рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХी

рджिрд╡्рдпा рдПрдо рдкी

рджिрд╡्рдпा рдПрдо рдкी

рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдкांрдбिрдЪ्рдЪेрд░ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдкुрджुрдЪ्рдЪेрд░ी – 605014

рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡िрд╢्рд╡ рднी рдмрджрд▓рдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕рдоाрдЬ рдиे рдЗрд╕ рдирдИ рдХ्рд░ांрддि рдХो рдЕрдкрдиाрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдпा। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдЗрд╕рд╕े рдХैрд╕े рдЕрдЫूрддा рд░рд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै? рдлрд▓рддः рдЬिрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиे рддрдХрдиीрдХी рд╕े рдЬुрдб़рдХрд░ рдЕрдкрдиा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЙрд╕े рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै – рдСрдирд▓ाрдЗрди рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕рдоूрдЪा рд╕ाрд╣िрдд्рдп।

рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХा рджूрд╕рд░े рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдпा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЬुрдб़े рд░рд╣рдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдСрдирд▓ाрдЗрди рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рджрдХोрд╢ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ - “[ Connected by computer to one or more other computers or networks, as through a commercial electronic information services or the internet.]1। рдпрд╣ рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़े рд░рд╣рдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
       рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬो рдоुрдж्рд░िрдд рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднिрди्рди рдЕрдкрдиे рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЙрд╕े рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХे рдХрдИ рд░ूрдк рд╣ैं рдХрдИ рджिрд╢ाрдПं рд╣ैं। рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдиे рдЬिрд╕ рдЖрднाрд╕ी рджुрдиिрдпा [Virtual World] рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХрдИ рдиाрдо рднी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдерд╡ा рдИ-рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ाрдЗрдмрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╣ाрдЗрдкрд░ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рд░ाрдЗрдЯिंрдЧ рдЗрдд्рдпाрджि। рд╕рд░рд▓ рд░ूрдк рдоें рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдпा рдЕрди्рдп рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рдпा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕрдд्рдпंрдд рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै। рддрдХрдиीрдХी рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЗрд╕рдХे рднी рд░ूрдк, рдвंрдЧ, рднाрд╡, рд╢ैрд▓ी рдЖрджि рдмрджрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдмाँрдзрдиा рдХрдаिрди рдХाрд░्рдп рд╣ै। рдоुрдж्рд░िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдерд╡ा рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиे рдЬрдм рдСрдирд▓ाрдЗрди рдоाрдз्рдпрдо рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХिрдпा рддो рдЙрд╕рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рдХाрдлी рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖ рдЧрдпा рддрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рджृрд╢्рдп, рд╢्рд░рд╡्рдп (рдЪिрдд्рд░, рд╢рдм्рдж, рдПрдиिрдоेрд╢рди) рд░ूрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕рдордХ्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ाрдЬ-рд╕рдЬाрд╡рдЯ, рднाрд╖ा, рд╢ैрд▓ी, рд░ूрдк рд╕рднी рдкрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдпा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧीं। рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ, рдм्рд▓ॉрдЧ, рдИ-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ, рд╡िрднिрди्рди рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯें рдЖрджि рдоें рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै।
рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рд╕े рдХрд╣ें рддो рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдЕрдерд╡ा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░ूрдк рдХो рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдкрд░ंрддु рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдпा рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг (рдоोрдмाрдЗрд▓, рдЯैрдмрд▓ेрдЯ рдЖрджि) рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдИ-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдПрдЪ. рдХैрдерд░ीрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “Electronic literature, generally considered to exclude print literature that has been digitalized, is by contrast ‘digital born’ and (usually) meant to be read on a computer.”2। рдЕрддः рдпрд╣ाँ рдИ-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рди рдХрд░рдХे рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдЙрдЪिрдд рд╣ोрдЧा। рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдмाँрдЯा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै –

1. рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдбिрдЬिрдЯрд▓ीрдХृрдд рд░ूрдк।

2. рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдм्рд▓ॉрдЧ, рдИ-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ, рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ, рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯ рдЖрджि рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдоैрд▓िрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп।

3. рд╣ाрдЗрдкрд░ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп।

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдк्рд░рдердо рд╢्рд░ेрдгी рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоुрдж्рд░िрдд рдкुрд╕्рддрдХों рдХा рд╣ी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд░ूрдк рд╣ै। рдЬैрд╕े рд╣िंрджी рдпा рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рднी рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдХ рдЬिрд╕рдХा рдоुрдж्рд░िрдд рдоाрдз्рдпрдо рдоें рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै, рдЙрди рдХिрддाрдмों рдХो рдкी.рдбी.рдПрдл. рдХे рд░ूрдк рдоें рдпा рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд░ूрдк рдоें рд╡िрд╡िрдз рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯों рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиा। рд╣िंрджी рд╕рдордп, рднाрд░рддрдХोрд╢, рдЧрдж्рдпрдХोрд╢, рдХрд╡िрддाрдХोрд╢, рдХाрд╡्рдпाрд▓рдп рдЖрджि рд╡ेрдм рдкृрд╖्рдаों рдкрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рджेрд╢-рд╡िрджेрд╢ рдоें рдХрд╣ीं рднी рдкाрдардХ рдЕрдкрдиे рдкрд╕ंрджीрджा рд▓ेрдЦрдХ рдХो рдпा рдкुрд╕्рддрдХों рдХो рдкреЭ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкाрда рдХो рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ाрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдЗрд╕рд▓िрдП рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рд╡ो рд╕ाрд░ी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рдирд╣ीं рд╣ैं рдЬो рдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣ोрддी рд╣ैं।
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рджूрд╕рд░े рдФрд░ рддीрд╕рд░े рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рд▓िрдЦे рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкाрда рдоें рд╢рдм्рдж, рджृрд╢्рдп, рдПрдиीрдоेрд╢рди, рд╡ीрдбिрдпो, рдСрдбिрдпो рдЖрджि рдорд▓्рдЯीрдоीрдбिрдпा рддрдХрдиीрдХी рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдпрдкूрд░्рдг рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै। рдИ- рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕рд░्рд╡рдеा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддो рдХेрд╡рд▓ рд╣ाрдЗрдкрд░ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ी рд╣ै।
рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХрддा [Interactivity] рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдПрдХ рдЦाрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рднिрди्рди рд▓ेрдЦрдХ-рдкाрдардХ рдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рдоिрдЯ рдЬाрддी рд╣ै। рддрдеा рджोрдиों рдХे рдмीрдЪ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрдмंрдз рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЬैрд╕े- рдЪाрд╣े рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдм्рд▓ॉрдЧ рд╣ो рдпा рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯें рд╣ों, рдкाрдардХ рдХिрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкाрда рдХो рдкрдв़рдиे рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдкोрд╕्рдЯ рдХे рдиीрдЪे рджे рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрдд्рддрдо, рдордз्рдпрдо, рдЕрдзрдо рд░рдЪрдиाрдУं рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдкाрдардХ рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा-рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╕े рд╣ी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрди рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рдЕрдЧрд▓े рдкोрд╕्рдЯ рдоें рднूрд▓ рдХो рд╕ुрдзाрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। рдпрджि рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рд░рдЪрдиा рдЙрдд्рддрдо рдХोрдЯि рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рдкाрддी рд╣ै рддो рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдордиोрдмрд▓ рдКँрдЪा рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЕрдЧрд▓े рдкोрд╕्рдЯ рдоें рдкिрдЫрд▓े рдкोрд╕्рдЯ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рдЙрдд्рддрдо рд▓ेрдЦрди рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рдк्рд░рдХाрд╢рди [Freedom of Publishing] рдХे рдХाрд░рдг рдСрдирд▓ाрдЗрди рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдХेрд▓े рдпा рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕рдоूрд╣ рдоिрд▓рдХрд░ рд╕ाрде рд▓ेрдЦрди рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╕ंрдкाрджрдХ рдпा рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдЬैрд╕े рдордз्рдпрд╡рд░्рддी рд▓ोрдЧों рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдпрд╣ाँ рдЦрдд्рдо рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢, рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкाрда рдЖрджि рдЦुрд▓ рдХрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рд▓ेрдЦрдХ рд╣ी рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै।
рдЕрд░ेрдЦीрдп рд░рдЪрдиा [Non-linear writing] рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдкाрда рдХो рдкрдв़рдиे рдпा рд╕рдордЭрдиे рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рднी рдмрджрд▓ाрд╡ рдирдЬ़рд░ рдЖрддा рд╣ै। рд╣ाрдЗрдкрд░ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдЬ्рдпाрджा рдирдЬ़рд░ рдЖрддी рд╣ैं।
рдЬैрд╕ा рдХि рдкрд╣рд▓े рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдЙрдХ्рдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдбिрдЬिрдЯрд▓ी рдЬрди्рдо [Digital Born] рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрди्рдп рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рд╕े рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╕ाрд╣िрдд्рдп। рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдЖрджि рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдЬ़рд░िрдП рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд╣ाрдЗрдкрд░ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦेंрдЧे рддो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдкूрд░्рдг рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै।
рди्рдпू-рдоीрдбिрдпा рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рджौрд░ рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдЖрдкрд╕ рдоें рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯों рдоें рддो рдмрдЪ्рдЪे, рдмूреЭे, рдЬрд╡ाрди рдЖрджि рд╕рднी рдкीрдв़िрдпाँ рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдоें рд╣ैं। рдРрд╕ी рднूрдоिрдХा рдоें рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкрдв़рдХрд░ рдкाрдардХ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдЦुрдж рд▓ेрдЦрдХ рддрдХ рд╕ीрдзे рдкрд╣ुँрдЪाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкाрдардХ рдЕрдкрдиे рдкрд╕ंрджीрджा рд▓ेрдЦрдХ рд╕े рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рдЬुрдб़ाрд╡ рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै। рдлрд▓рддः рдХिрд╕ी рднी рд░рдЪрдиा рдкрд░ рдЯीрдХा рдЯिрдк्рдкрдгी рдЙрд╕ рд░рдЪрдиा рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рдЖрдиे рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдпрд╣ рдПрдХ рдирдпी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे, рд▓ेрдЦрди рдХे, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдкूрд░्рдгрддः рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╣ोрдиे рдХा।
рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдПрдХ рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЙрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рд╢ैрд▓ी рдПрд╡ं рдЕрд╡рддрд░рдг рдХा рдвंрдЧ рд╣ै। рдорд▓्рдЯीрдоीрдбिрдпा рддрдХрдиीрдХ рдХे рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдХिрд╕ी рднी рд░рдЪрдиा рдХो рдкреЭा, рд╕ुрдиा рд╡ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкाрдардХ рдРрд╕ी рд░рдЪрдиाрдУं рдкрд░ рдЬ्рдпाрджा рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рднी рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд▓ेрдЦрди рд╕े рднिрди्рди рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рдирдпाрдкрди рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ों।
рдЗрддिрд╣ाрд╕
рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджौрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдПрдХ рдСрдбिрдпो рдмुрдХ, рдЬिрд╕े рд╕рди् 1934 рдоें рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рдеा, рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╡िрдХीрдкीрдбिрдпा рдоें рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдиेрдХ рд▓рдШु рдХрдеाрдПँ рдПрд╡ं рдХिрддाрдмों рдХे рдЕрдз्рдпाрдпों рдХा рд╕ंрдХрд▓рди рдеा। рдоैрдХрд▓ рд╣ाрд░्рдЯ рдкрд╣рд▓े рдИ рд▓ेрдЦрдХ рд╣ैं। рд╡िрдХिрдкीрдбिрдпा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ - рд╕рд░्рд╡рд╕рдо्рдорддि рд╕े 1971 рдоें рдоैрдХрд▓ рд╣ाрд░्рдЯ рдХो рдкрд╣рд▓े рдИ-рдмुрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрди्рдпрддा рдоिрд▓ी рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдПрдХ рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рдХो рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рд░ूрдк рджिрдпा। рд▓рдЧрднрдЧ 1994 рддрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдбाрдпрд░ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓िрдЦी рдЬाрдиेрд╡ाрд▓ी рдСрдирд▓ाрдЗрди рдбाрдпрд░ी (рдЖрдЬ рдХे рдм्рд▓ॉрдЧ) рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ुрдИ।3 рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ाрдЗрдкрд░ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд 1980 рджрд╢рдХ рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдз рддрдеा 1990 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдкूрд░्рд╡ाрд░्рдз рдоें рд╣ुрдЖ। рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкाрда рдХो рд▓िंрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोрдб़рдХрд░ рд╣ाрдЗрдкрд░ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдоुрдЦ्рдпрддः рдкाрда рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдкैрд░ेрдЯ рд╡ीрд░ेрд╕ рдХрд╣рддी рд╣ैं - “[The hypertext literature created in the late 1980 and early 1990s was primarily text based and was characterized by linking various blocks of text together…]4। рд╕рди् 1991 рд╕े 2003 рдХे рд╕рдордп рддрдХ рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рдХा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд░ूрдк рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। 2000 рддрдХ рдпूрдиीрдХोрдб рдПрдирдХोрдбिंрдЧ рдоाрдирдХों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиी рдоाрддृрднाрд╖ा рдоें рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдпрд╣ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╕ीрдв़ी рдеी। рдИ-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рджूрд╕рд░े рдЪрд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡ेрдм 2.0 рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 2004 рддрдХ рдЖрддे-рдЖрддे рд╡ेрдм 2.0 рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ुрдИ। рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХрддा [Interactivity] рдЬैрд╕ी рдЕрдиेрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдм्рд▓ॉрдЧिंрдЧ, рдИ-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ, рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯ рдЖрджि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рдоाрддृрднाрд╖ा рдоें рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдм्рд▓ॉрдЧों рдоें рдпा рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯों, рдИ-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд▓िрдЦрдиे рд▓рдЧे। рдЙрдд्рддрд░ोрдд्рддрд░ рддрдХрдиीрдХी рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиे рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХी рджुрдиिрдпा рдоें рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдИ। 
рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖрдзाрд░
рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓ी рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯों рдХी рдмाрдд рдХрд░ें рддो рдЙрди्рд╣ें рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЗрди्рд╣ीं рд╕ाрдЗрдЯों рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рд╣ोрддी рд╣ैं। рд╕ुрдиीрд▓ рдХुрдоाрд░ рд▓рд╡рдЯे рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै - рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ рдХे рд░ूрдк рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं। рдХुрдЫ рдкрд░ рд╣рд░ рджिрди рдирдпा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯें рднी рд╣ैं рдЬिрди рдкрд░ рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиा рд▓िрдЦा рд╣ुрдЖ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।5 рдХुрдЫेрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рднी рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрд╡िрдз рд╡िрдзाрдУं рдХे рд▓िрдП рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯें рднी рдпрд╣ाँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै। рдИ-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдм्рд▓ॉрдЧिंрдЧ рдХा рдпोрдЧрджाрди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдм्рд▓ॉрдЧ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдмाрддें, рд╡िрдЪाрд░, рдЪिंрддрди рдЖрджि рдХो рдПрдХ рдбाрдпрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦрддा рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рд╡ैрд╡िрдз्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдм्рд▓ॉрдЧ, рд╡ाрдгिрдЬ्рдпिрдХ рдм्рд▓ॉрдЧ, рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдм्рд▓ॉрдЧ рдЖрджि। рд╡िрд╖рдп рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕рдХे рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рдм्рд▓ॉрдЧ, рд╡ीрдбिрдпो рдм्рд▓ॉрдЧ, рдЪिрдд्рд░ рдм्рд▓ॉрдЧ рдЖрджि рдиाрдо рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рдм्рд▓ॉрдЧिंрдЧ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХिрд╕ी рднी рд░рдЪрдиा рдоें рдд्рд╡рд░िрдд рд▓ेрдЦрди, рдд्рд╡рд░िрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди рдФрд░ рдд्рд╡рд░िрдд рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдоिрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯें рднी рдЖрддी рд╣ैं। рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯ рдПрдХ рдРрд╕ी рдСрдирд▓ाрдЗрди рдЬрдЧрд╣ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рдЕрдкрдиा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрдмंрдз рд╕ृрдЬрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЬ़рд░िрдП рдЕрди्рдп рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдз рдмрдиा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрдоांрдбा рд▓ेंрд╣рд░्рдЯ рддрдеा рдоेрд░ी рдоेрдбेрди рдиे рдПрдХ рд▓ेрдЦ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै - [A social networking site is an online place where a user can create a profile and build a personal network that connects him or her to other users.]6। рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХी рджुрдиिрдпा рдоें рдлेрд╕рдмुрдХ, рдЯ्рд╡िрдЯ्рдЯрд░, рд▓िंрдХрдбिрди рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯें рд╣ैं рдЬो рдХेрд╡рд▓ рдордиोрд░ंрдЬрдиाрд░्рде рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдЖрджि рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкрд╣рд▓ू рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ैं। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рдоाрдз्рдпрдо рдХो рдкрд░рдЦा рдЬाрдП рддो рдк्рд░рддिрджिрди рдЕрдиेрдХ рдоौрд▓िрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ो, рдХрд╡िрддा рд╣ो рдпा рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдзा рдоें рд╣ो, рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯों рдоें рдЬрди्рдо рд▓े рд░рд╣ी рд╣ैं। рдИ-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рднी рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рдкीрдЫे рдирд╣ीं рд╣ै। рджैрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े, рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рд░ूрдк рд╕े, рдоाрд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдИ-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрдзाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рд╣ैं। рд╕ेрддु, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдбॉрдЯ рдХॉрдо, рд╕рдоाрд▓ोрдЪрди, рдЬाрдирдХीрдкुрд▓, рдЕрдкрдиी рдоाрдЯी, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╢िрд▓्рдкी, рд╕्рд╡рд░्рдЧрд╡िрднा рдЖрджि рджेрд╢ рд╡िрджेрд╢ рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдХрдИ рдИ рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдСрдирд▓ाрдЗрди рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं।
рдЗрд╕ рддрдХрдиीрдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╕ुрджूрд░ рдмैрдаे рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдордирдЪाрд╣ी рднाрд╖ा рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкाрда рдХा рдЖрд╕्рд╡ाрджрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рд╕ंрджрд░्рдн - рд╕ंрдХेрдд
1.       Dictionary.references.com, accessed on 30.06.2015
2.       http://eliterature.org/pad/elp.html (Electronic literature: What is it?, Hayels Katherine) Accessed on 12.10.15
3.       http://wikipedia.org/literature/history, accessed on 15.10.2015
4.       www.folklore.ee/folklore/vol29/cyberlit.pdf(Piret Vires{date of issue-10.7592/EFJF 2005.29.cyberlit} Literature in cyberspace, accessed on 30.06.2015
5.       рд╣िंрджी рд╡ेрдм рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдбॉ. рд╕ुрдиीрд▓рдХुрдоाрд░ рд▓рд╡рдЯे, рдкृ.рд╕ं. 42

6.       Amanda Lenhart and marry Madden, Social networking websites and teens – An overview

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।