рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдЬрдиोрди्рдоुрдЦрддा рдФрд░ рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рдиिрдмंрдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп

рднाрд╡рдиा рдоाрд╕ीрд╡ाрд▓

- рднाрд╡рдиा рдоाрд╕ीрд╡ाрд▓

рдкीрдПрдЪрдбी рд╣िंрджी (рддु.рд╕ा.), рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िंрджी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп
рдИрдоेрд▓: bhawnasakura@gmail.com;  рдЪрд▓рднाрд╖: +91 844 710 5405

рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рд▓ेрдЦрди рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдЧुрд▓ाрдо рднाрд░рдд рдоें рд╣ोрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдЙрд╕ рд╕рдордп рдмाрд╣्рдп рдФрд░ рднीрддрд░ी рдЧुрд▓ाрдоी рд╕े рдШिрд░ा рдеा। рдмाрд╣्рдп рдЧुрд▓ाрдоी рдеी рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢ाрд╕рди рдпाрдиी рдЕंрдЧ्рд░ेреЫों рдХी, рдФрд░ рднीрддрд░ी рдеी рдкрд░рдо्рдкрд░ा, рдЬाрддीрдпрддा рдФрд░ рд╡рд░्рдЧрднेрдж  рдХी। рднाрд░рддीрдп рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рдЧुрд▓ाрдоी рдХी рдЗрд╕ी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдмाрд╣рд░ рд▓ाрдиे рдХा рдХाрдо рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирдП рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдордз्рдп рд╡рд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рднाрд░рдд рдХी рдЧुрд▓ाрдоी рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХाрд░рдгों рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдХрд░ рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдЕрдкрдиाрдпा। рд░ाрдЬा рд░ाрдордоोрд╣рди рд░ाрдп, рджрдпाрдиंрдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी, рдИрд╢्рд╡рд░рдЪंрдж рд╡िрдж्рдпाрд╕ाрдЧрд░, рдХेрд╢рд╡рдЪंрдж рд╕ेрди рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдРрдиी рдмेрд╕ेंрдЯ, рдкंрдбिрддा рд░рдоाрдмाрдИ, рд╕ाрд╡िрдд्рд░ीрдмाрдИ рдлुрд▓े, рд░рдоाрдмाрдИ рд░ाрдиाрдбे, рдЖрдиंрджीрдмाрдИ рдЬोрд╢ी, рдПрдиी рдЬрдЧंрди्рдиाрдерди рдФрд░ рд░ूрдХ्рдоाрдмाрдИ рдЖрджि рдЬिрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдд्рд░ी рд╕ुрдзाрд░рдХ рдоौрдЬूрдж рд░рд╣े। рднाрд░рдд рдоें рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХाрд▓ीрди рдЪेрддрдиा рдХी рдпрд╣ рд▓рд╣рд░ рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рдеी рдмрд▓्рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рдЗрд╕рдХी рдЧूंрдЬ рд╕ुрдиाрдИ рджेрддी рд╣ै। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рдиिрдмंрдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрд╕ी рдЪेрддрдиा рдХा рд╕ंрд╡ाрд╣рдХ рдеा। рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдоें ‘рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं  рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп’, ‘рд╣िंрджी рднाрд╖ा’ рдФрд░  рдЧ्рд░ाрдо्рдп рдЬीрд╡рди рдоें рд╕ुрдзाрд░’ рдпे рддीрди рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдгрдХाрд▓ीрди рдоुрдж्рджे рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЙрднрд░рддे рд╣ैं।
рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╕ुрдзाрд░ рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдоुрдж्рджा рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░рддा рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рд╕ुрдзाрд░ рдХा рдпрд╣ рд╕ंрджрд░्рдн рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕рдн्рдпрддा рд╕े рджूрд░ рд░рдЦрдиा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ाрд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдоूрд▓्рдпों рд╕े рдЧреЭрдиा рд░рд╣ा। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд╣िंрджू рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рд░ूрдк рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЙрдирдХा рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдк्рд░рддि рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдеा। рдХ्рдпोंрдХि рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХाрд▓ीрди рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ेрдЦрдХों рдиे рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдЖрджрд░्рд╢ рдЫрд╡ि рдХो рд╣ी рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдоें рдЧреЭा। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдХाрд░рдг рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдмрдЪाрдП рд░рдЦрдиा рдеा। рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдкрд╢्рдЪिрдо рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдкрд░ рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рдЯूрдЯрдиे рдХा рдбрд░ рдеा। рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рддрдХ рдЙрджाрд░ рдиाрд░ीрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдЖ рдЪुрдХी рдеी рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡ाреЫ рдЙрдаा рд░рд╣ी рдеी। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд▓ेрдЦрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкुрд░ाрддрди рдоूрд▓्рдпों рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рджेрдЦे рдЬाрддे рд╣ैं ‘рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдорд╣िрд▓ा’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдиिрдмंрдз рдоें рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдорд╣िрд▓ा рдХрд╣рддे рд╣ो рдЖँрдЦों рдоें рдПрдХ рд▓рдЬ्рдЬाрд╡рддी, рдк्рд░рд╕рди्рди-рд╡рджрдиा, рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп-рдкрд░ाрдпрдгा, рдкрддि рдк्рд░ाрдг, рдХрд░ूрдгाрдордпी, рдордзुрд░рднाрд╖िрдгी, рдХोрдорд▓ рд╣ृрджрдпा, рдк्рд░ेрдо рдк्рд░рд╡ीрдгा, рдХुрд▓ीрдиा рдиाрд░ी рдХे рджिрд╡्рдп рд░ूрдк рдХी рдЬ्рдпोрддि рдЭрд▓рдХ рдЙрдарддी рд╣ै”[i]। рдЖрджрд░्рд╢ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдЭрд▓рдХ рдЙрдирдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ рджौрд░ рднрд▓े рд╣ी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдеा рдкрд░ंрддु рдЗрд╕рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрд╡ाрджी рд╣ी рдеे।
рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдкोрд╖рдХ рдеे рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХी рд╕्рдд्рд░ी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрд╡ाрджी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдзाрд░्рдоिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХी рдкोрд╖рдХ рдеी। рдЗрдирдХा рд╕рдордп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рдФрд░ рд╕ुрдзाрд░ рдХा рдеा। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдЗрдирдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा  рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдк्рд░рд╡ृрддि рд╣ी рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣ी рдЙрдирдХे рдиिрдмрди्рдз ‘рд╡िрдж्рдпा рдкреЭрдиा рд╕ीрдЦो’ рдоें рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। “рдпрджि рддुрдо рд╕рдЪ्рдЪी рд╡िрдзा рдкреЭрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ो рддो рд╕ीрддा рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиुрд╕ूрдпा рджेрд╡ी рдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХो рдкреЭो। рд╕ीрддा рдФрд░ рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी рдХे рдиिрд╖्рдХрд▓ंрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ो। рдЙрд░्рдоिрд▓ा, рд╢рдХुрди्рддрд▓ा, рджрдордпंрддी, рдкाрд░्рд╡рддी рдФрд░ рд░ूрдХ्рдоिрдгी рдХी рдкрддिрднрдХ्рддि рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рджो। рд╡िрджाрдИ рдХे рд╕рдордп рд╢рдХुрди्рддрд▓ा рдХे рдк्рд░рддि рдХрдг्рд╡ рдЛрд╖ि рдХे рдХрд░्рддрд╡्рдпोрдкрджेрд╢ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░ो”[ii]। рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдкрд╣рд▓ा рдкाрда рд╕ीрддा рдФрд░ рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдоें рд╕ेрд╡ा рд╡ рд╕рдорд░्рдкрдг рдХा рднाрд╡ рдк्рд░рдзाрди рдеा। рдФрд░ рдпрд╣ी рд╕рдорд░्рдкрдг рднाрд╡ рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕ंрд╕्рдеा рдХो рдмрдЪाрдП рд░рдЦрдиे рдХी рдзुрд░ी рднी рдеी। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд▓िрдП рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕ीрддा рдФрд░ рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी рд╣ैं, рдж्рд░ौрдкрджी рдирд╣ीं*। рдЬрдмрдХि рд░ाрдордордиोрд╣рд░ рд▓ोрд╣िрдпा рдж्рд░ौрдкрджी рдХो рдЖрдЦ्рдпाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рд╢рдХ्рдд рдкाрдд्рд░ рдоाрдирддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि ‘рднाрд░рддीрдп рдиाрд░ी рдж्рд░ौрдкрджी рдЬैрд╕ी рд╣ो, рдЬिрд╕рдиे рдХि рдХрднी рднी рдХिрд╕ी рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рджिрдоाрдЧी рд╣ाрд░ рдирд╣ीं рдЦाрдИ. рдиाрд░ी рдХो рдЧрдард░ी рдХे рд╕рдоाрди рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЗрддрдиी рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡рдХ्рдд рдкрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХो рдЧрдард░ी рдмрдиा рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рд▓े рдЪрд▓े’। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖрдЧे рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╣ो рд╕рдХे, рдорди рдХो рдмिрдЧाреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рдкुрд╕्рддрдХों рд╕े рдмрдЪी рд░рд╣ो। рдЕрдЪ्рдЫी рдкुрд╕्рддрдХों рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдкрдиे рднाрдИ рдФрд░ рдкрддि рд╕े рд╣ी рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ो। рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдкреЭाрдИ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рд╕ंрддाрди рдкрд░ рднी рдкреЬेрдЧा। рддुрдо्рд╣ाрд░े рдКрдкрд░ рд╕ाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕ूрдзाрд░рдиे рдХा рднाрд░ рд╣ै, рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдХрднी рдЕрдкрдиी рдЖँрдЦों рд╕े рдУрдЭрд▓ рди рд╣ोрдиे рджो”[iii]। рдЕрддीрдд рдХा рдЧौрд░рд╡ рд╡ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдд्рдоिрдХ рдЬुреЬाрд╡ рдЗрдирдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рд╕рд╣рдЬ рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рднी рдЙрд╕ी рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рджेрдЦे рдЧрдП। рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХा рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рд╕ुрдзाрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдпрд╣ाँ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рджौрд░ाрди рдХी рдпрд╣ рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХेрд╡рд▓ рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдоें рд╣ी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рдмрд▓्рдХि рднाрд░рддेрди्рджु рдоें рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рджौрд░ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╣िрдоाрдпрддी рддो реЫрд░ूрд░ рд░рд╣े рдкрд░ंрддु рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЖрджрд░्рд╢ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдиिрд░्рдоिрддी рд╣ी рд░рд╣ी। рдЬिрд╕рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдЪрд░्рдЪिрдд рдЖрджрд░्рд╢ рд╕ीрддा рдФрд░ рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी рд╕े рд▓िрдП рдЧрдП।  рдоैрдд्рд░ेрдпी, рдЬрдмाрд▓ा, рдж्рд░ौрдкрджी рдЬैрд╕ी рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдЗрдирдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдмрдирдХрд░ рдирд╣ीं рдЖрддी।
рд╢िрд╡ рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рдЕрддीрдд рдХी рдУрд░ рдЙрди्рдоुрдЦрддा рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕े рдЗрдирдХी рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрдирд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╡ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХैрд╕ी рджी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП, рдХिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдФрд░ рдХिрди рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдз्рдпाрди рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрди рд╡िрд╖рдпों рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рднी рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдкाрдХрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╕ंрдЧीрдд рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдЧृрд╣-рдк्рд░рдмंрдз рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдЖрджि рдоें рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдЧрддि рддрднी  рд╣ो рд╕рдХрддी рдЬрдм рддुрдо рд╡िрдж्рдпा рдкреЭрдХрд░ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдмрдиोрдЧी। рдпрджि рддुрдо рдЕрдкрдиे рдШрд░ेрд▓ू рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдмाрдЧрдбोрд░ рдЫोреЬрдХрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рд▓ोрдн рд╕े рдЗрдзрд░-рдЙрдзрд░ рднрдЯрдХрддी рдлिрд░ोрдЧी рддो рдмाрд╣рд░ी-рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдк्рд░рдкंрдЪ рдоें рдоें рдлँрд╕рдиे рд╕े рддुрдо्рд╣ाрд░ा рдЕрд╕рд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рдЪौрдкрдЯ рд╣ो рдЬाрдпेрдЧा, рдлिрд░ рдмाрд╣рд░ рдХा рдЕрдзिрдХाрд░-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЪाрд╣े рдЬिрддрдиा рдХिрддрдиा рднी рд╕ुंрджрд░ рд╣ो, рддुрдо्рд╣ाрд░े рд▓िрдпे рдпा рддुрдо्рд╣ाрд░े рдЕрдкрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕ुрдЦ-рд╢ाрди्рддिрдкूрд░्рдг рди рд╣ोрдЧा”[iv]। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрд╖рдпрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╢्рд░рдж्рдзाрд░ाрдо рдлिрд▓ौрд░ी рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рднाрдЧ्рдпрд╡рддी рдХी рдпाрдж рджिрд▓ाрддा рд╣ै рдЬिрд╕े рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХा рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЧ्рд░рди्рде рдоाрдиा рдЧрдпा। рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдпрд╣ рдЖंрджोрд▓рди рдЖрдЬ рдХे рд╕्рдд्рд░ी рдЖंрджोрд▓рди рд╕рд░ीрдЦी рдирд╣ीं рдеा। рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рдЕрдкрдиी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рдеा। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рддो рдмाрдд рдХी рдЧрдИ  рдордЧрд░ рдЙрд╕ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рджाрдпрд░ा рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рднीрддрд░ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा।
рд╡ीрд░ рднाрд░рдд рддрд▓рд╡ाрд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ें рддो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧूंрдЬ рдЙрджाрд░рд╡ाрджी рдЪेрддрдиा рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдирд╣ीं рдеी рдмрд▓्рдХि рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рджौрд░ाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╕े рдЙрдкрдЬा рдирдП рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдеा। “рдЬिрд╕рдХी рдЬрд░ूрд░рддों рд╕े рдкुрд░ाрдиी рд╕рдпुंрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡ाрд▓ी рд╕ाрдорди्рддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоेрд▓ рдирд╣ीं рдЦाрддी рдеी। рдирдпे рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рдоुрддाрдмिрдХ рдШрд░ेрд▓ू рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдкिрдЫреЬेрдкрди рдФрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХे рдХुрдЫ рднрдж्рджे рдФрд░ рднрдпाрдирдХ рд░ूрдкों рдХो рдзो-рдкोंрдЫ рдбाрд▓рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдеी। ... рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдоूрд▓्рдпों рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдП рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд▓िрдП рдЕрдм рдкрд░िрд╡ाрд░ рдПрдХ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ реЫрд░ूрд░рдд рдмрдирдиे рд▓рдЧा рдЬिрд╕рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╕े рдХुрдЫ рдоाрдирд╕िрдХ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХी рднी рдЧुंрдЬाрдЗрд╢ рдмрдиी ”[v]।  рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рд╕рдордп рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЗрд╕ рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рдирдЬрд░िрдпे рдХो рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рд╕्рдд्рд░ी рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдкрд░िрдкेрдХ्рд╖्рдп рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЖрджрд░्рд╢ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдЫрд╡िрдпों рдкрдд्рдиी, рдмेрдЯी рдФрд░ рдоाँ рдХी рднूрдоिрдХाрдУं рдХा рдмрдЪाрдпे рд░рдЦрдиा рдеा। рддाрдХि рдкрд╢्рдЪिрдоी рдк्рд░рднाрд╡ рд╡рд╣ рдЧ्рд░рд╣рдг рди рдХрд░ рд╕рдХे рдФрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдЯूрдЯрдиे рд╕े рдмрдЪाрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЙрдирдХी рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрдмंрдзिрдд рдпрд╣ी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рднी рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдмिрдЧाреЬ рд╕рдХрддी рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдРрд╕ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो “рдЙрди्рд╣ें рд╕рдЪ्рдЪी рдЖрд░्рдп рдорд╣िрд▓ा рдмрдиा рд╕рдХे”[vi]
рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рдирдЧрд░ीрдп рд╕्рдд्рд░ी рд╕ंрдмंрдзिрдд рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдкрд░िрдкेрдХ्рд╖्рдп рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рд░ूрдк рдХी рдиिрд░्рдоिрддी рддрдХ рдХेंрдж्рд░िрдд рджेрдЦा рдЧрдпा рдкрд░ंрддु рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЙрд╕рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рдеा। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рддो рд╡рд╣ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдХा ‘рддुрд▓рд╕ीрдХृрдд рд░ाрдоाрдпрдг[vii] рдкреЭрдиा рдЬाрдирдиा рд╣ी рдХाреЮी рд╕рдордЭрддे рдеे। рдкрд░ंрддु рд╕्рдд्рд░ी рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЬрд░ूрд░рддों рдХी рдЧाँрд╡ों рдоें рдХी рдЬाрддी рдЕрдирджेрдЦी рдХो рд╡рд╣ рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं рдФрд░  рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдЦाрди-рдкाрди рдХी рдЪिрди्рддा рдкुрд░ुрд╖ рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬिрди рдШрд░ाрдиों рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдмाрд╣рд░ рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓рддीं, рдЙрди рдШрд░ाрдиों рдХे рдкुрд░ुрд╖ рдХрднी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рджाँрддों  рдХी рд╕рдлाрдИ рдХे рд▓िрдП рдШрд░ рдоें рджрддूрди рд▓ाрдХрд░ рд░рдЦрдиे рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рднी рдирд╣ीं  рдХрд░рддे। рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рддрди्рджुрд░ुрд╕्рддी рдХाрдпрдо рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП  рдкूрд░ुрд╖ рдХрднी рд╕рдкрдиे рдоें рднी рдирд╣ीं рд╕ोрдЪрддे। рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдЬिрд╕ рдШрд░ рдоें рджिрди-рд░ाрдд рдмрди्рдж рд░рд╣рдиा рдкреЬрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рд╣рд╡ा рдФрд░ рд░ोрд╢рдиी рдХी рдЧुंрдЬाрдЗрд╢ рд╣ै рдпा рдирд╣ीं, рдЗрд╕ рдкрд░ рднी рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा। рдЙрдирдХे рдмीрдоाрд░ рд╣ोрдиे рдкрд░ рджрд╡ा-рджाрд░ू рдХा рдаीрдХ рдЗрди्рддрдЬाрдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЙрдирдХे рд╕ौрд░-рдШрд░ рдХी рд╕реЮाрдИ рдкрд░ рдХोрдИ рдЦ्рдпाрд▓ рдирд╣ीं рд░рдЦрддा। рдЧрд░्рднрд╡рддी рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрдирдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдирд╣ीं рдХी рдЬाрддी, рдмрдЪ्рдЪा рдкैрджा рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╕ेрд╡ा-рд╢ुрд╢्рд░ूрд╖ा  рдХे рдмिрдиा рд╡े рд░ोрдЧों рдХी рдЦाрди рдмрди рдЬाрддी рд╣ैं, рдЙрдирдХी рджुрд░्рджрд╢ा рдХा рдХрд╣ीं рдЕрди्рдд рдирд╣ीं! рдоाрддा рдХी рдХрдореЫोрд░ी рджूрдз рдХे рд╕ाрде рд╕рди्рддाрди рдоें рдЙрддрд░рддी рд╣ै ”[viii]। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд╕्рдд्рд░ी рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕рд╡ाрд▓ों рдХो рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз рдХा рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрддे рд╣ैं। рдЧ्рд░ाрдоीрдг  рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдмाрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡рд╣ рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдкрд╣рд▓े рд▓ेрдЦрдХ рд╣ैं। рдЬो рдпрд╣ рдоाрдирддे рдеे рдХि рдЬрдм рддрдХ “рдоाрддृ-рдЬाрддि рдЕрдзोрдЧрддि рдоें рдкреЬी рд░рд╣ेрдЧी, рдкुрд░ुрд╖-рд╕рдоाрдЬ рд╕рдЬрдЧ рд╣ोрдХрд░ рднी рдЙрдардиे рдХा рдмрд▓ рди рдкा рд╕рдХेрдЧा! рдХेрд╡рд▓ рдирдЧрд░ों рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдоें рд╣ी рдЬाрдЧृрддि реЮैрд▓ाрдиे рд╕े рджेрд╢ोрди्рдирддि рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣рд▓ рди рд╣ोрдЧी”[ix]। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЧाँрд╡ों рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рднी рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдХा рдХेंрдж्рд░ рдмрдиाрддा рд╣ै।
рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рдиिрдмрди्рдзों рдоें рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рджौрд░ाрди рджूрд╕рд░ा рдоुрдж्рджा рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХा рдеा। рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рджौрд░ рдоें рдЙрд░्рджू  рд╕рд░рдХाрд░ी рднाрд╖ा рдеी рдФрд░ рд╣िंрджी рдЕрдкрдиे рдЦреЬी рдмोрд▓ी рд░ूрдк рдоें рдЖрдо рдЬрдирддा рдХी рднाрд╖ा рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░ рд░рд╣ी рдеी। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдмрд╣рд╕ рдХा рдХेंрдж्рд░ рд╣िंрджी-рдЙрд░्рджू рдХा рд░рд╣ा। рдбॉ. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рдЧंрднीрд░ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рдХा рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рджो рдзाрд░ाрдУं рдоें рдХ्рдпों рд╡िрднрдХ्рдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै ? рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдЗрд╕рд▓िрдП рднी рдЧंрднीрд░ рд╣ै рдХि рдмंрдЧाрд▓ рдФрд░ рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрднрдХ्рдд рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рд╣ैрд░ाрдиी рдХी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢ рдХा рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдзрд░्рдо, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рднाрд╖ा рд╕рднी рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рджो рдЯुрдХреЬे рд╣ो рдЧрдпा ”[x]। рднाрд╖ाрдИ рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рд╣िंрджी-рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдЙрд░्рджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдеा। рдЬिрд╕рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдФрд░ рдЙрд░्рджू’ рдиिрдмंрдз рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ी рдЙрд░्рджू рдкैрджा рд╣ुрдИ рдеी। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╡рд╣ рдЦреЬी рдмोрд▓ी (рд╣िंрджी) рдХा рд╣ी рдоुрд╕рд▓рдоाрдиी рд░ूрдк рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрд░्рджू рддो рд╣िрди्рджी рдХी рдоुрд╕рд▓рдоाрдиी рд╢ैрд▓ी рдХा рд╣ी рдкुрд░ाрдиा рдиाрдо рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдХ्рд░िрдпा-рдкрдж, рдЕрд╡्рдпрд╡, рдоुрд╣ाрд╡рд░े, рддрдж्рд╡िрдд, рдХृрджрди्рдд рдЖрджि рд╣िंрджी-рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХे рдЕрдд्рдпрди्рдд рдиिрдХрдЯ рд╣ैं। рджुрд░्рдЧрдо рд▓िрдкि рдФрд░ рдЕрд░рдмी-рдлाрд░рд╕ी рдХी рдмाрд╣рд░ी рдкोрд╢ाрдХ рдЙрддाрд░ рджेрдиे рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рдЧрдарди рдмрд╕ рд╣िंрджी рдХी рд╣ी рд╣ै”[xi]। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд╣िंрджी рдФрд░ рдЙрд░्рджू рдХी рджो рдЕрд▓рдЧ рднाрд╖ा рдФрд░ рдЕрд╕्рдоिрддा рд╣ोрдиे рдХे рд╕ंрджрд░्рднों рдХो реЩाрд░िрдЬ рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рддौрд░ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕рдХे рд╢ैрд▓ीрдЧрдд рдЕंрддрд░ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рджेрдЦे рдЬाрддे рд╣ैं।
рд╣िंрджी рдФрд░ рдЙрд░्рджू рдХे рднाрд╖ाрдИ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें 1837 рдоें рдЙрд░्рджू рдХे рд╕ाрде рдк्рд░ांрдд рдХी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдоिрд▓рддी рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЕрджाрд▓рддी рдХाрдордХाрдЬ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЙрд░्рджू рд╣ी рдк्рд░рдзाрди рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрдпрдо рд░рд╣рддी рд╣ै। рднाрд░рддेंрджु рдФрд░ рдЙрд╕ рджौрд░ рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ेрдЦрдХों рдиे рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें ‘рд▓ेрдЦрди’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдоें рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХाрд▓ीрди рд▓ेрдЦрдХों рдоें рдПрдХ рдиाрдо рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рднी рдеा। рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рдордд рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдд्рдордХ рдорддрднेрджों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд░ाрд╣ुрд▓рдЬी рдФрд░ рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдПрдХрдордд рдеे рдФрд░ рд╕рд╣рдордд рднी рдФрд░ рдРрд╕ी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдоें рд╣ी рдЗрди рджोрдиों рдиे рднी рд╣िंрджी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा”[xii]। рд╣िंрджी-рдЙрд░्рджू рдХी рдЗрд╕ рдмрд╣рд╕ рдоें рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рд▓ेрдЦрдХों рдж्рд╡ाрд░ा 1893 рдоें рдХाрд╢ी рдиाрдЧрд░ी-рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдФрд░ рд╣िंрджी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдХाрдо рдХिрдпा। 1900 рдоें рд╣िंрджी рдХो рд░ाрдЬрдХाрдЬ рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं।  
рд╣िंрджी рдФрд░ рдЙрд░्рджू рдХे рдЗрд╕ рд╡िрд╡ाрдж рдоें рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рдХा рдПрдХ рдирдпा рд░ूрдк рд╣िंрджी-рдЙрд░्рджू рдоिрд╢्рд░िрдд рд░ूрдк рдЙрднрд░рддा рд╣ै। рдЧाँрдзी рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдЬिрд╕рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдкрд░ंрддु рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд╣िंрджी рдХे рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рд░ूрдк рд╕े рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рджेрдЦे рдЬाрддे рд╣ैं।  рд╡рд╣ рд╣िंрджी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдмрдиाрдП рдЬाрдиे рдХे рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рджेрдЦें рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдЙрд░्рджू рдФрд░ рд╣िंрджी рдХो рдПрдХ рд╣ी рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЕрдкрдиी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। ‘рд╣िंрджी рдФрд░ рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी’ рдиिрдмंрдз рдоें рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рд╣िंрджी рд╣ी рднाрд░рдд рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рд╣ै-рдпрд╣ рдмाрдд рдЬिрди рдорд╣ाрдиुрднाрд╡ों рдХे рд▓िрдП рдЕрд╕рд╣्рдп рд╣ो рдЙрдаी, рдЙрди्рд╣ीं рд╕рдЬ्рдЬрдиों рдиे рд╣िंрджीрд╡ाрд▓ों рдХो рдЪिреЭाрдиे рдХे рд▓िрдП ‘рд╣िрджुрд╕्рддाрдиी’ рд╢рдм्рдж рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी। рдЬो рдорд╣ाрд╢рдп рд╣िрди्рджी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХे рдЧौрд░рд╡-рдоंрдбिрдд рд╕िंрд╣ाрд╕рди рдкрд░ рдЖрд╕ीрди рджेрдЦрдХрд░ рднीрддрд░-рд╣ी рднीрддрд░ рдХрдЯ рд░рд╣े рд╣ैं, рд╡े рд╣ी рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╣िंрджी рдХा рдоुрдХुрдЯ рдЙрддाрд░рдХрд░ рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рд╕े рд╕िрд░ рд╕рдЬा рджें। рдкрд░ рдпрд╣ рдХाрдо рддрдм рддрдХ рд╣ोрдиे рдХा рдирд╣ीं рдЬрдм рддрдХ рд╣िрди्рджी рдХे рдХрд░ोреЬों рдкृрд╖्рда-рдкोрд╖рдХों рдХे рдХाрдиों рдоें ‘рд╣िрди्рджी-рд╣िрди्рджू-рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди’ рд╕рдм рдоिрд▓ि рдмोрд▓ो рдПрдХ рдЬрдмाрди’ рдХे рд╕рдоाрди рдк्рд░ाрдЪीрди рдк्рд░рддाрдкी рдкрдж рдХी рдз्рд╡рдиि рдЧूंрдЬрддी рд░рд╣ेрдЧी”[xiii]। рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдпोрдЧрджाрди рд╣िंрджी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд░рд╣ा। рдЙрдирдХे рд▓ेрдЦрди рд╡ рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдоें рд╣िंрджी рд╣ी рд╡рд╣ рднाрд╖ा рдеी рдЬो рд╕ाрд╣िрдд्рдп,. рд▓ोрдХ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕े рдЬुреЬी рд╣ै। “рд╣िрди्рджी рдХे рдЬीрддे рдЬी  рд╡े рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рдХो рдпा рдФрд░ рдХिрд╕ी рднी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ा рдХो рд▓ोрдХрднाрд╖ा рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдирд╣ीं рдоाрдирддे”[xiv]। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХी рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рднाрд╖ा рдХी рдиीрддि рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдЙрд╕े рдкाрдиी рдиीрддिрдпों рдкрд░ рдкрдЫрддाрдиा рдкреЬेрдЧा рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рднी рдЖрдЧाрд╣ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╣िंрджी рдФрд░ рдЙрд░्рджू рдХे рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рд╕рдмрд╕े рд╡िрд╡ाрдж рдХो рд╡рд╣ рд╣िंрджी рдФрд░ рдЙрд░्рджू рджोрдиों рдХो рдмрд╣рдиे рдоाрдирдХрд░ реЩाрд░िрдЬ рдХрд░рддे рджेрдЦे рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░, рдПрдХ рднाрд╖ा рд╡рд╣ рднी рд╣िंрджी рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें  рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдоें рдк्рд░рдпाрд╕рд░рдд рджेрдЦे рдЧрдП। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдФрд░ рд╣िंрджी-рдЙрд░्рджू-рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рд╕ंрдмंрдзिрдд рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХाрд▓ीрди рдмрд╣рд╕ рдоें рдЙрдирдХे рдпрд╣ рдиिрдмрди्рдз рдЖреЫाрджी рд╕े рдкूрд░्рд╡ 1942 рд╕े 1954 рддрдХ рдХे рджौрд░ाрди рд▓िрдЦे рдЧрдП। рдпрд╣ рд╕рдордп рдЖрдЬाрджी рдХे рд╕ाрде–рд╕ाрде рднाрд╖ाрдИ рдЖрдЬाрджी рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рднाрд╖ा рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣ा рдеा। 
рднाрд░рддीрдп рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рд╕ंрдмंрдз рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рд░рд╣ा। рдЕрднрдпрдХुрдоाрд░ рджुрдмे рдХे рд╢рдм्рджों рдоें “рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдорд░्рдо рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ै ”[xv]। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдЙрдаी рднाрд╖ाрдИ рдмрд╣рд╕ рднी рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рдиिрдмрди्рдз рд▓ेрдЦрди рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд░рд╣ा। рд╡िрднाрдЬрди рд╕े рдкूрд░्рд╡ рддрдХ рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╕ौрд╣ाрдж्рд░ рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХा рджрд░्рдЬा рджिрдП рдЬाрдиे рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдЙрд╕ рджौрд░ рдоें “рдирдпा рд╣िрди्рдж, рд╣рд░िрдЬрди рд╕ेрд╡рдХ...рдордж्рд░ाрд╕- рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рдоाрд╕िрдХ рдоुрдЦрдкрдд्рд░ рджрдХ्рдЦिрдиी рд╣िрди्рдж рднी рдЕрдкрдиी рд╕ुрдмोрдз рд╣िंрджी рдХो рдЬрдмрд░рджрд╕्рддी рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рдХрд╣рддा рдЪрд▓ा рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै... рдмंрдЧाрд▓ рдФрд░ рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рддрдеा рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХा рднी рдпрд╣ी рд╣ाрд▓ рд╣ै”[xvi]। рднाрд░рдд рдХे рднीрддрд░ рд╣िंрджी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдмрдирдиे рдХा рдпрд╣ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рдиिрдмрди्рдзों рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣िंрджी рдФрд░ рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рдХे рдордд-рдорддाрди्рддрд░ों рдХो рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рдХो рднाрд░рдд рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдмाрдж рджोрдиों рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдоिрд▓े рдЗрд╕рдХी рдЖрд╢ा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдмाрдж рдЬो рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддा рдФрд░ рдЙрд░्рджू рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдмрдирддी рд╣ै। рдпрд╣ीं рд╕े рднाрд░рдд рдоें рд╣िंрджी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиाрдпा рдЬाрдП рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЖрд░ंрдн рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХा рдиाрдо рддो рд╣िрди्рджी рд╣ी рд░рд╣ेрдЧा, рдЪाрд╣े рдЬрдм рд╣ो, рдЬैрд╕े рд╣ो”[xvii] рдХा рдЖंрджोрд▓рди рдоुрдЦрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдФрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдПрдХ рдпोрдЬрдиा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдХा рд╡िрд░ोрдз, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдФрд░ рдЙрд░्рджू, рд╣िрди्рджी рдФрд░ рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी, рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди-рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рднाрд╖ा рдЖрджि рдЙрдирдХे рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдФрд░ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рд╕े рдЬुреЬे рдиिрдмंрдз рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рднी рдиिрдмंрдз рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рднाрд╖ा рдЪिंрддрди рдХे рд╕рд╡ाрд▓ों рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ैं। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рди рдХेрд╡рд▓ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рднाрд╖ा рдХी рд╢ुрдж्рдзрддा рдХे рдкрдХ्рд╖ рдХो рднी рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╣िंрджी рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣ा।
рднाрд░рдд рдХा рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рдЕрддीрдд рдЖрдЬ рднी рдЧाँрд╡ों рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ै। рд╢िрд╡ рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рджेрд╢рдЬ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рдЬुреЬे рд╡्рдпрдХ्рддि рд░рд╣े। рдЙрдирдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рддीрд╕рд░ी рдЧूंрдЬ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЕंрдЪрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЧाँрд╡ों рдХे рд╕ुрдзाрд░ рд╡ рдЙрдирдХे рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдХा рдЙрдирдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЙрди्рд╣ें рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рд▓ोрдХ рдХे рдЬाрдЧрд░рдг рд╕े рдЬोреЬрддा рд╣ै। рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рд▓ेрдЦрдХों рдХा рдПрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд▓ोрдХ рдоें  рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧृрддि рд▓ाрдиा рднी рд░рд╣ा। рдХ्рдпोंрдХि рднाрд░рдд рдЧाँрд╡ों рдХा рджेрд╢ рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ाँ рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЬрдирддा рдЧाँрд╡ों рдоें рдЧुрдЬрд░ рдмрд╕рд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рджौрд░ рдоें рднाрд░рддेंрджु, рдорд╣ाрд╡ीрд░рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдФрд░ рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЖрдо-рдЬрди рдкрд╣ुँрдЪрдиा рд░рд╣ा। рдЗрд╕ी рд╕िрд▓рд╕िрд▓ेрд╡ाрд░ рдХ्рд░рдо рдоें рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рднी рдЖрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХा рд▓ेрдЦрди рдЧ्рд░ाрдо्рдп рдЬीрд╡рди рдХा рд▓ेрдЦрди рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░рддा рд╣ै। рдЬिрдирдХे рд▓ेрдЦрди рдХा рдХेंрдж्рд░ рдХेрд╡рд▓ рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдирд╣ीं рдеा рдмрд▓्рдХि рдЧाँрд╡ рдХा рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рд╕े рдХोрд╕ों рджूрд░, рдкाрдиी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдФрд░ рд░ोрдЧों рд╕े рдЬूрдЭрддा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЖрджрдоी рдеा। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рднी рд╕ाрдоंрддी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдХाрд░рдг рдЬрд╣ाँ рдоौрдЬूрдж рдеी। рдЖрдЬाрджी рдХी рдЖंрджोрд▓рди рдХे рджौрд░ाрди рднी рдЧाँрд╡ рдЗрд╕ी рд╕ाрдорди्рддрд╡ाрдж рд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣े рдеे। рдлिрд░ рдХैрд╕े рд╡рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡्рдпाрдкी рдЖंрджोрд▓рди рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдмрдирддे। ‘рдЧाँрд╡ рдХी рджीрд╡ाрд▓ी’ рдиिрдмंрдз рдоें рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рдЧाँрд╡ рдоें рджीрд╡ाрд▓ी рдХे рд╕рдордп рдХिрддрдиे рд╣ी рдЧрд░ीрдмों рдХी рд╡िрд╡рд╢рддा рджेрдЦрдХрд░ рдХрд▓ेрдЬा рджрд╣рд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рдкреЬोрд╕ рдХे рд╕ुрдЦी рдЧृрд╣рд╕्рде рдХे рдШрд░ рджीрдкрдоाрд▓ा рд╢ोрднिрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдкрдХрд╡ाрди рдоिрдаाрдИ рдХा рд╕ौрд░рдн рдЙреЬрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рддрдм рдмेрдЪाрд░े рдЧрд░ीрдм рдкреЬोрд╕ी рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдХौреЬी рднрд░ рддेрд▓ рд╕े рд╕ंрдЭрд╡ाрддी рджिрдЦाрдХрд░ рдордирдоाрд░े рддрди-рд╣ाрд░े рдЪुрдк рд╕ो рд░рд╣рддे рд╣ैं – рдХोрдИ рднूрдЦा рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै, рдХोрдИ рдЕрдзрдкेрдЯा ... рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╢ोрд╖िрдд рднाрд░рдд рдХे рдЧрд░ीрдмी рдХा рд╕рдЪ्рдЪा рдЦाрдХा рдЦींрдЪрдиा рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै”[xviii]
рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХी рд░рдЪрдиाрдзрд░्рдоिрддा рд╡ рдЬрди-рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЕंрдЪрд▓ рдХे рдк्рд░рддि рднी рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै। рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдЕрдзिрдХ рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдЧाँрд╡ рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдЕрдкрдиा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рднी рдЧाँрд╡ों рд╕े рдЙрдирдХे рдЬुреЬाрд╡ рдХा рдХाрд░рдг рд░рд╣ा। “рдоैं рдаेрда рджेрд╣ाрдд рдХा рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ूँ, рдЬрд╣ाँ рдирдпी рд░ोрд╢рдиी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдЙрдЬाрд▓ा рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪा рд╣ै। рдЕँрдзेрд░े рдоें рдкреЬे рд╣ुрдП рдЧाँрд╡ рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╣ैं; рдЬрд╣ाँ рди рдЕрдЪ्рдЫी рд╕реЬрдХ рд╣ै, рди рд╕्рдХूрд▓ рд╣ै, рди рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп рд╣ै, рди рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рд╣ै”[xix]। рднाрд░рдд рдЧाँрд╡ों рдХा рджेрд╢ рд╣ै рдмिрдиा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЪेрддрдиा рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЪेрддрдиा рд▓ाрдиा рдФрд░ рд▓ोрдЧों рдХो рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рдиा рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुреЬा рдЙрдирдХा рд╕्рд╡рдпं рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рднी рдиिрдмंрдзों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧ्рд░ाрдо рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдЪेрддрдиा рдХी рдмाрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдЫूрдЖрдЫूрдд рдФрд░ рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдХा рд╡िрд░ोрдз рдЙрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рдирд╣ीं рджेрдЦा рдЬाрддा। рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा, рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХे рдЕрднाрд╡ рдФрд░ рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рд╕े рдЧाँрд╡ों рдХे рдХрдЯे рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХा рдЕрднाрд╡ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╕े рдЬूрдЭрддे рдЧ्рд░ाрдо्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬीрд╡рди рдХो ‘рдЧाँрд╡ों рдХा рдорд╣рдд्рд╡’, ‘рдЖрдЬрдХрд▓ рдХे рдЧाँрд╡’, ‘рдХрд╡ि рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХों рдХे рдЧाँрд╡’, ‘рдЧाँрд╡ों рдХे рдордХाрдиों рдХा рд╕ुрдзाрд░’, ‘рдЧाँрд╡ों рдоें рдкрд╢ु-рдкाрд▓рди’, ‘рдЧाँрд╡ों рдоें рд╕्рдХूрд▓’, ‘рдЧाँрд╡ рдоें рджीрд╡ाрд▓ी’, ‘рдЧ्рд░ाрдо рд╕ुрдзाрд░’, ‘рдЧ्рд░ाрдо-рдкंрдЪाрдпрдд рдХा рдиाрдЯрдХ’, ‘рд╣рдоाрд░े рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рдЧाँрд╡’ рдЖрджि рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬीрд╡рди рдЙрдирдХी рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдкाрдиी, рдЧंрджрдЧी, рдмीрдоाрд░ी, рдЕрд╕्рдкрддाрд▓, рдкрд▓ाрдпрди, рдкंрдЪाрдпрдд рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдЖрджि рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рдЙрдаाрдпा। рд╕ाрде рд╣ी ‘рдЖрдЬрдХрд▓ рдХे рдЧाँрд╡’ рдиिрдмंрдз рдоें рдпрд╣ рднी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рд╡ рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рдЙрдирдХी рд╕рд╣рднाрдЧिрддा рддрднी рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै “рдЬрдм рдЙрдирдХे рд╕рдм рдЕрднाрд╡ рд╢ीрдШ्рд░ рджूрд░ рдХрд░ рджिрдП рдЬाрдПँ”[xx]
рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдФрд░ рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рдЬрдиोрди्рдоुрдЦी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдХी рдмाрдд рдХी рдЬाрдП рддो рдЗрдирдХा рдирдЬрд░िрдпा рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рд░рд╣ा। рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рд╕ंрдмंрдзिрдд рдиिрдмंрдз рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ीं рд╣िंрджी рднाрд╖ा рд╕ंрдмंрдзी рдиिрдмंрдзों рдоें рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рддि рдЗрдирдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╣िंрджी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдмрдиाрдП рдЬाрдиे рдХा рдЗрдирдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рднी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХा рдиिрдмंрдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рддीрди рдоुрдж्рджों рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЧ्рд░ाрдо्рдп рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдоें рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдЙрдаाрддा рд╣ै। рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЬाрддि рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЗрдирдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХोрдИ рдордд рдирд╣ीं рдЙрднрд░рддा। рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рд╣ी рдЖрджрд░्рд╢ рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░े рдЬाрдиे рдХे рд╣िрдоाрдпрддी рджेрдЦे рдЧрдП। рдлिрд░ рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдкрд░рдо्рдкрд░ाрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣ो рдпा рдЧाँрд╡ों рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдиे рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдпा рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдоें рд╣िрди्рджू рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा। рдпрд╣ рд╕рднी рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓्рдпों рд╕े рдкोрд╖िрдд рд╣ोрдиे рдХे рд╕ंрджрд░्рднों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।  

*рд╕рдо्рдкाрджрдХीрдп рдиोрдЯ: рдЬ्рдЮाрддрд╡्рдп рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдж्рд░ौрдкрджी рд╣ी рдирд╣ीं, рдЕрд╣рд▓्рдпा, рддाрд░ा, рддрдеा рдоंрджोрджрд░ी рдХो рднी рд╕ीрддा рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдЖрджрд░्рд╢ рдФрд░ рдк्рд░ाрддःрд╕्рдорд░рдгीрдп рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै।  рдПрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдк्рд░ाрддःрд╕्рдорд░рдгीрдп рдоंрдд्рд░ -   
рдЕрд╣рд▓्рдпा рдж्рд░ौрдкрджी рд╕ीрддा рддाрд░ा рдорди्рджोрджрд░ी рддрдеा । рдкंрдЪрдХрди्рдпा рд╕्рдорд░ेрди्рдиिрдд्рдпं рдорд╣ाрдкाрддрдХрдиाрд╢рдирдо्
                                                                                                




[i] рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдорд╣िрд▓ा, (рд╕ं.) рдоंрдЧрд▓рдоूрд░्рддि, рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдЦрдг्рдб-2, рдкृ.-250
[ii] рд╡िрдж्рдпा рдкреЭрдиा рд╕ीрдЦो, (рд╕ं.) рдоंрдЧрд▓рдоूрд░्рддि, рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдЦрдг्рдб-2, рдкृ.-272
[iii] рд╡िрдж्рдпा рдкреЭрдиा рд╕ीрдЦो, (рд╕ं.) рдоंрдЧрд▓рдоूрд░्рддि, рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдЦрдг्рдб-2, рдкृ.-272
[iv] рд╡िрдж्рдпा рдкреЭрдиा рд╕ीрдЦो, (рд╕ं.) рдоंрдЧрд▓рдоूрд░्рддि, рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдЦрдг्рдб-2, рдкृ.-213
[v] рддрд▓рд╡ाрд░ рд╡ीрд░рднाрд░рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдкृ.-120
[vi] рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рджрд╢ा, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.-47
[vii] рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рджрд╢ा, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.-48
[viii] рдЖрдЬрдХрд▓ рдХे рдЧाँрд╡, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.23
[ix] рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рджрд╢ा, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.-49
[x] рдЖрд▓ोрдЪрдиा-рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░-рджिрд╕рдо्рдмрд░-86 рдкृ.-6  
[xi]  рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╖ा рдФрд░ рдЙрд░्рджू, , (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.186
[xii] рдЖрдЬрдХрд▓ рдкрдд्рд░िрдХा, рдордИ 2017, рдкृ.-26
[xiii] рд╣िंрджी рдФрд░ рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.188
[xiv] рд╣िंрджी рдФрд░ рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.190
[xv] рдЖрдЬрдХрд▓ рдкрдд्рд░िрдХा, рдордИ 2017, рдкृ.-26
[xvi] рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди-рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рднाрд╖ा, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.193
[xvii] рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди-рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рднाрд╖ा, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.194
[xviii]  рдЧाँрд╡ рдХी рджीрд╡ाрд▓ी’, (рд╕ं.) рдоंрдЧрд▓рдоूрд░्рддि, рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдЦрдг्рдб-2, рдкृ.-221
[xix] рдЧ्рд░ाрдо рд╕ुрдзाрд░, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдкृ.7
[xx] рдЖрдЬрдХрд▓ рдХे рдЧाँрд╡, (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рдкृ.27

рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी:
·       (рд╕ं.) рдоंрдЧрд▓рдоूрд░्рддि, рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдЦрдг्рдб-2, рдЕрдиाрдоिрдХा рдкрдм्рд▓िрд╢рд░्рд╕ рдПंрдб рдбिрд╕्рдЯ्рд░ीрдм्рдпुрдЯрд░्рд╕(рдк्рд░ा.) рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2011, рджिрд▓्рд▓ी
·       (рд╕ं.) рдиिрд░्рдорд▓ा рдЬैрди, рдиिрдмрди्рдзों рдХी рджुрдиिрдпा: рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2012, рджिрд▓्рд▓ी
·       рддрд▓рд╡ाрд░ рд╡ीрд░рднाрд░рдд,  рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕ंрдЧ: рдХुрдЫ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ, рд╣िрдоाрд▓рдп рдкुрд╕्рддрдХ рднрдг्рдбाрд░, рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1993, рджिрд▓्рд▓ी
·       рдХुрдоाрд░ рд╡िрдорд▓, рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг, рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдФрд░ рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп(рдЖрд▓ेрдЦ) рдЖрдЬрдХрд▓ рдкрдд्рд░िрдХा, рдордИ 2017
·       рдирдпा рдЬ्рдЮाрдиोрджрдп (рдЕрдиूрдк рд╕्рдоृрддि) рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рд╕िрддрдо्рдмрд░ 2017
·       рдЖрд▓ोрдЪрдиा-рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░-рджिрд╕рдо्рдмрд░-86   

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।