрд╕рди:1961) рдиे рднी рдЕрдкрдиे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдХी рд╣ै। рдпे рд╕рдм рдКँрдЪी рдкंрдЬाрдмी рдЬाрддिрдпों рдХे рдЧोрдд्рд░ рд╣ैं।

 рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдирдЧрд░ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдоी рд╣ैं। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЪрддुрд░्рде рд╢्рд░ेрдгी рдХрд░्рдордЪाрд░ी-рдХ्рд▓рд░्рдХ, рд╡рдЧैрд░рд╣ рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдХрдИ рдмрд╣िрд░्рд╡िрд╡ाрд╣ी рдХुрдЫ рдЧोрдд्рд░ (рдЪंрдЪрд░ीрдХ) рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдкрдерд░ोрд▓, рдмिрд▓्рд╡рди, рд╡ाрди्рдпू рднрд░ूрдЖ, рдоेрдиा, рдХोрд░ीрд╕िрдпा, рд▓ोрд╣ोрдЯ, рдЪाрдУрд░िрдпा, рдЧौрд╣рд░, рдЪैрд╣ाрди, рдЦрд░े, рдирд░рд╡ाрд░े, рдШेрдШрдЯ, рдШाрд░ू, рдЭाрдЭोंрдЯ, рд╣ाрд░िрдпा, рдкрд░ोрдЪी, рд░ाрдЬाрдЦेреЬी, рдХрдЫрд╡ाрд╣ा, рд╕िрд╣ोрдЯे, рдмोрд╣рдд, рдзौрд▓рдкुрд░ी, рдкिрдг्рдбрдкाрд░ोрдЪे рд╕ौрджे, рдкाрд░ोрдЪी, рдмाрдЧिрдпा, рдЪрди्рджेрд▓िрдпा, рдирд╣ाрд░िрдпा, рдорд╣ाрд╡рддे, рдЪुрдЯीрд▓े, рдмैрдж्рдп, рдордЫрди्рджрд░, рд╕рдирдХрдЯ, рдХрдЯाрд░े, рдЙрд░ेрд▓े, рдоैрдиाрд░े, рдЦрд░ाрд░े, рдЧोрд╕ाрдИ, рд╡рд░्рдоा, рдкрд░ोрдЪे, рд╕िрд╣ोрддा, рдиाрд╣рд░, рдкрдерд░ोреЬ, рд╕िрд╣ाрддे, рдоाрд▓рд╡ीрдп, рдЙрдЯрдоाрд▓िрдпा, рд╕िрд╕ोрдзिрдпा, рдЧोрджिрдпा, рдЪрди्рдбाрд▓िрдпा, рд╕ेрд╡рддे, рд╕ेрдаी, рдХрд▓्рдЫिрдпा, рд╕ोрджे, рдЧोрд╣рд░े, рдбाрдЧौрд░, рдХрдЫुрд╡ा рдЖрджि। рдирдЧрд╕्рд╕ेрди (рдиाрдЧ рдкूрдЬा) рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рджेрд╡рддा рд╣ैं। рдпрд╣ां рдХे рд╡ाрд▓्рдоीрдХि, рдЛрд╖ि рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХो рдкूрдЬрддे рд╣ैं। рдкूрд░े рдирдЧрд░ рдоें рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддि рд╡рд░्рд╖ рдЬрдЧрд╣-рдЬрдЧрд╣ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдЬрдпंрддी рдордиाрдИ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдирдЧрд░ рдоें рд╡िрд╢ाрд▓ рд╢ोрднा-рдпाрдд्рд░ा рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╢िрд╡, рдЧрдгेрд╢, рдкीрд░рдмाрдмा рдЖрджि рдХो рдкूрдЬрддे рд╣ैं।

 рд╣िрди्рджुрдУं рдХे рд╕рднी рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдоें рдЗрдирдХी рднाрдЧीрджाрд░ी рд░рд╣рддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрди्рд╣ें рд╡рд╣ाँ рдЙрдкрд╣ाрд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдкंрдЪाрдпрддें рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ैं। рдЪैрдзрд░ी рд▓ोрдЧ рдЗрд╕рдХा рдХाрд░्рдпрднाрд░ рджेрдЦрддे рд╣ै।

рдЗрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдХेрд╡рд▓ рдХिрд╕ी рдиिрд░्рдгрдп рдкрд░ рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪा рдЬा рд╕рдХрддा। рдХ्рдпोंрдХि рджेрд╢ рдХी рдЖреЫाрджी рдХे рдмाрдж рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЕрдм рддрдХ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╣ुрдИ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा-рдк्рд░рдЧрддि рдХो рдЙрдд्рд╕ाрд╣рд╡рд░्рдзрдХ рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा।

рджрд▓िрдд рд╕рдоुрджाрдп рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕рд╡ाрд▓
рд╡ैрд╕े, рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдПрдХ рдЕрд╣рдо рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдФрд░ рд╕рдорддा рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХो рдкाрдиे рдХा рд╕ाрдзрди рдоाрдирддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ-рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдКрдкрд░ рдЙрдаाрдиे рдХा рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рд╕ाрдзрди рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдЙрд╕ рдЬ्рдЮाрди, рдХौрд╖рд▓, рдЬीрд╡рди рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рдкाрдиे рдХा рдЙрдкाрдп рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЙрд╕рдХे рдоाрдирд╡ीрдп рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдпे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдПрдХ ‘рд╡ांрдЫिрдд-рдХोрдЯि’ рдХे рдЬीрд╡рди рд╣ेрддु рдПрдХ рдмुрдиिрдпाрджी рдЗंрд╕ाрдиी рдЬрд░ूрд░рдд рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै।

            рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рджाрд░्рд╢рдиिрдХों рд╡ рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддे рд╣ुрдП рдЗрд╕рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджी। рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдирди्рдж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “рд╣рдоें рдЙрд╕ рд╖िрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╖्рдпрдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрд░िрдд्рд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै, рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рд╢рдХ्рддि рдмреЭрддी рд╣ै, рдмुрдж्рдзि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै, рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиे рдкैрд░ों рдкрд░ рдЦреЬा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।“ (рдЧुрдк्рддा:2006) рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рд▓ाреЫ рдиे рдХрд╣ा рдХि- “рдмрдЪ्рдЪे рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рдХो рдФрд░ рдЫाрдд्рд░ рдЕрдкрдиे рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХो рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмाрдд рдЬो рд╣рдо рдХрд╣рддे, рд╕ोрдЪрддे рдпा рдХрд░рддे рд╣ैं рд╡рд╣ рд╣рдоें рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ोрдЪी рдпा рдХी рдЧрдИ рдмाрдд рд╕े рдХрдо рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрд░्рде рдоें рдЬीрд╡рди рд╖िрдХ्рд╖ा рд╣ै рдФрд░ рд╖िрдХ्рд╖ा рдЬीрд╡рди рд╣ै। “ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧाँрдзी рдХा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि- рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдоेрд░ा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдЙрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рд╣ै рдЬो рдмाрд▓рдХ рдПрд╡ं рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╢рд░ीрд░, рдорди рдПрд╡ं рдЖрдд्рдоा рдХे рд╕рд░्рд╡ांрдЧींрдг рдПрд╡ं рд╕рд░्рд╡ोрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рд╣ै।“ рдЕрд░рд╕्рддू рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕्рд╡рд╕्рде्рдп рд╢рд░ीрд░ рдоें рд╕्рд╡рд╕्рде्рдп рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै।” рдк्рд▓ेрдЯो  рдХे рд╢рдм्рджों рдоें- “рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдХाрд░्рдп рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╢рд░ीрд░ рдФрд░ рдЖрдд्рдоा рдХो рд╡рд╣ рдкूрд░्рдгрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХि рд╡े рдпोрдЧ्рдп рд╣ैं।”

            рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХोрдаाрд░ी рдЖрдпोрдЧ 1964-66 рдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рдЧрддि рдк्рд░рддिрд╡ेрджрди рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै рдХि- “рд╢िрдХ्рд╖ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд▓рдХ्рд╖्рдпों рдХे рдк्рд░ाрдк्рддि рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। (рд╕ाрд░рд╕्рд╡рдд: 2010) рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 1986 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рдордиुрд╖्рдп рдПрдХ рдмेрд╢рдХीрдорддी рд╕ंрдкрджा рд╣ै рдЕрдоूрд▓्рдп рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╣ै। рдЬрд░ूрд░рдд рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдкрд░рд╡рд░िрд╢ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдПрд╡ं рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ो। рд╣рд░ рдЗंрд╕ाрди рдХा рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬрди्рдо рд╕े рдоृрдд्рдпुрдкрд░्рдпрди्рдд рдЬिрди्рджрдЧी рдХे рд╣рд░ рдоुрдХाрдо рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдФрд░ рдЬрд░ूрд░рддें рд╣ैं। рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЗрд╕ рдкेрдЪीрджा рдФрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдЕрдкрдиा рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░рдХ рдпोрдЧрджाрди рджे рд╕рдХे рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд╡рдзाрдиी рд╕े рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдиे рдФрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рдкूрд░ी рд▓рдЧрди рдХे рд╕ाрде рдЕрдорд▓ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।” (рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि: 1986)

            рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рднूрдоिрдХा рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдоें рд╣ी рдиिрдо्рди рдмाрддों рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें 'рд╕рдмрдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा' рд╣рдоाрд░े рднौрддिрдХ рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдмुрдиिрдпाрджी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ुрд╕ंрд╕्рдХृрдд рдмрдиाрдиे рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рдЬो рд╣рдоाрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдФрд░ рджृрд╖्рдЯि рдХो рдк्рд░рдЦрд░ рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХрддा рдкрдирдкрддी рд╣ै, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рддрд░ीрдХे рдХे рдЕрдорд▓ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдмреЭрддी рд╣ै рдФрд░ рдЪिрди्рддрди рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЖрддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕्рддрд░ों рдХे рд▓िрдпे рдЬрд░ूрд░рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬрдирд╢рдХ्рддि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡рд░्рддрдоाрди рддрдеा рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдЕрдиुрдкрдо рд╕ाрдзрди рд╣ै। рдПрдХ рдмुрдиिрдпाрджी рдЗंрд╕ाрдиी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрдиे рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЦाрд╕рдХрд░ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рддрдХрдиीрдХी рдФрд░ рд╡ृрдд्рддिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдкाрдиे рдХे рд▓िрдпे рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।

рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди
                  рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рд╕рдоुрджाрдп рдХो рд╣рдоाрд░ा рд╕рдоाрдЬ рдЬिрд╕ рднी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рджेрдЦे рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдЬीрд╡рдирд╢ैрд▓ी рдкрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рднी рдЖрдЬ рдХे рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рд╕рдоुрджाрдп рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрдп рддो рдПрдХ рдмाрд░ рдкूрд░्рд╡ рдоें рд╣ुрдП рдЕрдз्рдпрдпрдиों рдкрд░ рдЕрдкрдиी рджृрд╖्рдЯि рдбाрд▓рдиी рдЬрд░ूрд░ी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рджिрд╡ाрдХрд░ (2014) рдиे рдмрддрд▓ाрдпा рдХि рднाрд░рдд рдоें рдЕрднी рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХा рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╕ाрдоाрди्рдпрдЬрди рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЙрддрдиा рд╕ंрддोрд╖рдк्рд░рдж рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдпрд╣ рднी рдкाрдпा рдХि рднाрд░рдд рдХे рдЬिрди рдк्рд░ाрди्рддों рдоें рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा 25 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рд╣ै рд╡рд╣ाँ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХाрдлी рдХрдо рд╣ै рдЬрдмрдХि рдХрдо рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓े рдк्рд░ाрди्рддों рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХाрдлी рдКँрдЪा рд╣ै। рдЙ.рдк्рд░. рдоें рдЬрд╣ाँ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдХी рдмрд╣ुрд▓рддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рдЗрдирдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ 26.9% рд╣ै рдЬрдмрдХि рдХेрд░рд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХрдо рд╣ै рд╡рд╣ां 71.7% рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ 2001 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ै। рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдиिрд░рдХ्рд╖рд░рддा рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬ्рдп рдЙрдд्рддрд░рдк्рд░рджेрд╢, рдмिрд╣ाрд░, рдкрд╢्рдЪिрдоी рдмंрдЧाрд▓, рддрдеा рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдк्рд░ाрди्рдд рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдЗрди рдЬाрддिрдпों рдХे рдиिрд░рдХ्рд╖рд░ рд▓ोрдЧों рдХा 46.3% рднाрдЧ рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा рдХि рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рд╕्рддрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рддрд░ рддрдХ рдРрд╕े рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХो рдЪрд▓ाрдпा рдЬाрдп рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ो рд╕рдХे। рдХुрдоाрд░ी (2014)  рдж्рд╡ाрд░ा рдкрдЯрдиा рдЬिрд▓ा рднी рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдХे рдКрдкрд░ рдХिрдпे рдЧрдпे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдмрддрд▓ाрдпा рдХि рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдоाрдирдХ рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЖрдп, рдШрд░, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рд╕рдлाрдИ-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдорд╣िрд▓ाрдпें рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдиिрдо्рди рд╣ैं рддрдеा рд╡े рдЙрди рдпोрдЬрдиाрдУं рд╕े рднी рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рд░рд╣рддी рд╣ैं рдЬो рдЧрд░ीрдмी рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдмрдиी рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЪрд╣ुँрдоुрдЦी рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдКрдкрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। рд╕ंрдЬीрд╡ (2011)  рдиे рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдорд╣ाрджрд▓िрдд рдмाрд▓рдХों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдЙрдирдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬो рд░ाрдЬ्рдп рдХे 22 рджрд▓िрдд рд╕рдоुрджाрдп (рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों) рдоें рд╕े 21  рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдорд╣ाрджрд▓िрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдХी рдЧрдпी рд╣ै, рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ै। рдорд╣ाрджрд▓िрдд рд╕рдоुрджाрдп рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╕ुрд╡िрдзा рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдкाрдпा рдЧрдпा, рдЗрд╕ рд╕рдоुрджाрдп рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рддрд░ рдХाрдлी рдиीрдЪे рд╣ै। рд╡े рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╕े рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдФрд░ рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕्рддрд░ рдХी рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░ рдкाрддे рд╣ैं। 3.6% рд▓ोрдЧों рдХो рд╣ी рд╕्рдиाрддрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоिрд▓ рдкाрддी рд╣ै рддрдеा 0.9% рд▓ोрдЧों рдХो рддрдХрдиीрдХी рдПрд╡ं рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдорд╣ाрджрд▓िрддों рдХे рд╕рдоाрд╡ेрд╖ी рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдпे рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдХрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЬрдиाрдпें рдЪрд▓ाрдпी рдЧрдпी рд╣ैं।

            рдпाрджрд╡ (2011) рдиे рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЪрд░्рдордХाрд░ (рдЪрдоाрд░) рдЬाрддि рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рддрдеा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрднिрди्рди рдкрдХ्рд╖ों рдкрд░ рдХिрдпा। рдЬिрд╕рдоें рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдкाрдпा рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЪрд░्рдордХाрд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдПрдХрд▓ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдУрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ुрдпे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдмреЭी рд╣ै। рдХुрдЫ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕्рдХूрд▓ рдирд╣ीं рднेрдЬ рдкाрддे рд╣ैं। рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдЬाрддि-рдк्рд░рдеा рдХी рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд░ूреЭिрд╡ाрджी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा рд╣ै। рдЬाрддि рдкंрдЪाрдпрдд рдХे рдк्рд░рддि рдЖрд╕्рдеा рдкाрдпी рдЧрдпी рддрдеा рдЧрд░ीрдмी, рдЕрд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рди्рдпूрдирддрдо рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рдХाрдлी рдХрдо рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा рд╣ै। рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी (2001)  рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ौंрд░ рдЬрдирдЬाрддि рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рдкाрдпा рдЧрдпा рдХि рдЗрди्рд╣ें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд▓्рдпाрдг рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ंрдмंрдзिрдд рдпोрдЬрдиाрдУं рд╕े рд▓ाрдн рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рд╕реЬрдХ, рдкाрдиी рддрдеा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдЖंрд╢िрдХ рд▓ाрдн рд╣ी рдоिрд▓ा рд╣ै, рд╢ेрд╖ рдпोрдЬрдиाрдпें рдХाрдЧрдЬ рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рд╣ैं। рднрд╡िрд╖्рдп рдпोрдЬрдиा рдоें рдШрд░ рдмрдиाрдиा рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рд╕ौंрд░ рдЬрдирдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧों рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ (16%) рд╣ै рдФрд░ рдЗрдирдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХी рдШोрд░ рдХрдоी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрд╡рд░ूрдж्рдз рд╣ै। рдбुрдоाрд░ (2009) рдиे рдбुрдоाрд░ рдЬाрддि рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдо.рдк्рд░. рдХे рд╕ाрдЧрд░ рдирдЧрд░ рдоें рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдкाрдпा рдХि рдбुрдоाрд░ рдЬाрддि рдХे рдЕрдзिрдХрддрд░ рд▓ोрдЧ (12.5%) рдПрдХांрдХी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдХा рд╕्рд░ोрдд рдХрдо рд╣ोрдиे рд╕े рд╡े рд╕्рд╡ीрдкрд░ рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рдХे рд╣ी рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡िрдХोрдкाрд░्рдЬрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХрдо рд╣ै। рдЗрдирдоें рдкрд░्рджा рдк्рд░рдеा рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЬा рд░рд╣ी рд╕рд╣ाрдпрддाрдУं рдФрд░ рдпोрдЬрдиाрдУं рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЗрд╕ рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХाрд░рдг рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддे рд╣ैं। рдЛрдг рдХे рд▓िрдпे рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ рдХे рдкाрд╕ рдЬाрдиे рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рднी рдХрдордЬोрд░ рд╣ो рдЧрдпी рд╣ै। рд╢рд░्рдоा рдПрд╡ं рд╢рд░्рдоा (2008) рдиे рд╕ाрдоाрди्рдп рдПрд╡ं рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХे рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрднिрд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा, рдЬिрд╕рдоें рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХी рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджूрд░ी, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХी рдЕрднिрд╡ृрдд्рддि рд╕ाрдоाрди्рдп рдЫाрдд्рд░ाрдУं рд╕े рдЕрдзिрдХ рдкाрдпी рдЧрдИ рддрдеा рдЗрди рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдоें рдЙрджाрд░рд╡ाрджिрддा рдПрд╡ं рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рднी рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдкाрдпी рдЧрдпी। рд░ेрдб्рдбी (2008)  рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рднाрд░рдд рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдоें рджिрдпे рдЧрдпे рд╡рд░्рдгрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢ूрдж्рд░ рдЦेрддी рдХрд░рдиे рд▓рдЧे рдеे рддрдеा рдХुрдЫ рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ рднी рдмрди рд░рд╣े рдеे। рдЗрд╕рд╕े рд╢ूрдж्рд░ों рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рддो рдмेрд╣рддрд░ рд╣ुрдИ рдкрд░рди्рддु рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдк्рд░िрдпा (2006) рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХे рдЕрди्рддःрд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдмрддाрдпा рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдиे рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдпे рдПрдХ рдУрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдоाрд░्рдЧ рдЦोрд▓ा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдПрдХ рдж्рд╡ंрдж рдХो рднी рдЬрди्рдо рджिрдпा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗрдирдоें рдЬ्рдЮाрди рдЖрдпा рд╡рд╣ीं рдЕрдкрдиों рд╕े рджूрд░ी рднी рдмрди рдЧрдпी। рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЗрди्рд╣ें рдЙрди्рд╣ीं рдХाрдоों рд╕े рдирдлрд░рдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдЬिрд╕े рдХрд░рдиे рдоें рдпे рдкрд╣рд▓े рдЧрд░्рд╡ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддे рдеे। рдЗрдирдХा рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рднी рдЙрдЪ्рдЪ рдЬाрддि рдХे рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рдХी рднांрддि рд╣ाрде рд╕े рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╕े рдХрддрд░ाрдиे рд╡ рдЭिрдЭрдХрдиे рд▓рдЧा। рдпे рдЕрдиुрднрд╡ рджिрдЦрд▓ाрддे рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдПрдХ рдмреЬी рдХрдоी рд╣ै, рдЬो рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рди рддो рджूрд╕рд░ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕ंрд╡ेрджрдирд╖ीрд▓ рдмрдиा рдкाрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдмрдиा рд░рд╣рдиे рджेрддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдордиुрд╖्рдп рдЧрд▓рдд рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХो рддोреЬрдиे рдпा рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиे рдоें рдкрд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдЙрдирд╕े рджूрд░ рднाрдЧрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдЗрдирдХे рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд/рдкिрдЫреЬे рд╡рд░्рдЧ рдоें рдпे рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдпें рдЬрд╕ рдХी рддрд╕ рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖िрдд рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдЬ्рдпाрджा рддрдиाрд╡ рдоें рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЙрдЪ्рдЪ рдЬाрддिрдпों рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЙрдЪ्рдЪ рдЬाрддिрдпाँ рдЙрдирд╕े рджूрд░ी рдмрдиाрдХрд░ рд░рдЦрддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЙрди्рд╣ें рджुःрдЦ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЬोреЬ рдкाрдиे рдоें рдиाрдХाрдо рд░рд╣ी рд╣ै।

            рд╕िंрд╣ (2006) рдиे рдмрддाрдпा рдХि рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рдХो рдиेрддृрдд्рд╡ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдпे рд╣ैं। рдпुрд╡ा рд╡рд░्рдЧ рдиेрддृрдд्рд╡ рдХी рдУрд░ рдмреЭा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдиेрддृрдд्рд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░рджрдд्рдд рди рд╣ोрдХрд░ рдЕрд░्рдЬिрдд рд╣ै। рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ों рддрдеा рдкंрдЪाрдпрдд рд░ाрдЬ рдХे рддрд╣рдд рдк्рд░рджрдд्рдд рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдиे рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рддрдеा рдЙрдирдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдиेрддृрдд्рд╡ рдХे рдЕрдзिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпे рд╣ैं। рдЪौрдзрд░ी (2006) рдиे рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдоे рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХी рднूрдоिрдХा рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдФрд░ рдмрддाрдпा рдХि рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдиे рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдоाрд░्рдЧ рддो рдЦोрд▓ рджिрдпा, рд╡рд╣ीं рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡ंрдЪिрдд рд╕рдоूрд╣ рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдЗрд╕рдХा рд▓ाрдн рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрдпा рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдпे рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдпे। рдмрд░ूрдЖ (2005) рдиे рдмрддाрдпा рдХि 21рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ीрдХृрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдиिрдЬीрдХрд░рдг рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдиिрдЬीрдХрд░рдг рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХрдордЬोрд░ рд╡рд░्рдЧ, рд╡िрд╖ेрд╖ рдХрд░ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि, рдЬрдирдЬाрддि рд╡ рдкिрдЫреЬे рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЗрд╕рдХा рд▓ाрдн рди рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдоिрд▓ा। рдпрд╣ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХो рдХेрд╡рд▓ рдпाрди्рдд्рд░िрдХ рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै рдЙрдирдоें рдЖрдд्рдордмोрдз рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХा рдмोрдз рдирд╣ीं рдХрд░ा рдкा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕ुрдЭाрд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдирдпे рд╕िрд░े рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиे рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХो рдПрдХ рдУрд░ рдирдпी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдк्рд░рджाрди рдХी рд╣ै рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЗрд╕рдиे рд╡िрд╖рдорддाрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХो рднी рдЬрди्рдо рджिрдпा рд╣ै। рдЙрдкाрдз्рдпाрдп (2004) рдиे рдЧ्рд░ाрдо рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдХी рд╕рдд्рддा рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рднाрдЧीрджाрд░ी рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдФрд░ рдмрддрд▓ाрдпा рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧ рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрдЧीрджाрд░ी рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рдеे рд▓ेрдХिрди рдЬाрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдгों рд╕े рдкीрдЫे рд░рд╣ рдЧрдпे। рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рд╡ोрдЯ рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рд╕े рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рд╣ैं, рд╕िрд╡ाрдп рдкाрд░्рдЯिрдпों рдХी рд╕рджрд╕्рдпрддा рдХे рд╡े рдЕрдкрдиी рдЬाрддि рдХे рдЙрдо्рдоीрджрд╡ाрд░ рдХो рд╡ोрдЯ рджेрдиा рдЕрдзिрдХ рдкрд╕рди्рдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡े рдкंрдЪाрдпрдд рдХा рд╕рджрд╕्рдп рддो рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рдзाрди рдирд╣ीं рдмрди рдкाрддे। рдпрд╣ рднी рдкाрдпा рдЧрдпा рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдХрдоी рдФрд░ рдХрдордЬोрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХो рдоुрдЦिрдпा рдмрдирдиे рд╕े рд░ोрдХрддी рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░ाрдпः рдЗрди्рд╣ें рдЪुрдиाрд╡ рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдЬाрддिрдпों рдХे рд▓ोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рд╡ोрдЯ рджेрдиे рд╕े рднी рд░ोрдХ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╕िрди्рд╣ा (2003) рдиे рдмрддाрдпा рдХि рджрд▓िрддों рдХो рд╕рдоुрдЪिрдд рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддी рд╣ैं। рд╡े рдЧрд░ीрдмी, рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा, рдмेрдХाрд░ी рддрдеा рдаेрдХेрджाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╢िрдХाрд░ рд╣ैं। рдпे рджрд▓िрдд, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी, рдирдХ्рд╕рд▓िрдпों рдХे рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рдкिрдЫрд▓े 10 рд╡рд░्рд╖ों рдХे рдЕрди्рджрд░ рдирдХ्рд╕рд▓िрдпों рдиे рдЬिрди рд▓ोрдЧों рдХो рдоाрд░ рдбाрд▓ा рд╣ै рдЙрдирдоें рд╕े 75% рд▓ोрдЧ рджрд▓िрдд, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдеे। рдЖрдЬ рдЬो ‘рджрд▓िрдд рд╡िрдорд░्рд╢’ рдЕрдерд╡ा ‘рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХे рдХाрд░рдгों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рдЙрд╕рдоें рдХрднी рднी рдХिрд╕ी рднी рддрд░рд╣ рдЙрди्рд╣ें рдЖрдо рдЖрджрдоी рд╕े рдЬोреЬрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा। рдкрд╡ाрд░ (1998) рдиे рджेрдЦा рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢рд░्рдо рдХрд░рдиा рд╕िрдЦाрддी рд╣ै, рдЕрдкрдиों рд╕े рд╣ी рдЫुрдкाрдиा рдкреЬрддा рд╣ै, рд╕्рд╡рдпं рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиी рдоाँ рд╕े, рдЫाрдд्рд░ाрд╡ाрд╕ рдХे рдмाрд╣рд░ рд╕рдм рдоिрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрдордиे рдЦुрд▓рдХрд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддे рдеे। рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдорди рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рдмाрдд рдЖрдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рдЕрдм рд╡рд╣ рдХाрдЧрдЬ рдмीрдирдиे рдХे рдХाрдо рдХो рдмुрд░ा рдоाрдирдиे рд▓рдЧा рдЬिрд╕рдХी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХोрдИ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдирд╣ीं рдеी। рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдмाрдж рджрд▓िрддों рдХी рдХुрдЫ рдкीреЭिрдпां рднौрддिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЖрдЧे рдиिрдХрд▓ рдЪुрдХी рд╣ै। рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े рдЗрди рджोрдиों рд╡рд░्рдЧों рдХे рдмीрдЪ рдХाрдлी рдлाрд╕рд▓ा рд╣ै। рдиैрдоिрд╢рд░ाрдп (1996)  рдиे рдмрддाрдпा рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдоें рд╢ोрд╖рдг рдХी рд╕рдордЭ рдмрдиी рдЬрдмрдХि рдЦрд░ाрдд рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдд्рдорд╕рдо्рдоाрди рдЖрдд्рдордЧ्рд▓ाрдиि рд╡ рд╢рд░्рдо рдХрд░рдиा рд╕िрдЦाрддी рд╣ै। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдбॉ. рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рд╡ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХाрд░рдг рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рддрд░рдл рдорд╣ाрд░рд╡ाреЬी рдоें рдПрдХ рдирдИ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдлैрд▓ рд░рд╣ी рдеी рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд░ूреЭ-рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рд╕े рдЬрдХреЬे рд╣ुрдпे рд▓ोрдЧ рдеे। рд╡े рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЧाँрд╡ рдоें рддрд░рдХ्рдХी рд╣ोрдиे рд╕े рдЧाँрд╡ рдоें рдЕрдм рдЫुрдЖрдЫूрдд рдХрдо рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдеी, рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рддो рд╣ुрдЖ рд╣ै рдкрд░рди्рддु рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдЖрдЬ рднी рдкिрдЫреЬेрдкрди рд╕े рдмाрд╣рд░ рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓ рд╕рдХा। рдЬोрд╢ी (1996) рдиे рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╕्рд╡рд░ рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдпे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╡े рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдФрдж्рдпोрдЧिрдХीрдХрд░рдг рдиे рднूрдоि рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рднूрдоिрд╣ीрди, рд╢्рд░рдоिрдХ рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा, рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдХे рдХाрд░рдг, рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдоें рдмреЭрддी рдЕрдкрд░ाрдз рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЧрд╣рд░ा рджेрддी рд╣ै। рдЬोрд╢ी рдЕрдкрдиे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдкाрддे рд╣ैं рдХि рдЕрдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рддрд░ीрдХों рд╕े рджी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी ‘рд╢िрдХ्рд╖ा’ рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╣рд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै рд╕ाрде рд╣ी рдЗрдирдХी рдк्рд░рд╕्рдеिрддि рдХो рднी рд╕ुрдзाрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЪाрдирдиा (1993) рдиे рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рд╡ рдЬрдирдЬाрддि, рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рддрдеा рдорд╣िрд▓ाрдУं рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХिрдпे рдЧрдпे рдЕрдз्рдпрдпрди рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддिрдпों рдХे рдкुрдиः рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХे рджौрд░ाрди рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдкाрдпा рдХि рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо, рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддिрдпों рдФрд░ рдЙрдирдХो рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд▓ाрдиे рдХे рдордз्рдп рдХे рдЕрди्рддрд░ाрд▓ рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдлрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЪौрдзрд░ी (1987) рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдмрддाрдпा рдЧрдпा рдХि рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рд╡ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрди рдЬाрддि рдХे рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕्рддрд░ рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рдпे рдирдпे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХो рдЕрдкрдиा рд░рд╣े рд╣ैं, рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХा рдмेрд╣рддрд░ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे рд╕рд░рдХाрд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рддрдеा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЬाрдЧृрдд рд╡ рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕िंрд╣ (1987) рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рдПрдХ рдирдпे рдЖрдпाрдо рдХी рдмाрдд рдХी। рдЕрдз्рдпрдпрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЭुрдХाрд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा (рдЬिрд╕рдоें рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рднाрдЧीрджाрд░ी, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╡ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै।) рдкрд░ рдеा। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡ рдмाрд▓рдХों рдХो рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рд╡рдЬीрдлा рд░рд╣ा।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖-
            рдЙрдХ्рдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рднी рд╡рд░्рдЧो рддрдХ рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рднी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╕े рдЕрдЫूрддी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдоें рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╕्рддрд░ рдЕрднी рднी рдиिрдо्рди рд╣ैं рддрдеा рдпे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ों рдПрд╡ं рдкрд░िрдгाрдоों рдкрд░ рдХिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं। рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХो рдПрдХ рд╕рдоूрд╣ рдоाрдирдХрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдоें рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдЬाрддि рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдирд╣ीं рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдФрд░ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпाँ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡ рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा, рд╕рдд्рддा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी, рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдПрд╡ं рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддिрдпों рдХा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдиुрднрд╡, рдорд╣ाрджрд▓िрдд рдмाрд▓рдХों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдЙрдирдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╡िрдХाрд╕ рдпрджि рдЧрд╣рд░े рддрд░ीрдХे рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ोрддा рддो рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЖрдЬ рдХрдаिрди рди рд╣ोрддा рдХि рд╡े рдЕрднी рднी рд╕ंрдХрдЯ рдоें рд╣ैं। рдкрд░ рд╕рдЪ рдоें рдЕрднी рднी рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджрд╢ा рд╕ुрдзрд░ी рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рдпрджि рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдЧैрд░-рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрдЧрдарди рдоिрд▓рдХрд░ рдкрд╣рд▓ рдХрд░ें рддो рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рдХो рд╕ुрдзाрд░ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी-
·         рдЗрдм्рдЯ्рд╕рди, рдбी. (1961) рдкंрдЬाрдм рдХाрд╕्рдЯ рд╖िрдбрдпूрд▓्рдб рдХाрд╕्рдЯрд╕ рд╕ेंрд╕рд╕।
·      рдЪंрдЪрд░ीрдХ, рдХрди्рд╣ैрдпाрд▓ाрд▓ рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рд╕рд░ोрдЬ. (2012), рднाрд░рддीрдп рджрд▓िрдд рдЬाрддि рдХोрд╖, рднाрдЧ-2 (рдм-рд╣) рдкрд░िрд╢िрд╖्рдЯ, рдпुрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी. рдкृрд╖्рда- 227-228।
·         рд╢्рд░ी рдиिрд╡ाрд╕, рдПрдо. рдПрди. (1981), рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी. рдкृрд╖्рда-22।
·         рдЧुрдк्рддा, рд▓рдХ्рд╖рддा (2006), рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा, рдмंрджрдиा рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдЕрддुрд▓ рдк्рд░िंрдЯрд░्рд╕, рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда 21।
·         рд╡рд╣ी. рдкृрд╖्рда- 21
·         рд╡рд╣ी. рдкृрд╖्рда- 22
·         рд╡рд╣ी. рдкृрд╖्рда- 23
·         рд╡рд╣ी. рдкृрд╖्рда- 23
·    рд╕ाрд░рд╕्рд╡рдд, рдбॉ. рдоाрд▓рддी рдПрд╡ं рдк्рд░ो. рдПрд╕.рдПрд▓. рдЧौрддрдо (2010) рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдПрд╡ं рд╕ाрдордпिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдпें’, рдЖрд▓ोрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдкृрд╖्рда- 97।
·         Govt. of India (1986), ‘National Policy on Education’, Ministry of HRD, GOI, New Delhi.
·        Kumari, Kumkum (2014), ‘Socio-Economic status and Environmental Sanitation among dalit women at Patna District in Bihar’, Journal of Community Guidance & Research, Vol. 31, No. 3, New Delhi, Page 367-372.
·     рджिрд╡ाрдХрд░, рдбॉ. рд╕ंрдЧीрддा (2014), рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддिрдпों рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░: рдПрдХ рдоूрд▓्рдпांрдХрди’, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ, рд╡рд░्рд╖-14 рдЕंрдХ 54-55 рд╢ोрдз рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдЕрднिрд╖рдж, рдЙрдЬ्рдЬैрди (рдо.рдк्рд░.), рдкृрд╖्рда 31-35।
·    рд╕ंрдЬीрд╡, рдХुрдоाрд░ (2011) рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдорд╣ाрджрд▓िрдд рдмाрд▓рдХों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдЙрдирдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╡िрдХाрд╕’, рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп, рд╡рд░्рд╖-18 рдЕंрдХ 3, рди्рдпूрдкा, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда 35-46।
·      рдпाрджрд╡, рд░рд╢्рдоि (2010) рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा’, (рдЕрдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╢ोрдз рдк्рд░рдмंрдз) рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╡िрднाрдЧ, рдбॉ. рд╣рд░ीрд╕िंрд╣ рдЧौрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрдЧрд░ (рдо.рдк्рд░.)।
·     рдбुрдоाрд░, рд╡िрд╢्рд╡рдЬीрдд (2009), рдбुрдоाрд░ рдЬाрддि рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рдоाрдирд╡рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдЕрдз्рдпрдпрди (рдЕрдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╢ोрдз рдк्рд░рдмрди्рдз), рдоाрдирд╡рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╡िрднाрдЧ, рдбॉ. рд╣рд░ीрд╕िंрд╣ рдЧौрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрдЧрд░ (рдо.рдк्рд░.)।
·      рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी, рдиीрд░рдЬ (2009), рд╕ौрд░ рдЬрдирдЬाрддि рдХी рд╖िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдЕрдз्рдпрдпрди’, (рдЕрдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╢ोрдз рдк्рд░рдмंрдз) рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╡िрднाрдЧ, рдбॉ. рд╣рд░ीрд╕िंрд╣ рдЧौрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрдЧрд░ (рдо.рдк्рд░.)।
·   рдЪौрдзрд░ी, рд░ाрдЬेрд╢ рдХुрдоाрд░ (2006) рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдоें рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХी рднूрдоिрдХा’, (рдЕрдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╢ोрдз рдк्рд░рдмрди्рдз), рд╕рдоाрдЬрд╖ाрд╕्рдд्рд░ рд╡िрднाрдЧ, рдбॉ. рд╣рд░ीрд╕िंрд╣ рдЧौрд░ рд╡िрд╖्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрдЧрд░ (рдо.рдк्рд░.)।
·    рд╢рд░्рдоा, рд╕ुрдзीрд░ рдХुрдоाрд░ рдПрд╡ं рд╢рд░्рдоा рдиीрддू (2008), рд╕ाрдоाрди्рдп рдПрд╡ं рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХी рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрднिрд╡ृрдд्рддिрдпाँ’, рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп, рд╡рд░्рд╖-15, рдЕंрдХ-2, рди्рдпूрдкा, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда 47-59
·        рд░ेрдб्рдбी рдХे. рдХृрд╖्рдг (2007), рднाрд░рдд рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’, рдЯाрдЯा рдоैрдХрдЧ्рд░ाрд╣िрд▓ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рдХрдо्рдкрдиी рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी।
·    рд╕िंрд╣, рдиीрддि (2006), рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкंрдЪाрдпрдд рдЕрднिрдЬрди: рднूрдоिрдХाрдпें рдПрд╡ं рдЬрдирд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди’, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ, рд╡рд░्рд╖-14, рдЕंрдХ-57, рд╢ोрдз рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдЕрднिрд╢рдж, рдЙрдЬ्рдЬैрди (рдо.рдк्рд░.), рдкृрд╖्рда 49-59।
·    рдк्рд░िрдпा, рдиीрд░рдЬ (2006), ‘рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХे рдЕрдиुрднрд╡: рджрд▓िрдд рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдиुрднрд╡ों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖्рдгाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди’, рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рд╡рд░्рд╖-13, рдЕंрдХ-3, рди्рдпूрдкा, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда 63-73।
·     рдмрд░ूрдЖ, рдбॉ. рдПрд╕.рдПрдо. (2005), ’21рд╡ीं’ рд╕рджी рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдмрджрд▓рддा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдХрдордЬोрд░ рд╡рд░्рдЧ’, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ, рд╡рд░्рд╖-14, рдЕंрдХ 54-55, рд╢ोрдз рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдЕрднिрд╖рдж, рдЙрдЬ्рдЬैрди (рдо.рдк्рд░.), рдкृрд╖्рда 12-19।
·     рдЙрдкाрдз्рдпाрдп, рдбॉ. рдП.рдХे. (2004), рдкाрд░्рдЯिрд╕िрдкेрд╢рди рдЗрди рдкॉрд╡рд░ рд╕्рдЯ्рд░рдХ्рдЪрд░ рдПंрдб рдбेрд╡рд▓рдкрдоेंрдЯ рдСреЮ рд╕िрдб्рдпूрд▓ рдХाрд╕्рдЯ्рд╕ рдПрдЯ рд╡िрд▓ेрдЬ рд▓ेрд╡рд▓, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ, рд╡рд░्рд╖-13, рдЕंрдХ-52-53, рд╢ोрдз-рдк्рд░рдмंрдз рдЕрднिрд╖рдж, рдЙрдЬ्рдЬैрди рдо.рдк्рд░. рдкृрд╖्рда 49-59।
·    рд╕िрди्рд╣ा, рд▓ोрдХेрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж (2003), рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоें рджрд▓िрдд рдЖрдЬ рднी рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд’, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ, рд╡рд░्рд╖-12, рдЕंрдХ-47, рд╢ोрдз рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдЕрднिрд╖рдж, рдЙрдЬ्рдЬैрди (рдо.рдк्рд░.) рдкृрд╖्рда 33-35।
·       рдкрд╡ाрд░, рджрдпा (1998), рдЕрдЫूрдд’ (рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ-рджाрдоोрджрд░ рдЦрдб्рд╕े) рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда 24।
·    рдиैрдоिрд╢рд░ाрдп, рдоोрд╣рдирджाрд╕ (1996), рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдкिंрдЬрд░े’, (рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ-рджाрдоोрджрд░ рдЦрдб्рд╕े) рдк्рд░рдХाрд╢рди рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда-14
·    рдЬोрд╢ी, рд░ाрдорд╢рд░рдг (1996), рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा (рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ- рдЕрд░ूрдг рдк्рд░рдХाрд╢) рдЧ्рд░ंрде рд╢िрд▓्рдкी рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी.
·    Chanana, K. (1993), ‘Accessing Higher Education : The Dilemma of Schooling Women, Minorities SCs, STs in Contemporary India, Higher Education’, 26:1.  
·         Choudhary, k. (1987). ‘The Policy of Reservation: Need to continue and transcend’, Social action, April-June, New Delhi, pp. 17-24.
·      Singh, Soran (1987), ‘Schedule Castes in India : Dimension of Social Change’, Gain Publishing, New Delhi.

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।