เคฆिเคต्เคฏा เคเคฎ เคชी |
เคฆिเคต्เคฏा เคเคฎ เคชी
เคนिंเคฆी เคตिเคญाเค, เคชांเคกिเค्เคेเคฐी เคตिเคถ्เคตเคตिเคฆ्เคฏाเคฒเคฏ, เคชुเคฆुเค्เคेเคฐी – 605014
เคกिเคिเคเคฒ เคฏुเค เคे
เคตिเคाเคธ เคे เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคตिเคถ्เคต เคญी เคฌเคฆเคฒเคจे เคฒเคा เคนै। เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เคธเคฎाเค เคจे เคเคธ เคจเค เค्เคฐांเคคि เคो
เค
เคชเคจाเคจा เคถुเคฐु เคเคฐ เคฆिเคฏा। เคธाเคนिเคค्เคฏ เคญी เคเคธเคธे เคैเคธे เค
เคूเคคा เคฐเคน เคธเคเคคा เคนै ? เคซเคฒเคคः เคिเคธ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคจे
เคคเคเคจीเคी เคธे เคुเคก़เคเคฐ เค
เคชเคจा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคिเคฏा เคเคธे เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคे เคจाเคฎ เคธे เคाเคจा เคाเคคा เคนै।
เคฏเคนाँ เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคนै – เคเคจเคฒाเคเคจ เคฎें เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคธเคฎूเคा เคธाเคนिเคค्เคฏ।
เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฐूเคช เคธे
เคเค เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคा เคฆूเคธเคฐे เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคฏा เคंเคเคฐเคจेเค เคे เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคชเคฐเคธ्เคชเคฐ เคुเคก़े เคฐเคนเคจे เคी
เคธ्เคฅिเคคि เคो เคเคจเคฒाเคเคจ เคเคนเคคे เคนैं। เค
ंเค्เคฐेเคी เคถเคฌ्เคฆเคोเคถ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ - “[ Connected by computer to one or more
other computers or networks, as through a commercial electronic information
services or the internet.]”1। เคฏเคน
เคธाเคฎाเคจ्เคฏเคคः เคเค เคฆूเคธเคฐे เคे เคธाเคฅ เคुเคก़े เคฐเคนเคจे เคी เคธ्เคฅिเคคि เคो เคฆเคฐ्เคถाเคคा เคนै।
เคเค्เคीเคธเคตीं
เคธเคฆी เคा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคो เคฎुเคฆ्เคฐिเคค เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคญिเคจ्เคจ เค
เคชเคจे เคเค เค
เคฒเค เคชเคฐिเคตेเคถ เคा เคंเคเคฐเคจेเค เคे
เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคเคฐ เคฐเคนा เคนै, เคเคธे เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी เคธंเค्เคा เคฆे เคธเคเคคे เคนैं। เคिเคธเคे เคเค
เคฐूเคช เคนैं เคเค เคฆिเคถाเคं เคนैं। เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคจे เคिเคธ เคเคญाเคธी เคฆुเคจिเคฏा [Virtual World] เคा
เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคिเคฏा เคนै, เคเคธเคฎें เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเคนिเคค्เคฏ เคे เคเค เคจाเคฎ เคญी เคช्เคฐเคเคฒिเคค เคนैं। เคैเคธे – เคเคฒेเค्เค्เคฐॉเคจिเค
เคธाเคนिเคค्เคฏ เค
เคฅเคตा เค-เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคกिเคिเคเคฒ เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคธाเคเคฌเคฐ เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคนाเคเคชเคฐ เคेเค्เคธ्เค เคธाเคนिเคค्เคฏ,
เคจ्เคฏू เคฎीเคกिเคฏा เคฐाเคเคिंเค เคเคค्เคฏाเคฆि। เคธเคฐเคฒ เคฐूเคช เคฎें เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคो เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคฏा เค
เคจ्เคฏ เคเคฒेเค्เค्เคฐॉเคจिเค
เคเคชเคเคฐเคฃ เคฏा เคंเคเคฐเคจेเค เคे เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคฌเคจा เคนुเค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคเคน เคธเคเคคे เคนैं।
เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ
เคा เคธ्เคตเคฐूเคช เค
เคค्เคฏंเคค เคตिเคธ्เคคृเคค เคนै। เคคเคเคจीเคी เคे เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคเคธเคे เคญी เคฐूเคช, เคขंเค, เคญाเคต, เคถैเคฒी เคเคฆि
เคฌเคฆเคฒเคคे เคฐเคนเคคे เคนैं। เคเคธเคฒिเค เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคो เคเค เคจिเคถ्เคिเคค เคชเคฐिเคญाเคทा เคฎें เคฌाँเคงเคจा เคเค िเคจ
เคाเคฐ्เคฏ เคนै। เคฎुเคฆ्เคฐिเคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เค
เคฅเคตा เคชเคฐंเคชเคฐाเคเคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคจे เคเคฌ เคเคจเคฒाเคเคจ เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคฎें เคช्เคฐเคตेเคถ
เคिเคฏा เคคो เคเคธเคे เคธ्เคตเคฐूเคช เคฎें เคाเคซी เคฌเคฆเคฒाเคต เค เคเคฏा เคคเคฅा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฆृเคถ्เคฏ, เคถ्เคฐเคต्เคฏ (เคिเคค्เคฐ,
เคถเคฌ्เคฆ, เคเคจिเคฎेเคถเคจ) เคฐूเคช เคฎें เคนเคฎाเคฐे เคธเคฎเค्เคท เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคนोเคจे เคฒเคा। เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी
เคธाเค-เคธเคाเคตเค, เคญाเคทा, เคถैเคฒी, เคฐूเคช เคธเคญी เคชเคฐ เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคฏा เคंเคเคฐเคจेเค เคी เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคชเคฐिเคฒเค्เคทिเคค
เคนोเคจे เคฒเคीं। เคंเคเคฐเคจेเค เคชเคฐ เคตेเคฌเคธाเคเค, เคฌ्เคฒॉเค, เค-เคชเคค्เคฐिเคाเคँ, เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธोเคถเคฒ เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค
เคธाเคเคें เคเคฆि เคฎें เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคนै।
เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฐूเคช เคธे
เคเคนें เคคो เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เค
เคฅเคตा เคंเคเคฐเคจेเค เคชเคฐ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคธเคญी เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคฐूเคช เคो เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी
เคธंเค्เคा เคฆी เคाเคคी เคนै। เคชเคฐंเคคु เคเคฒेเค्เค्เคฐॉเคจिเค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी เคชเคฐिเคญाเคทा เคे เค
เคจुเคธाเคฐ เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคฏा
เคिเคธी เค
เคจ्เคฏ เคเคฒेเค्เค्เคฐॉเคจिเค เคเคชเคเคฐเคฃ (เคฎोเคฌाเคเคฒ, เคैเคฌเคฒेเค เคเคฆि) เคฎें เคंเคเคฐเคจेเค เคे เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे
เคช्เคฐเคाเคถिเคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคो เค-เคธाเคนिเคค्เคฏ เคเคนเคคे เคนैं। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคธाเคนिเคค्เคฏ เคा เคช्เคฐเคाเคถเคจ,
เคช्เคฐเคाเคฐ-เคช्เคฐเคธाเคฐ เคंเคเคฐเคจेเค เคชเคฐ เคนी เคธंเคญเคต เคนै। เคเค. เคैเคฅเคฐीเคจ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ- “Electronic
literature, generally considered to exclude print literature that has been
digitalized, is by contrast ‘digital born’ and (usually) meant to be read on a
computer.”2। เค
เคคः เคฏเคนाँ เค-เคธाเคนिเคค्เคฏ เคถเคฌ्เคฆ เคा เคช्เคฐเคฏोเค เคจ เคเคฐเคे
เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคถเคฌ्เคฆ เคा เคช्เคฐเคฏोเค เคเคฐเคจा เคเคिเคค เคนोเคा। เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคंเคเคฐเคจेเค
เคชเคฐ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเคนिเคค्เคฏ เคो เคจिเคฎ्เคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคธे เคฌाँเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
1. เคंเคเคฐเคจेเค เคชเคฐ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคชเคฐंเคชเคฐाเคเคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคा เคกिเคिเคเคฒीเคृเคค เคฐूเคช।
2. เคต्เคฏเค्เคคिเคเคค เคฌ्เคฒॉเค, เค-เคชเคค्เคฐिเคाเคँ, เคตेเคฌเคธाเคเค, เคธोเคถเคฒ เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค เคธाเคเค เคเคฆि เคชเคฐ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคฎैเคฒिเค เคธाเคนिเคค्เคฏ।
3. เคนाเคเคชเคฐ เคेเค्เคธ्เค เคธाเคนिเคค्เคฏ।
เคเคชเคฐोเค्เคค เคช्เคฐเคฅเคฎ
เคถ्เคฐेเคฃी เคा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎुเคฆ्เคฐिเคค เคชुเคธ्เคคเคों เคा เคนी เคกिเคिเคเคฒ เคฐूเคช เคนै। เคैเคธे เคนिंเคฆी เคฏा เค
เคจ्เคฏ เคिเคธी
เคญी เคญाเคทा เคे เคช्เคฐाเคीเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธे เคฒेเคเคฐ เคเคงुเคจिเค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคคเค เคिเคธเคा เคฎुเคฆ्เคฐिเคค เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคฎें
เคช्เคฐเคाเคถเคจ เคนो เคुเคा เคนै เค
เคฅเคตा เคนो เคฐเคนा เคนै, เคเคจ เคिเคคाเคฌों เคो เคชी.เคกी.เคเคซ. เคे เคฐूเคช เคฎें เคฏा เคिเคธी
เค
เคจ्เคฏ เคฐूเคช เคฎें เคตिเคตिเคง เคตेเคฌเคธाเคเคों เคชเคฐ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคเคฐाเคจा। เคนिंเคฆी เคธเคฎเคฏ, เคญाเคฐเคคเคोเคถ, เคเคฆ्เคฏเคोเคถ,
เคเคตिเคคाเคोเคถ, เคाเคต्เคฏाเคฒเคฏ เคเคฆि เคตेเคฌ เคชृเคท्เค ों เคชเคฐ เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธुเคฐเค्เคทिเคค เคนैं। เคเคธी เคे
เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคฆेเคถ-เคตिเคฆेเคถ เคฎें เคเคนीं เคญी เคชाเค เค เค
เคชเคจे เคชเคธंเคฆीเคฆा เคฒेเคเค เคो เคฏा เคชुเคธ्เคคเคों เคो เคชเฅ เคธเคเคคे
เคนैं। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคชाเค เคो เคเคฒेเค्เค्เคฐाเคจिเค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी เคธंเค्เคा เคธे เค
เคญिเคนिเคค
เคเคธเคฒिเค เคจเคนीं เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै เคि เคเคธเคฎें เคตो เคธाเคฐी เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคฆृเคท्เคเคต्เคฏ เคจเคนीं เคนैं เคो เค
เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เคนोเคคी เคนैं।
เคเคชเคฐोเค्เคค เคฆूเคธเคฐे
เคเคฐ เคคीเคธเคฐे เคช्เคฐเคाเคฐ เคा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी เคตिเคถेเคทเคคाเคं เคธे เคฏुเค्เคค เคนोเคคा เคนै। เคกिเคिเคเคฒ
เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เคฎें เคฒिเคे เคाเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคชाเค เคฎें เคถเคฌ्เคฆ, เคฆृเคถ्เคฏ, เคเคจीเคฎेเคถเคจ,
เคตीเคกिเคฏो, เคเคกिเคฏो เคเคฆि เคฎเคฒ्เคीเคฎीเคกिเคฏा เคคเคเคจीเคी เคा เคธाเคฎंเคเคธ्เคฏเคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคฏोเค เคนोเคคा เคนै। เค-
เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी เคธเคฐ्เคตเคฅा เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคถेเคทเคคाเคं เคธे เคฏुเค्เคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคคो เคेเคตเคฒ เคนाเคเคชเคฐ เคेเค्เคธ्เค
เคธाเคนिเคค्เคฏ เคนी เคนै।
เคตिเคถेเคทเคคाเคँ
เค
ंเคคःเค्เคฐिเคฏाเคค्เคฎเคเคคा [Interactivity] เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी เคเค เคाเคธ
เคตिเคถेเคทเคคा เคนै। เคฏเคนाँ เคชเคฐंเคชเคฐाเคเคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธे เคญिเคจ्เคจ เคฒेเคเค-เคชाเค เค เคे เคฌीเค เคी เคฆूเคฐी เคฎिเค เคाเคคी
เคนै। เคคเคฅा เคฆोเคจों เคे เคฌीเค เคตैเคाเคฐिเค เคฐूเคช เคธे เคธंเคฌंเคง เคฌเคจा เคฐเคนเคคा เคนै। เคैเคธे- เคाเคนे เคต्เคฏเค्เคคिเคเคค
เคฌ्เคฒॉเค เคนो เคฏा เคธोเคถเคฒ เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค เคธाเคเคें เคนों, เคชाเค เค เคिเคธी เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคชाเค เคो เคชเคข़เคจे เคे
เคคुเคฐंเคค เคฌाเคฆ เคเคธเคी เคช्เคฐเคคिเค्เคฐिเคฏा เคชोเคธ्เค เคे เคจीเคे เคฆे เคธเคเคคा เคนै। เคเคค्เคคเคฎ, เคฎเคง्เคฏเคฎ, เค
เคงเคฎ เคฐเคเคจाเคं
เคी เคชเคนเคाเคจ เคชाเค เค เคी เคช्เคฐเคคिเค्เคฐिเคฏा-เคเคฒोเคเคจा เคธे เคนी เคนोเคคी เคนै। เคเคจ เคช्เคฐเคคिเค्เคฐिเคฏाเคं เคเคฐ เคเคฒोเคเคจाเคं
เคे เคाเคฐเคฃ เคฒेเคเค เค
เคชเคจे เค
เคเคฒे เคชोเคธ्เค เคฎें เคญूเคฒ เคो เคธुเคงाเคฐ เคฒेเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคช्เคฐเคคिเค्เคฐिเคฏाเคं เคे เคชเคฐिเคฃाเคฎ
เคธ्เคตเคฐूเคช เคฐเคเคจा เคเคค्เคคเคฎ เคोเคि เคी เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคงि เคชाเคคी เคนै เคคो เคฒेเคเค เคा เคฎเคจोเคฌเคฒ เคँเคा เคนोเคคा เคนै เคเคฐ เคตเคน
เค
เคชเคจे เค
เคเคฒे เคชोเคธ्เค เคฎें เคชिเคเคฒे เคชोเคธ्เค เคी เค
เคชेเค्เคทा เค
เคงिเค เคเคค्เคคเคฎ เคฒेเคเคจ เคे เคฒिเค เคช्เคฐेเคฐिเคค เคนोเคคा
เคนै।
เคธ्เคตเค्เคंเคฆ เคช्เคฐเคाเคถเคจ [Freedom of Publishing] เคे เคाเคฐเคฃ เคเคจเคฒाเคเคจ เคฎें
เคต्เคฏเค्เคคि เค
เคेเคฒे เคฏा เคต्เคฏเค्เคคिเคฏों เคे เคธเคฎूเคน เคฎिเคฒเคเคฐ เคธाเคฅ เคฒेเคเคจ เคाเคฐ्เคฏ เคเคฐ เคธเคเคคे เคนैं। เคธंเคชाเคฆเค เคฏा
เคช्เคฐเคाเคถเค เคैเคธे เคฎเคง्เคฏเคตเคฐ्เคคी เคฒोเคों เคा เค
เคธ्เคคिเคค्เคต เคฏเคนाँ เคเคค्เคฎ เคนो เคाเคคा เคนै। เคฒेเคเค เค
เคชเคจे
เคตिเคाเคฐ-เคตिเคฎเคฐ्เคถ, เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคชाเค เคเคฆि เคुเคฒ เคเคฐ เคช्เคฐเคाเคถिเคค เคเคฐ เคธเคเคคे เคนैं। เคฏเคนाँ เคฒेเคเค เคนी
เคช्เคฐเคाเคถเค เคฌเคจ เคाเคคा เคนै।
เค
เคฐेเคीเคฏ เคฐเคเคจा [Non-linear writing] เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी
เคตिเคถेเคทเคคाเคं เคฎें เคธे เคเค เคนै। เคเคธเคी เคตเคเคน เคธे เคชाเค เคो เคชเคข़เคจे เคฏा เคธเคฎเคเคจे เคी เคฆृเคท्เคि เคฎें เคญी
เคฌเคฆเคฒाเคต เคจเค़เคฐ เคเคคा เคนै। เคนाเคเคชเคฐ เคेเค्เคธ्เค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เคฐเคเคจाเคँ เค्เคฏाเคฆा เคจเค़เคฐ
เคเคคी เคนैं।
เคैเคธा เคि เคชเคนเคฒे
เคเคนा เคเคฏा เคนै เคเค्เคค เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคธाเคนिเคค्เคฏ เคा เคกिเคिเคเคฒी เคเคจ्เคฎ [Digital Born] เคนोเคคा เคนै।
เคเคธเคा เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคนै เคंเคเคฐเคจेเค เคธे เคुเคก़ा เคนुเค เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เค
เคฅเคตा เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เค
เคจ्เคฏ
เคเคฒेเค्เค्เคฐॉเคจिเค เคเคชเคเคฐเคฃ เคธे เคฌเคจा เคนुเค เคธाเคนिเคค्เคฏ। เคिเคธเคा เคช्เคฐเคाเคถเคจ เคช्เคฐเคाเคฐ-เคช्เคฐเคธाเคฐ เคเคฆि เคंเคเคฐเคจेเค
เคे เค़เคฐिเค เคธंเคญเคต เคนै। เคนाเคเคชเคฐ เคेเค्เคธ्เค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคฆेเคेंเคे เคคो เคกिเคिเคเคฒ เคธे เคฌाเคนเคฐ
เคเคธเคा เคोเค เคชूเคฐ्เคฃ เค
เคธ्เคคिเคค्เคต เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।
เคจ्เคฏू-เคฎीเคกिเคฏा เคे
เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฆौเคฐ เคฎें เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคถ्เคต เคเคชเคธ เคฎें เคुเฅा เคนुเค เคนै। เคธोเคถเคฒ เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค เคธाเคเคों เคฎें
เคคो เคฌเค्เคे, เคฌूเฅे, เคเคตाเคจ เคเคฆि เคธเคญी เคชीเคข़िเคฏाँ เคธเค्เคฐिเคฏ เคญूเคฎिเคा เคฎें เคนैं। เคเคธी เคญूเคฎिเคा เคฎें
เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคो เคชเคข़เคเคฐ เคชाเค เค เค
เคชเคจी เคช्เคฐเคคिเค्เคฐिเคฏा เคुเคฆ เคฒेเคเค เคคเค เคธीเคงे เคชเคนुँเคाเคคा เคนै।
เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคชाเค เค เค
เคชเคจे เคชเคธंเคฆीเคฆा เคฒेเคเค เคธे เคเคนीं เคจ เคเคนीं เคुเคก़ाเคต เคฎें เคฐเคนเคคा เคนै। เคซเคฒเคคः เคिเคธी เคญी
เคฐเคเคจा เคชเคฐ เคीเคा เคिเคช्เคชเคฃी เคเคธ เคฐเคเคจा เคे เคช्เคฐเคाเคถ เคฎें เคเคจे เคे เคคुเคฐंเคค เคฌाเคฆ เคถुเคฐु เคนो เคाเคคी เคนै। เคธाเคนिเคค्เคฏ
เคे เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคฏเคน เคเค เคจเคฏी เคถुเคฐुเคเคค เคนै। เคธाเคนिเคค्เคฏ เคे, เคฒेเคเคจ เคे, เค
เคญिเคต्เคฏเค्เคคि เคे เคชूเคฐ्เคฃเคคः
เคธाเคฐ्เคตเคเคจिเค เคนोเคจे เคा।
เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ
เคी เคเค เคเคฐ เคตिเคถेเคทเคคा เคเคธเคी เคฐเคเคจा เคถैเคฒी เคเคตं เค
เคตเคคเคฐเคฃ เคा เคขंเค เคนै। เคฎเคฒ्เคीเคฎीเคกिเคฏा เคคเคเคจीเค เคे
เคเคธ्เคคेเคฎाเคฒ เคी เคตเคเคน เคธे เคिเคธी เคญी เคฐเคเคจा เคो เคชเฅा, เคธुเคจा เคต เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै। เคชाเค เค เคเคธी เคฐเคเคจाเคं
เคชเคฐ เค्เคฏाเคฆा เคเคเคฐ्เคทिเคค เคญी เคนोเคคे เคนैं เคो เคชเคฐंเคชเคฐाเคเคค เคฒेเคเคจ เคธे เคญिเคจ्เคจ เคฐเคเคจाเคค्เคฎเค เคถैเคฒी เคฎें เคจเคฏाเคชเคจ
เคฒिเค เคนुเค เคนों।
เคเคคिเคนाเคธ
เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ
เคी เคถुเคฐुเคเคคी เคฆौเคฐ เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคเค เคเคกिเคฏो เคฌुเค, เคिเคธे เคธเคจ् 1934 เคฎें เคฌเคจाเคฏा เคเคฏा เคฅा, เคा
เคिเค्เคฐ เคตिเคीเคชीเคกिเคฏा เคฎें เคนै। เคฏเคน เค
เคจेเค เคฒเคु เคเคฅाเคँ เคเคตं เคिเคคाเคฌों เคे เค
เคง्เคฏाเคฏों เคा เคธंเคเคฒเคจ เคฅा।
เคฎैเคเคฒ เคนाเคฐ्เค เคชเคนเคฒे เค เคฒेเคเค เคนैं। เคตिเคिเคชीเคกिเคฏा เคे เค
เคจुเคธाเคฐ - “เคธเคฐ्เคตเคธเคฎ्เคฎเคคि เคธे 1971 เคฎें
เคฎैเคเคฒ เคนाเคฐ्เค เคो เคชเคนเคฒे เค-เคฌुเค เคฒेเคเค เคे เคฐूเคช เคฎें เคฎाเคจ्เคฏเคคा เคฎिเคฒी เคिเคจ्เคนोंเคจे เค
เคฎेเคฐिเคा เคे เคเค
เคฆเคธ्เคคाเคตेเค เคो เคเคฒेเค्เค्เคฐॉเคจिเค เคฐूเคช เคฆिเคฏा। เคฒเคเคญเค 1994 เคคเค เคต्เคฏเค्เคคिเคเคค เคกाเคฏเคฐी เคे เค
เคจुเคธाเคฐ เคฒिเคी
เคाเคจेเคตाเคฒी เคเคจเคฒाเคเคจ เคกाเคฏเคฐी (เคเค เคे เคฌ्เคฒॉเค) เคी เคถुเคฐुเคเคค เคนुเค।”3 เคเคจเคฒाเคเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคนाเคเคชเคฐ เคेเค्เคธ्เค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी เคถुเคฐुเคเคค 1980 เคฆเคถเค เคे
เคเคค्เคคเคฐाเคฐ्เคง เคคเคฅा 1990 เคे เคฆเคถเค เคे เคชूเคฐ्เคตाเคฐ्เคง เคฎें เคนुเค। เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคชाเค เคो เคฒिंเคों
เคฆ्เคตाเคฐा เคोเคก़เคเคฐ เคนाเคเคชเคฐ เคेเค्เคธ्เค เคฌเคจाเคฏा เคเคฏा। เคฏเคน เคฎुเค्เคฏเคคः เคชाเค เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคนै। เคชैเคฐेเค เคตीเคฐेเคธ
เคเคนเคคी เคนैं - “[The hypertext literature created in the late 1980 and early
1990s was primarily text based and was characterized by linking various blocks
of text together…]”4। เคธเคจ् 1991 เคธे
2003 เคे เคธเคฎเคฏ เคคเค เคตเคฐ्เคฒ्เคก เคตाเคเคก เคตेเคฌ เคा เคช्เคฐाเคฐंเคญिเค เคฐूเคช เคเคฒเคคा เคฐเคนा। 2000 เคคเค เคฏूเคจीเคोเคก
เคเคจเคोเคกिंเค เคฎाเคจเคों เคा เคตिเคाเคธ เคนुเค เคिเคธเคी เคตเคเคน เคธे เคฒोเค เค
เคชเคจी เคฎाเคคृเคญाเคทा เคฎें เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคा
เคช्เคฐเคฏोเค เคเคฐเคจे เคฒเคे। เคฏเคน เคंเคเคฐเคจेเค เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏ เคे เคตिเคाเคธ เคी เคชเคนเคฒी เคธीเคข़ी เคฅी। เค-เคธाเคนिเคค्เคฏ เคे
เคตिเคाเคธ เคे เคฆूเคธเคฐे เคเคฐเคฃ เคे เคฐूเคช เคฎें เคตेเคฌ 2.0 เคा เคเคตिเคฐ्เคญाเคต เคฎाเคจा เคा เคธเคเคคा เคนै। 2004 เคคเค
เคเคคे-เคเคคे เคตेเคฌ 2.0 เคी เคถुเคฐुเคเคค เคนुเค। เคคเคค्เคชเคถ्เคाเคค् เค
ंเคคःเค्เคฐिเคฏाเคค्เคฎเคเคคा [Interactivity]
เคैเคธी เค
เคจेเค เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคंเคเคฐเคจेเค เคฎें เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคนोเคจे เคฒเคी। เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช
เคฌ्เคฒॉเคिंเค, เค-เคชเคค्เคฐिเคाเคँ, เคธोเคถเคฒ เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค เคธाเคเค เคเคฆि เคा เคตिเคाเคธ เคนुเค। เคฒोเค เค
เคชเคจी-เค
เคชเคจी
เคฎाเคคृเคญाเคทा เคฎें เค
เคชเคจी เคญाเคตเคจाเคं เคो เคต्เคฏเค्เคคिเคเคค เคฌ्เคฒॉเคों เคฎें เคฏा เคตेเคฌเคธाเคเคों, เค-เคชเคค्เคฐिเคाเคं
เคฎें เคฒिเคเคจे เคฒเคे। เคเคค्เคคเคฐोเคค्เคคเคฐ เคคเคเคจीเคी เคตिเคाเคธ เคे เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคธ्เคตเคฐूเคช เคธाเคนिเคค्เคฏ เคจे เคंเคเคฐเคจेเค เคी
เคฆुเคจिเคฏा เคฎें เค
เคชเคจी เคตिเคถिเคท्เค เคชเคนเคाเคจ เคฌเคจाเค।
เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคเคงाเคฐ
เคंเคเคฐเคจेเค เคฎें
เคธाเคนिเคค्เคฏ เคชเคฐ เคเคฐ्เคा เคเคฐเคจेเคตाเคฒी เคตेเคฌเคธाเคเคों เคी เคฌाเคค เคเคฐें เคคो เคเคจ्เคนें เคเค เคช्เคฐเคाเคฐों เคฎें
เคตिเคญเค्เคค เคเคฐเคจा เคนोเคा। เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें เคเคจ्เคนीं เคธाเคเคों เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคเคคिเคตिเคงिเคฏाँ เคนोเคคी เคนैं। เคธुเคจीเคฒ
เคुเคฎाเคฐ เคฒเคตเคे เคจे เคฒिเคा เคนै - “เคนिंเคฆी เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคตेเคฌเคธाเคเค เคे เคฐूเคช เคी
เคฆृเคท्เคि เคธे เค
เคจेเค เคช्เคฐเคाเคฐ เคนैं। เคुเค เคชเคฐ เคนเคฐ เคฆिเคจ เคจเคฏा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคช्เคฐเคाเคถिเคค เคนोเคคा เคนै। เคुเค
เคต्เคฏเค्เคคिเคเคค เคตेเคฌเคธाเคเคें เคญी เคนैं เคिเคจ เคชเคฐ เคฒोเค เค
เคชเคจा เคฒिเคा เคนुเค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคช्เคฐเคाเคถिเคค เคเคฐเคคे เคนैं।”5
เคुเคेเค เคธंเคธ्เคฅाเคं เคी เคญी เคตेเคฌเคธाเคเคें เคंเคเคฐเคจेเค เคชเคฐ เคฆृเคท्เคเคต्เคฏ เคนै। เคธाเคนिเคค्เคฏ เคी
เคตिเคตिเคง เคตिเคงाเคं เคे เคฒिเค เคธเคฎเคฐ्เคชिเคค เคตेเคฌเคธाเคเคें เคญी เคฏเคนाँ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคนै। เค-เคธाเคนिเคค्เคฏ เคे เคเคคिเคนाเคธ
เคฎें เคฌ्เคฒॉเคिंเค เคा เคฏोเคเคฆाเคจ เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนै। เคฌ्เคฒॉเค เคเค เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เคตेเคฌเคธाเคเค เคนै เคिเคธเคฎें
เคต्เคฏเค्เคคि เค
เคชเคจी เคฌाเคคें, เคตिเคाเคฐ, เคिंเคคเคจ เคเคฆि เคो เคเค เคกाเคฏเคฐी เคे เคฐूเคช เคฎें เคฒिเคเคคा เคนै। เคตिเคทเคฏ
เคตैเคตिเคง्เคฏ เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคฏเคน เค
เคจेเค เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคนो เคธเคเคคे เคนैं। เคैเคธे – เคฐाเคเคจीเคคिเค เคฌ्เคฒॉเค,
เคตाเคฃिเค्เคฏिเค เคฌ्เคฒॉเค, เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคฌ्เคฒॉเค เคเคฆि। เคตिเคทเคฏ เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆเคจ เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคเคธเคे เคेเค्เคธ्เค
เคฌ्เคฒॉเค, เคตीเคกिเคฏो เคฌ्เคฒॉเค, เคिเคค्เคฐ เคฌ्เคฒॉเค เคเคฆि เคจाเคฎ เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคง เคนैं। เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคฆृเคท्เคि เคธे เคฆेเคा
เคाเคฏ เคคो เคฌ्เคฒॉเคिंเค เคे เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคिเคธी เคญी เคฐเคเคจा เคฎें เคค्เคตเคฐिเคค เคฒेเคเคจ, เคค्เคตเคฐिเคค เคช्เคฐเคाเคถเคจ เคเคฐ
เคค्เคตเคฐिเคค เคช्เคฐเคคिเค्เคฐिเคฏा เคฎिเคฒ เคธเคเคคी เคนै। เคเคธी เคถ्เคฐेเคฃी เคฎें เคธोเคถเคฒ เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค เคธाเคเคें เคญी เคเคคी
เคนैं। เคธोเคถเคฒ เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค เคธाเคเค เคเค เคเคธी เคเคจเคฒाเคเคจ เคเคเคน เคนै, เคเคนाँ เคเคชเคฏोเคเคเคฐ्เคคा เค
เคชเคจा เคธंเค्เคทिเคช्เคค
เคชเคฐिเคเคฏ เคे เคธाเคฅ เคต्เคฏเค्เคคिเคเคค เคธंเคฌंเคง เคธृเคเคจ เคเคฐ เคธเคเคคा เคนै เคเคฐ เคเคธเคे เค़เคฐिเค เค
เคจ्เคฏ เคเคชเคญोเค्เคคाเคं เคे
เคธाเคฅ เคธंเคฌंเคง เคฌเคจा เคธเคเคคा เคนै। เค
เคฎांเคกा เคฒेंเคนเคฐ्เค เคคเคฅा เคฎेเคฐी เคฎेเคกेเคจ เคจे เคเค เคฒेเค เคฎें เคฒिเคा เคนै - [A
social networking site is an online place where a user can create a profile and
build a personal network that connects him or her to other users.]6। เคंเคเคฐเคจेเค เคी เคฆुเคจिเคฏा เคฎें เคซेเคธเคฌुเค, เค्เคตिเค्เคเคฐ, เคฒिंเคเคกिเคจ เคเคฆि เค
เคจेเค เคธोเคถเคฒ
เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค เคธाเคเคें เคนैं เคो เคेเคตเคฒ เคฎเคจोเคฐंเคเคจाเคฐ्เคฅ เคจเคนीं เคฌเคฒ्เคि เคธाเคฎाเคिเค, เคฐाเคเคจीเคคिเค,
เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคถैเค्เคทเคฃिเค เคเคฆि เคीเคตเคจ เคे เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคชเคนเคฒू เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคนैं। เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคฆृเคท्เคि
เคธे เคเคธ เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคो เคชเคฐเคा เคाเค เคคो เคช्เคฐเคคिเคฆिเคจ เค
เคจेเค เคฎौเคฒिเค เคฐเคเคจाเคँ, เคाเคนे เคตเคน เคเคฅा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคนो,
เคเคตिเคคा เคนो เคฏा เค
เคจ्เคฏ เคिเคธी เคญी เคตिเคงा เคฎें เคนो, เคธोเคถเคฒ เคจेเคเคตเคฐ्เคिंเค เคธाเคเคों เคฎें เคเคจ्เคฎ เคฒे เคฐเคนी เคนैं।
เค-เคชเคค्เคฐिเคाเคँ เคญी เคเคธ เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคชीเคे เคจเคนीं เคนै। เคฆैเคจिเค เคฐूเคช เคธे, เคธाเคช्เคคाเคนिเค เคฐूเคช เคธे, เคฎाเคธिเค
เคฐूเคช เคธे เค-เคชเคค्เคฐिเคाเคं เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคตिเคงाเคँ เคช्เคฐเคाเคถिเคค เคนोเคคी เคฐเคนเคคी เคนैं। เคธेเคคु, เค
เคญिเคต्เคฏเค्เคคि เคกॉเค
เคॉเคฎ, เคธเคฎाเคฒोเคเคจ, เคाเคจเคीเคชुเคฒ, เค
เคชเคจी เคฎाเคी, เคธाเคนिเคค्เคฏ เคถिเคฒ्เคชी, เคธ्เคตเคฐ्เคเคตिเคญा เคเคฆि เคฆेเคถ เคตिเคฆेเคถ เคธे
เคจिเคเคฒเคจे เคตाเคฒी เคเค เค เคชเคค्เคฐिเคाเคँ เคเคจเคฒाเคเคจ เคฎें เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคนैं।
เคเคธ เคคเคเคจीเคी
เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เค्เคฐांเคคि เคे เคाเคฐเคฃ เคธुเคฆूเคฐ เคฌैเค े เคต्เคฏเค्เคคि เค
เคชเคจी เคฎเคจเคाเคนी เคญाเคทा เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏिเค เคชाเค
เคा เคเคธ्เคตाเคฆเคจ เคเคฐ เคธเคเคคे เคนैं।
เคธंเคฆเคฐ्เคญ - เคธंเคेเคค
1. Dictionary.references.com, accessed on 30.06.2015
2. http://eliterature.org/pad/elp.html (Electronic literature: What
is it?, Hayels Katherine) Accessed on 12.10.15
3. http://wikipedia.org/literature/history,
accessed on 15.10.2015
4. www.folklore.ee/folklore/vol29/cyberlit.pdf(Piret Vires{date of
issue-10.7592/EFJF 2005.29.cyberlit} Literature in cyberspace, accessed on
30.06.2015
5. เคนिंเคฆी เคตेเคฌ เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคกॉ. เคธुเคจीเคฒเคुเคฎाเคฐ เคฒเคตเคे,
เคชृ.เคธं. 42
6.
Amanda Lenhart and marry
Madden, Social networking websites and teens – An overview
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. เคช्เคฐเคाเคถिเคค เคฐเคเคจा เคธे เคธเคฎ्เคฌंเคงिเคค เคถाเคฒीเคจ เคธเคฎ्เคตाเคฆ เคा เคธ्เคตाเคเคค เคนै।