рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди

- рд╡िрдЬрдпрд▓рдХ्рд╖्рдоी рд╕िंрд╣

рд╢ोрдзाрд░्рдеी - рдкीрдПрдЪрдбी (рд╣िंрджी рдПрд╡ं рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп)
рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िंрджी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╡рд░्рдзा, рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░
рд╡िрднिрди्рди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд╕िрдиेрдоा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЖрд▓ेрдЦ,рд╢ोрдз рдЖрд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд।
рдИрдоेрд▓-vijaylakshmi2010@gmail.com


рдЧрдж्рдп рдХी рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡िрдзा рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рдпाрдд्рд░ा рд╡िрд╡िрдзрдоुрдЦी рд╣ै। рдЧрдж्рдп рдХी рдЕрди्рдп рд╡िрдзाрдУं рдХी рддрд░рд╣ рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рднी рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рд╕े рд╣ी рд╣ुрдЖ рд╣ै। рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдоें рд╣िंрджी-рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдмंрдЧрд▓ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों ‘рдкूрд░्рдгрдк्рд░рдХाрд╢’ рдФрд░ ‘рдЪंрдж्рд░рдк्рд░рднा’ рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ। рдоौрд▓िрдХ рдФрд░ рдЕрдиूрджिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдпрд╣ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рд╕े рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рддрдХ рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рд╣िंрджी рдХा рдк्рд░рдердо рдоौрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ाрд▓ा рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕ рджाрд╕ рдХृрдд ‘рдкрд░ीрдХ्рд╖ा-рдЧुрд░ु’ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рд╢्рд░рдж्рдзाрд░ाрдо рдлिрд▓्рд▓ौрд░ी рдХृрдд ‘рднाрдЧ्рдпрд╡рддी’ рдХो рд╣िंрджी рдХा рдк्рд░рдердо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоाрдиा рд╣ैं। рднाрд░рддेंрджु рдХी рдЕрдзूрд░ी рдХृрддि ‘рдЖрдкрдмीрддी-рдЬрдЧрдмीрддी’ рдоौрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдоें рдЬрдЧрдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ (рд╢्рдпाрдоा рд╕्рд╡рдк्рди), рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рднрдЯ्рдЯ (рдиूрддрди рдм्рд░рд╣्рдордЪाрд░ी, рд╕ौ рдЕрдЬाрди рдПрдХ рд╕ुрдЬाрди), рджेрд╡ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдЙрдкाрдз्рдпाрдп (рд╕ुрди्рджрд░ рд╕рд░ोрдЬिрдиी), рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рджाрд╕ (рдиिःрд╕рд╣ाрдп рд╣िрди्рджू), рдХिрд╢ोрд░ीрд▓ाрд▓ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी (рд▓рд╡ंрдЧрд▓рддा, рдХुрд╕ुрдо рдХुрдоाрд░ी), рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд (рдХाрдоिрдиी) рдЖрджि рдХा рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣ी рдирд╣ीं рдПрдп्рдпाрд░ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рднी рд▓िрдЦे рдЧрдП। рдЬैрд╕े рдм्рд░рдЬрдиंрджрди рд╕рд╣ाрдп рдХृрдд ‘рд▓ाрд▓рдЪीрди’ рдФрд░ рдоिрд╢्рд░рдмंрдзुрдУं рдХा ‘рд╡ीрд░рдордгि’рдоे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХрдо рдРрдпाрд░ी рдЕрдзिрдХ рд╣ै। ‘рд▓ाрд▓рдЪीрди’ рдЧрдпाрд╕ुрдж्рджीрди рдмрд▓рдмрди рдХे рдПрдХ рдЧुрд▓ाрдо рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдФрд░ рд╡ीрд░рдордгि, рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдЪिрдд्рддौреЬ рдкрд░ рдХी рдЧрдпी рдЪреЭाрдИ рдХा рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд╡िрд╡рд░рдг рдоाрдд्рд░ рд╣ै। рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рдмाрдж рд╣िंрджी рдоें рддिрд▓िрд╕्рдоी рдФрд░ рдЬाрд╕ूрд╕ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдзूрдо-рд╕ी рдордЪ рдЧрдпी। рджेрд╡рдХीрдиंрджрди рдЦрдд्рд░ी рдиे рдЪंрдж्рд░рдХांрддा, рдЪंрдж्рд░рдХांрддा рд╕ंрддрддि рддрдеा рднूрддрдиाрде (рдЕрдкूрд░्рдг) рдЬैрд╕े рдЬाрд╕ूрд╕ी рдФрд░ рдРрдпाрд░ी рд╕े рднрд░े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦे। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЗрди рдЕрдж्рднुрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХो рдкреЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрддрдиे рд╣ी рд▓ोрдЧो рдиे рд╣िंрджी рдкреЭрдиा рд╕ीрдЦा। рджेрд╡рдХीрдиंрджрди рдЦрдд्рд░ी рдХे рдкुрдд्рд░ рджुрд░्рдЧाрдк्рд░рд╕ाрдж рдиे рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рдХाрд░्рдп рдХो - рд░рдХ्рддрдордг्рдбрд▓, рд▓ाрд▓рдкंрдЬा, рдк्рд░рддिрд╢ोрдз, рд╕рдлेрдж рд╢ैрддाрди рдЖрджि рдХृрддिрдпों рд╕े рдЖрдЧे рдмреЭाрдпा। рдЧोрдкाрд▓рд░ाрдо рдЧрд╣рдорд░ी, рджेрд╡ीрдк्рд░рд╕ाрдж рд╢рд░्рдоा, рдЬрдЧрди्рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рддрдеा рдХिрд╢ोрд░ीрд▓ाрд▓ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдЖрджि рдиे рднी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦे। рдЬाрд╕ूрд╕ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдХреЬी рдХे рд░ूрдк рдоें рдоें рд╣рд░िрдФрдз ‘рдаेрда рд╣िंрджी рдХा рдаाрда’ рддрдеा ‘рдЕрдзрдЦिрд▓ा рдлूрд▓’ рдФрд░ рд▓рдЬ्рдЬाрд░ाрдо рдоेрд╣рддा ‘рдЖрджрд░्рд╢ рд╣िрди्рджू’ рдФрд░ ‘рд╣िрди्рджू рдЧृрд╣рд╕्рде’ рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж-рдкूрд░्рд╡ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु, рддрдд्рд╡ рдФрд░ рднाрд╖ा рд╕рднी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдЕрдиेрдХрд░ूрдкрддा рд▓िрдП рд╣ुрдП рдФрд░ рдмिрдЦрд░ा рд╣ुрдЖ рднी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдоें рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рд░рдЪрдиा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдкрджेрд╢ों рдпा рдлिрд░ рдХुрддूрд╣рд▓рд╡рд░्рдзрди рдХी рд╣ी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣ुрдИ рдеी। рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рд╣рдо рдоुрдЦ्рдпрддрдпा рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдордЭрдХрд░ рдк्рд░рдердо рдЕрд╡рд╕्рдеा 1850 рд╕े 1900 рддрдХ рд╣ै рдФрд░ рдж्рд╡िрддीрдп рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕рди 1900 рд╕े 1915 рддрдХ рдХा рд╣ै। рддृрддीрдп рдЕрд╡рд╕्рдеा 1915 рд╕े 1936 рддрдХ рдФрд░ рдЪौрдеी рдЕрд╡рд╕्рдеा 1936 рд╕े 1947 рддрдХ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓-рдкूрд░्рд╡ाрдж्рдз рддрдХ рдХे рд╕рдордп рдоें рдмाँрдЯ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЕंрддिрдо рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓-рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз 1947 рд╕े рдЖрдЬ рддрдХ рдЪрд▓ाрдпрдоाрди рд╣ै। рддृрддीрдп рдЕрд╡рд╕्рдеा (1915-1936) рдХा рд╕рдордп рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬैрд╕े рдорд╣ाрди рд▓ेрдЦрдХ рдХा рд░рд╣ा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд▓рдо рд╕े рдЧрд░ीрдм рдФрд░ рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдХी рдЖрд╡ाреЫ рдХो рдмрд▓ рдоिрд▓ा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рд╕े рдХिрд╕ाрди рдПрд╡ं рдореЫрджूрд░ рдФрд░ рдкрджрджрд▓िрддों рдХो рдЙрдирдХा рдЕрд░्рд╣рддा рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै।

рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдХिрд╕ाрди рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдХिрд╕ी рднी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд░рдЪрдиा рдирд╣ीं рд╣ुрдИ। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें 1908 рдоें рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे рдЕрдкрдиी рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдкрд░ ‘рд╕ंрдкрдд्рддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░’ рдиाрдордХ рдХिрддाрдм рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХी рддрдмाрд╣ी рдФрд░ рдХृрд╖ि рдХी рдмрд░्рдмाрджी рдХो рд▓ेрдХрд░ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦा рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा “рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХी рдЬрдоीрди рдХी рдоाрд▓िрдХ рд░िрдпाрдпा рдирд╣ीं рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЧрд╡рд░्рдирдоेंрдЯ рд╣ै рд╡рд╣ рд░िрдпाрдпा рд╕े рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓рддी рд╣ै।”[1] рд╕ाрдоंрдд рд╡िрд░ोрдзी рдФрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд░ोрдзी рдк्рд░рд╡ृрддिрдпाँ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рдкुрд╖्рдЯ рд╣ुрдИ। 1914 рдоें ‘рджेрд╢ рдХी рдмाрдд’ рдоें рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рджेрд╢ рд▓ोрдЧों рд╕े рдмрдирддा рд╣ै рдФрд░ рджेрд╢ рдоें 70 рдлीрд╕рджी рдХिрд╕ाрди рд╣ैं। рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рдордЬрджूрд░ों рдХो рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдХрд░ рд▓реЬрдиे рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рдеे। рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдФрд░ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдХрд╣рддे рд╣ैं рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे рдмрддाрдпा рд╣ै рдХि- “рдпрджि рдХृрд╖рдХों рд╕े рд▓рдЧाрди рдоिрд▓рдиा рдмंрдж рд╣ो рдЬाрдП рддो рдмреЬे-рдмреЬे рд░ाрдЬा-рдорд╣ाрд░ाрдЬाрдУं рдФрд░ рддाрд▓ुрдХेрджाрд░ों рдХी рджुрд░्рдЧрддि рдХा рдаिрдХाрдиा рди рд░рд╣े, рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╢ाрд╕рди рдЪрдХ्рд░ рдХा рдЪрд▓рдиा рдмंрдж рд╣ो рдЬाрдпे, рд╡рдХीрд▓ों рдФрд░ рдмैрд░िрд╕्рдЯрд░ों рдХे рдЧाреЬी-рдШोреЬे рдмिрдХ рдЬाрдПँ рддрдеा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдФрд░ рдорд╣ाрдЬрдиों рдХो рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдЯाрдЯ рдЙрд▓рдЯрдиा рдкреЬे।”[2] рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рднाрд░рдд рдоें рдЖрдиे рдкрд░ рднाрд░рддीрдп рдЕрд░्рдерддрди्рдд्рд░ рдоें рдЬो рдоौрд▓िрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рдЕрдм рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдХрдм्рдЬा рдЬрдоाрдпा рдЕрдм рдПрдХ рдирдП рддрд░рд╣ рдХे рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ। рдкрд╣рд▓े рдЬрдоीрди рдЬोрддрдиे рд╡ाрд▓े рдХो рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдеे рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рдирдП рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдиे рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЫीрди рд▓िрдпा। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдмाрдж рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдпुрдЧ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЦाрд╕рдХрд░ ‘рднिрдХ्рд╖ुрдХ’ рдХрд╡िрддा рдХी рд╡рд╣ рд▓ाрдЗрди ‘рд╡рд╣ рдЖрддा рджो рдЯूрдХ рдХрд▓ेрдЬे рдХे рдХрд░рддा рдкрдЫрддाрддा рдкрде рдкрд░ рдЖрддा..’ рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рддрдеा рдЙрдирдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоें рд╢ाрд╕рди рд╡िрд░ोрдзी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЕрдЧрд▓ी рдХрдб़ी рдоें1936 рдХे рд╣ंрд╕ рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे ‘рдорд╣ाрдЬрдиी рд╕рдн्рдпрддा’ рдиाрдордХ рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦा рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджुрдиिрдпा рдХे рд░рд╣рд╕्рдп рдордиुрд╖्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХो рджो рднाрдЧों рдоें рдмँрдЯा рд╣ुрдЖ рдмрддाрдпा-рдмрдб़ा рд╣िрд╕्рд╕ा рдорд░рдиे рдЦрдкрдиे рд╡ाрд▓ों рдХा рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рдЫोрдЯा рд╣िрд╕्рд╕ा рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХा рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдмрдб़े рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдЕрдкрдиे рд╡рд╢ рдоें рдХिрдП рд╣ुрдП рд╣ैं।

рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдпुрдЧीрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕्рд╡рдпं рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдХрд▓्рдкрдиा рдЬрдЧрдд рд╕े рдЙрдаाрдХрд░ рдпрдеाрд░्рде рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдкрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХिрдпा। рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкрджाрд░्рдкрдг рдХрд░рддे рд╣ी, рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХрд▓ा рдХो рдПрдХ рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा рдФрд░ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рджिрд╢ा рдоिрд▓ी। рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдЕрдзिрдХ рдиिрдХрдЯ рд▓ाрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдЬिрддрдиा рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рд╣ै рдЙрддрдиा рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдХो рдирд╣ीं। рдбॉ. рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╢рдм्рджों рдоें- “рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╢рддाрдм्рджिрдпों рд╕े рдкрджрджрд▓िрдд, рдЕрдкрдоाрдиिрдд рдФрд░ рдиिрд╖्рдкेрд╖िрдд рдХृрд╖рдХों рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдеे, рдкрд░्рджे рдоें рдХैрдж, рдкрдж-рдкрдж рдкрд░ рд▓ांрдЫिрдд рдФрд░ рдЕрд╕рд╣ाрдп рдиाрд░ी рдЬाрддि рдХी рдорд╣िрдоा рдХे рдЬрдмрд░्рджрд╕्рдд рд╡рдХीрд▓ рдеे; рдЧрд░ीрдмों рдФрд░ рдмेрдХрд╕ों рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рдеे। рдЕрдЧрд░ рдЖрдк рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдЬрдирддा рдХे рдЖрдЪाрд░-рд╡िрдЪाрд░, рднाрд╖ा-рднाрд╡, рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди, рдЖрд╢ा-рдЖрдХांрдХ्рд╖ा, рджुःрдЦ-рд╕ुрдЦ рдФрд░ рд╕ूрдЭ-рдмूрдЭ рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рддो рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕े рдЙрдд्рддрдо рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдЖрдкрдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓ рд╕рдХрддा। рдЭोрдкреЬिрдпों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдорд╣рд▓ों, рдЦोрдордЪों рд╡ाрд▓ों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдмैंрдХों, рдЧाँрд╡ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдзाрд░ा-рд╕рднाрдУं рддрдХ рдЖрдкрдХो рдЗрддрдиे рдХौрд╢рд▓рдкूрд░्рд╡рдХ рдФрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рднाрд╡ рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं рд▓े рдЬा рд╕рдХрддा।”[3]

            ‘рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо’ рдЬो 1918-19 рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдФрд░ 1922 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ी рд╕рдордп рдЕрд╡рдз рдХा рдХिрд╕ाрди рдЖंрджोрд▓рди рднी рдмेрджреЩрд▓ी рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдмाрдмा рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рдХी рдЕрдЧुрдЖрдИ рдоें рдЪрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рд╣ाрд▓ांрдХि рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЕрд╡рдз рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рдоुрдЦрддा рдХे рд╕ाрде рдирд╣ीं। рдХाрд░рдг рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬिрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдХिрд╕ाрди рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░ рд░рд╣े рдеे рд╡рд╣ाँ рдЬрдоींрджाрд░ी рдк्рд░рдеा рдеी। рдЬрдмрдХि рдЕрд╡рдз рдоें рддाрд▓ुрдХेрджाрд░ी рдк्рд░рдеा। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे ‘рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо’ рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХी рджुрд░्рджрд╢ा рдЬрдоींрджाрд░ों рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░, рдкुрд▓िрд╕ рдХे рд╣рдердХंрдбे, рдЕрдлрд╕рд░ों рдФрд░ рдоाрддрд╣рддों рдХी рдзांрдзрд▓ी рд╡рдХीрд▓ों рдХी рдирдордХрд╣рд░ाрдоी, рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ों рдХा рдЕंрдзाрдкрди рдЖрджि рдХा рдмрдб़ा рд╕рдЬीрд╡ рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо рдПрдХ рдРрд╕ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕рдорд╕्рдпा рднी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╣рд▓ рднी рд╣ै। рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо рдоें рдЬрдоींрджाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХрд░рд╡ा рдХрд░ рдХ्рд░ांрддि рдХे рд▓िрдП рдмीрдЬ рдмोрдиा, рдХिрд╕ाрдиों рдХा рдШрд░ рдЬрд▓ाрдиा, рдЪौрдкाрдЗрдпों рдХो рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдоें рди рдЪрд░рдиे рджेрдиा, рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдКрдкрд░ рдмेрджрдЦрд▓ी рдХрд░ рдоुрдХрджрдоे рдЪрд▓ाрдиा рдЖрджि рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдбॉ рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдХрд╣рддे рд╣ैं-“рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЕрд╕рд╣рдпोрдЧ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдмाрдж рдЫрдкा рдпрд╣ рд╣рдоाрд░ा рджुрд░्рднाрдЧ्рдп рдеा। рдлिрд░ рднी рдЙрд╕рдиे рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рдПрдХ рдирдИ рдЧрддि рджेрдиे рдоें рдХिрд╕ाрди рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЖрдЬाрджी рдХी рдоूрд▓ рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдХाрдо рдХिрдпा рд╣ै। рдРрд╕ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рд╡िрд░рд▓े рд╣ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХा рд╣ोрддा рд╣ै।”[4] ‘рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдо’ рдХे рдЦрд▓рдиाрдпрдХ рдЬ्рдЮाрдирд╢ंрдХрд░ рдЬैрд╕ा рдкрддिрдд рдЪрд░िрдд्рд░ рдЙрдирдХे рдХिрд╕ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рдкुрд▓िрд╕ рдФрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХे рдЕрди्рдп рдпंрдд्рд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдХ्рд╖рддि рдкрд╣ुँрдЪाрддा рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рднी рдЪिрдд्рд░ рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЦींрдЪा рд╣ै।

рджूрд╕рд░ा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдХрд░्рдорднूрдоि’ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЬрдоीрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рд▓рдЧाрди рдХрдо рдХрд░рдиे рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдЙрдаाрдИ рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЬрдирддा рдХी рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд░ोрдзी рднाрд╡рдиा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рддीрд╕рд░ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд░ंрдЧрднूрдоि’ рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдкूंрдЬीрд╡ाрдж рдХो рдкुрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдж्рдпोрдЧ рдПрд╡ं рдЧांрдзी рдХी рдЕрд╣िंрд╕ा рддрдеा рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдвोंрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдирдХे рд╡िрд░ोрдз рдХो। рдХृрд╖ि рдк्рд░рдзाрди рдЧाँрд╡ рдХो рдЙрдЬाрдб़ рдХрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдмрдиाрдиे рдоें рднाрд░рдд рдХे рджेрд╢ी рд░ाрдЬ्рдпों рдиे рд░ाрдЬाрдУं рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрде рджिрдпा рдпрд╣ рдЕрдиुрд╕्рдпूрдд рд╣ै। рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдкाрдд्рд░ рд╣ै рдЬो рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЦрдб़ा рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ूрд░рджाрд╕ рдХा рд╡िрд░ोрдз рдЧांрдзी рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рд╣ै।

 ‘рдЧोрджाрди’ (1936) рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЕрди्рдп рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рд╕े рднिрди्рди рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी-рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдПрдХ рднाрд░рддीрдп рдХृрд╖рдХ рдХी рджीрди-рд╣ीрди рджрд╢ा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै। ‘рдЧोрджाрди’ рдоें рд╣ोрд░ी рдХे рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рд╡े рдкूрд░्рдгрддрдпा рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рдХिрд╕ाрди рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै। ‘рдЧोрджाрди’ рдХा рдиाрдпрдХ рд╣ोрд░ी рдХिрд╕ाрди рд╣ै। рд╡рд╣ рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рджिрди-рд░ाрдд рд╣ाрдб़-рддोрдб़ рдоेрд╣рдирдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рд╣ोрд░ी рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡िрдкрди्рди рд╣ैं। рд╡े рдЕрдкрдиी рдоूрд▓рднूрдд рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддाрдПँ рднी рдаीрдХ рд╕े рдкूрд░ी рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддे। рд╣ोрд░ी рдХी рдПрдХ рдЫोрдЯी-рд╕ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ा рд╣ै-рдПрдХ рдЧाрдп рдкाрд▓рдиा। рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХो рд╡рд╣ рдЫрд▓рдЫрди्рдж рд╕े рдкूрд░ी рднी рдХрд░рддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ी рдЙрд╕рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдмрдирддी рд╣ै। рд╣ोрд░ी рд╣рддाрд╢ рдирд╣ीं рджिрдЦрддा рд╣ै, рдЬрдм рд╕्рдеिрддि рдХुрдЫ рд╕ुрдзрд░рддी рджिрдЦрддी рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдлिрд░ рд╕े рдЗрд╕ рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ा рдХो рдкाрд▓ рд▓ेрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ी рд▓ाрд▓рд╕ा рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ाрди рд╕े рдордЬрджूрд░ рдмрдирддा рд╣ै। рджिрди рдоें рд╕рдб़рдХ рдХे рд▓िрдП рд▓ू-рдзूрдк рд╕рд╣рддा рд╣ुрдЖ рдЖрда рдЖрдиे рд░ोрдЬ рдХी рдордЬрджूрд░ी рдкрд░ рдКрд╕рд░ рдоें рдХंрдХрдб़ों рдХी рдЦुрджाрд░्рдЗ рдХрд░рддा рд╣ै, рдФрд░ рд░ाрдд рдХो рдвिрдмрд░ी рдХे рд╕ाрдордиे рдмैрдардХрд░ рд╕ुрддрд▓ी рдХाрддрддा рд╣ै। рдПрдХ рджिрди рд╣ोрд░ी рдХो рд▓ू рд▓рдЧ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рд▓ाрд▓рд╕ा рдкूрд░ी рдХिрдП рдмिрдиा рд╣ी рдорд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрдиिрдпा рд╕े рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЧोрджाрди рдХрд░ा рджे। рдзрдиिрдпा рдпрди्рдд्рд░рд╡рдд рдЙрдардХрд░ рдЕрди्рджрд░ рдЧрд░्рдЗ рдФрд░ рд╕ुрддрд▓ी рдмेрдЪрдХрд░ рд▓ाрдП рдЧрдП рдмीрд╕ рдЖрдиे рд╣ोрд░ी рдХे рдаंрдбे рд╣ाрде рдкрд░ рд░рдЦрдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЦрдб़े рджाрддाрджीрди рд╕े рдмोрд▓ी-“рдорд╣ाрд░ाрдЬ, рдШрд░ рдоें рди рдЧाрдп рд╣ै, рди рдмрдЫिрдпा, рди рдкैрд╕े рд╣ैं, рдпрд╣ी рдЗрдирдХा рдЧोрджाрди рд╣ै। рдФрд░ рдкрдЫाрдб़ рдЦाрдХрд░ рдЧिрд░ рдкрдб़ी।”[5]

рдХрдб़ी рдоेрд╣рдирдд, рдиिрд░рди्рддрд░ рджैрди्рдп, рдЕрдкूрд░्рдг рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ рдпрд╣ी рд╣ोрд░ी рдХे рдЬीрд╡рди рдХा, рдЖрдЬाрдж рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдпрдеाрд░्рде рд╣ै। рд╢рд╣рд░ рдоें рдЬрди्рдоे, рдкрд▓े-рдмрдв़े, рд╕्рд╡рджेрд╢ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡िрджेрд╢ों рдоें рднी рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкूँрдЬीрдкрддि рднрд▓े рд╣ी рдпрд╣ рдХрд╣ें рдХि рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЖрдЬ рднी рдХिрд╕ाрди рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдпрдеाрд░्рде рдирд╣ीं рдмрджрд▓ा рд╣ै। рдЧोрджाрди рдХा рд╣ोрд░ी рдЕрди्рдд рддрдХ рдиिрд░ाрд╢ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ, рд▓ेрдХिрди рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рдЕрдкрдиे рдпрдеाрд░्рде рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд░ाрд╢ рд╣ो рдЧрдП рдеे। рд╢ाрдпрдж рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЧोрджाрди рдХो рджुрдЦाрди्рдд рдмрдиाрдпा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдпрд╣ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдХि рдХिрд╕ाрди рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓े рдЬрдоींрджाрд░ рд░ाрдп рд╕ाрд╣рдм рдЕрдорд░рдкाрд▓ рд╕िंрд╣, рдкрдЯрд╡ाрд░ी рд▓ाрд▓ा рдкрдЯेрд╢्рд╡рд░ी, рдкुрд░ोрд╣िрдд рджाрддाрджीрди, рджाрд░ोрдЧाрдЬी, рдорд╣ाрдЬрди рдЭिрдЧुрд░ी рд╕िंрд╣ рдЖрджि рдХे рд░рд╣рддे рд╣ोрд░ी рдорд░ рд╣ी рд╕рдХрддा рд╣ै, рд╕ुрдЦी рдФрд░ рд╕рдо्рдкрди्рди рддो рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рдЖрдЬ рдоुрдЦ्рдпрдд: рдХिрд╕ाрди рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╡ंрдЪिрдд рдФрд░ рдЙрдд्рдкीрдб़िрдд рддрдмрдХा рд╣ैं। рд╣рд▓्рдХू рдФрд░ рдзिрд╕ू рдоाрдзрд╡ рдЬैрд╕े рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиी рдлрд╕рд▓ों рд╡ рдоेрд╣рдирддाрдиे рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬ рднी рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рдЪिंрддिрдд рдФрд░ рдд्рд░рд╕्рдд рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рднी рджुрдЦрдж рд╣ै рди рддो рд╡рд╣ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ो рдкा рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрдирдХे рдЬрдирдк्рд░рддिрдиिрдзि рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рдХोрдИ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рдиिрднा рдкा рд░рд╣े рд╣ैं। рдкूंрдЬी рдФрд░ рд╕рдд्рддा, рджрд▓ाрд▓ рдФрд░ рдиौрдХрд░рд╢ाрд╣ी рдЪोрд▓ी рджाрдорди рдмрдиे рдмैрдаे рд╣ैं। рдРрд╕े рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рд╕рдкрдиों рдХी рд╣िрдлाрдЬрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдХौрди рд╣ोрдЧा? рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै? рдЖрдЬाрджी рдХे 72 рд╕ाрд▓ рдмाрдж рднी рд╕рд╣ी рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рддो рдЙрди्рд╣ीं рд▓ोрдЧों рдХा рд╣ै рдЬो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдХृрдкाрдкाрдд्рд░ рдмрдирдХрд░ рдзрдиी рдеे рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рдЖрдЬाрдж рднाрд░рдд рдоें рдиैрддिрдХрддा, рджेрд╢-рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдХो рдЦूँрдЯी рдкрд░ рдЯांрдЧрдХрд░ рджोрдиों рд╣ाрдеों рд╕े рдЧрд░ीрдмों рдХो рд▓ूрдЯ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрдЬ рдЧाँрд╡ों рдоें рдмреЭрддी рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ों рдХी рд▓ाрдЗрдиें, рдЧрд░ीрдмी, рдмेрдХाрд░ी-рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рд╕ाрде рдоें рдорд╣ाрдоाрд░ी рд╡ рдмीрдоाрд░ी рдХे рдЪрд▓рддे рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рдоृрдд्рдпु рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै, рдЗрдирдХे рд▓िрдП рдЖрдЬाрджी рдХा рдХ्рдпा рдЕрд░्рде рд╣ै?

рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдкूрд░्рд╡ рднाрд░рдд рдХे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХी рдЬो рд╕्рдеिрддि рдеी, рдЙрд╕рдХे рдПрдХ рдЫोрд░ рдкрд░ рд╣ोрд░ी рд╣ै рдЬो рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдлैрд▓े рдЕंрдзрдХाрд░ рд╕े рдоौрди-рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдорд░ рдЬाрддा рд╣ै। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдмрд╕े рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЧोрджाрди’ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рд▓ेрдХрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦ рдЪुрдХे рдеे рд▓ेрдХिрди рдХрд░्рдЬ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдпрд╣ рдкрд╣рд▓ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рдЖрдпा। рдХрд░्рдЬ рдРрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдХोрдИ рдЕंрдд рдирд╣ीं рд╣ै рд╣ोрд░ी рдпрд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै –“рдХрд░्рдЬ рд╡рд╣ рдоेрд╣рдоाрди рд╣ै рдЬो рдПрдХ рдмाрд░ рдЖрдХрд░ рдЬाрдиे рдХा рдиाрдо рдирд╣ीं рд▓ेрддा।”[6] ‘рдЧोрджाрди’ рдХा рд╣ोрд░ी рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрднीрд╖िрдХाрдУं, рджुрд░्рдмрд▓рддाрдУं рддрдеा рджुрдЦ рджрд░्рдж рдХो рд╡ाрдгी рджेрддा рд╣ै। 1936 рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕्рдеिрд░ рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ो рдЧрдпा рдеा рдХि рдЕрдм рдХिрд╕ाрди рдЬрдоींрджाрд░ рдЕрдзिрдХ рджिрди рдЕрдкрдиे рдЪंрдЧुрд▓ рдоें рдлंрд╕ा рдХрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХा рд╢ोрд╖рдг рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд▓ेрдХिрди рдХिрд╕ाрди рдЬрдоीрджाрд░ों рдХे рдЪंрдЧुрд▓ рд╕े рдиिрдХрд▓рдХрд░ рд╕ूрджрдЦोрд░ рдорд╣ाрдЬрди рдХे рдЬाрд▓ рдоें рдлँрд╕рддा рдЬा рд░рд╣ा рдеा। рдЬрдоींрджाрд░ рддो рдПрдХ рдеा рд▓ेрдХिрди рдорд╣ाрдЬрди рддो рдХрдИ рдеे। рдЕрддः рдорд╣ाрдЬрдиों рдХे рдЬाрд▓ рд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд▓िрдП рдиिрдХрд▓рдиा рдХрдаिрди рдеा। рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдХрд╣рддे рд╣ैं – “рднाрд░рдд рдХे рджुрдЦी рджрд░िंрдж्рд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдЕрдиूрдаे рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬрдЧрд╣ рди рдоिрд▓ेрдЧी рддो рдХिрд╕े рдоिрд▓ेрдЧी।’’[7]

 рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдпुрдЧ рдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рддीрди рддрд░рд╣ рдХे рдХिрд╕ाрди рдеे рдФрд░ рдЧोрджाрди рдоें рдпрд╣ рддीрдиों рд╕्рддрд░ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдк्рд░рдердо рдЬिрдирдХे рдкाрд╕ рдЬрдоीрди рдЬोрддрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕ рдкрд░ рдЦेрддी рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे। рджाрддाрджीрди рдРрд╕ा рд╣ी рдХिрд╕ाрди рдеा। рджूрд╕рд░ी рд╢्рд░ेрдгी рдХे рд╡рд╣ рдХिрд╕ाрди рдеे рдЬिрдирдХे рдкाрд╕ рдЬрдоीрди рдЬोрддрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╡े рджूрд╕рд░ों рдХे рдЦेрддों рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ैं рдЗрди्рд╣ें рд╣ी рдЦेрддीрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рддीрд╕рд░ी рд╢्рд░ेрдгी рдЙрди рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╣ै рдЬिрдирдХे рдкाрд╕ рдЬрдоीрди рдЬोрддрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдеा рдФрд░ рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рдЦेрддी рдоें рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд▓рдЧाрди рджेрддे рд╣ैं। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЗрди्рд╣ें рд╣ी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдХिрд╕ाрди рдХा рджрд░्рдЬा рджिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиी рдЬрдоीрди, рдЦेрдд рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╣рдо ‘рдЧोрджाрди’ рдХे рд╣ोрд░ी рдХो рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдоाрди рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЕंрддрддः рд╣ोрд░ी рд╡рд╣ рдХिрд╕ाрди рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдорд░рдиा рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै।

рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे ‘рдЧोрджाрди’ рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдЕрд╕ंрднрд╡ рдеा рдЖрдЬ рддрдХ рд╡рд╣ рд╣ो рдирд╣ीं рдкाрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдХрд▓्рдкрдиा рдпрдеाрд░्рде рдХौрддूрд╣рд▓ рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рддो рдХिрд╕ाрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХрдоोрдмेрд╢ рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдпुрдЧ рдоें рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ рдЬिрдирдоें рдЪрддुрд░рд╕ेрди рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी, рдк्рд░рддाрдкрдиाрд░ाрдпрдг рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд╡ृंрджрд▓ाрд▓ рд╡рд░्рдоा, рдЬैрдиेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░, рдЗрд▓ाрдЪрди्рдж्рд░ рдЬोрд╢ी рдЖрджि। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдпрдеाрд░्рде рдХो рд╡ाрдгी рджी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдмрддाрдпा рд╣ै рдХि рд╢्рд░рдоिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдЕрдкрдиा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░ рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдоें рдЕрдоृрддрд▓ाрд▓ рдирдЧрд░ рдФрд░ рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ рд╣ैं। рдЬिрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рд╣ै।

рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ рдХे ‘рд╡िрд╖ाрдж рдорда’ (1946) рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें 1943 рдХे рдмंрдЧाрд▓ рдХे рджुрд░्рднिрдХ्рд╖ рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджुрд░्рднिрдХ्рд╖ рд╕े рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╢рд╣рд░ рдФрд░ рдЧाँрд╡ рджोрдиों рдкीреЬिрдд рд╣ै рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпां рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕рдб़рдХ рдкрд░ рдЫोрдб़ рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХे рдЪрдХрд▓ा рдШрд░ों рдоें рдЕрдкрдиी рднूрдЦ рд╢ांрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢рд░рдг рд▓ेрддी рд╣ैं। рдЬрдоीрди рдШрд░ рд╕рдм рд▓рдЧाрди рдоें рдЪрд▓े рдЧрдП рдЬрдоींрджाрд░ рдХी рдЧुрд▓ाрдоी рдХрд░рдиी рдкрдб़ी рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЬрдоींрджाрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рддे рдеे рддो рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдорд╣ाрдЬрди рд╕ूрдж рдкрд░ рдкैрд╕ा рджेрдХрд░ рдЧрд░ीрдм рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдордЬрджूрд░ рдмрдиा рд░рд╣े рдеे рдФрд░ рдлिрд░ рдХिрд╕ाрди рдордЬрджूрд░ рд╕े рднिрдЦाрд░ी рдмрдирддे рдЬा рд░рд╣े рдеे।

рдЕрдоृрддрд▓ाрд▓ рдиाрдЧрд░ рдХा ‘рдорд╣ाрдХाрд▓’ (1947) рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╖рдп рдмंрдЧाрд▓ рдХा 1947 рдоें рдкрдв़рдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдирд╡ рдХृрдд рджुрд░्рднिрдХ्рд╖ рд╣ै рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд░ुрдкрдпा рдХिрд╕ाрди рдХो рдмрд╣ुрдд рдк्рдпाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬрдм рдзाрди рдХे рднाрд╡ 3 рдХी рдмрдЬाрдп 13 рд░ुрдкрдП рдорди рд╣ुрдЖ рддो рдХिрд╕ाрди рд╕рдм рдзाрди рдЙрдаाрдХрд░ рдорд╣ाрдЬрдиों рдХो рдмेंрдЪ рджिрдП рд▓ेрдХिрди рдЬрдм рдзाрди рдХा рднाрд╡ 40 рд░ुрдкрдпा рд╣ो рдЧрдпा рддो рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиे рдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рдШрд░-рдж्рд╡ाрд░, рдЦेрдд-рдЦрд▓िрд╣ाрди, рдХрдкрдб़े-рд▓рдд्рддे, рдмрд░्рддрди рдпрд╣ां рддрдХ рдХि рдЕрдкрдиी рдмрд╣ू рдмेрдЯिрдпों рдХो рдмेрдЪा рдЬिрд╕рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै।

рдЪूंрдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХा рдХाрдо рдиिрджृрдд рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рд╕े рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░, рдЧाँрд╡ рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЪिрдд्рд░िрдд рд╣ैं। рдЗрди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдзाрди рднी рд╣ोрддा рдеा рднрд▓े рд╣ी рд╡рд╣ рд╕рдоाрдзाрди рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╕िрдж्рдз рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рдЖрдкрдд्рддि рдеी рдХि ‘рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╢рд░्рдо рдХि рдмाрдд рдирд╣ीं рдЬिрд╕ рджेрд╢ рдоें рдирдм्рдмे рдлीрд╕рджी рдЖрдмाрджी рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╣ो, рдЙрд╕ рджेрд╢ рдоें рдХोрдИ рдХिрд╕ाрди рд╕рднा, рдХोрдИ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рднрд▓ाрдИ рдХा рдЖंрджोрд▓рди, рдХोрдИ рдЦेрддी рдХा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдХिрд╕ाрдиों рдХी рднрд▓ाрдИ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдк्рд░рдпрдд्рди рди рд╣ो।’(рдЬрдоाрдиा-рдк्рд░ेрдордЪंрдж, рдлрд░рд╡рд░ी1919)

рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЧрд░ीрдмी рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдЬрдоींрджाрд░ी рдк्рд░рдеा рдФрд░ рд▓рдЧाрди рдХो рдоाрдирддे рдеे। рд▓ेрдХिрди рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдЬрдоींрджाрд░ी рдк्рд░рдеा рднी рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рд▓рдЧाрди рднी рдирд╣ीं рджेрдиा рдкреЬ рд░рд╣ा рд╣ै। ‘рдЧोрджाрди’ рдоें рдЛрдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рдеा। рдЖрдЬ рдХिрд╕ाрдиों рдХो рд╕рд╕्рддे рджрд░ рдкрд░ рдЛрдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдмैंрдХ рднी рд╣ै। рд╕िрдЪाрдИ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рднी рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдЙрди्рдирдд рдХिрд╕्рдо рдХे рдмीрдЬ рднी рджिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдХृрд╖ि рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдпंрдд्рд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдлिрд░ рднी рдХिрд╕ाрди рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै? рдпोрдЬрдиाрдХाрд░ों рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рд╕े рдк्рд░рд╢्рди рднी?

 рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдпुрдЧ рдоें рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╕рдордЧ्рд░рддा рдХे рд╕ाрде рдЖрдпा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдмाрдж рдЕрди्рдп рд▓ेрдЦрдХों рдиे рднी рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХे рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдпрдеाрд░्рде рдХो рд╡ाрдгी рджी рд▓ेрдХिрди рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдкрд░рд╡рд░्рддी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХिрд╕ाрди рдзीрд░े-рдзीрд░े реЩрдд्рдо рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдкрд░ рдмुрдж्рдзिрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬрдиे рд▓рдЧा рдЕрдм рдЕрдзिрдХрддрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╡рд░्рдЧ рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХो рдЫोреЬ рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджी рдФрд░ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рднूрдоिрдХा рдЕрдкрдиाрдИ рдЬैрд╕े- рдЗрд▓ाрдЪंрдж рдЬोрд╢ी, рдЬैрдиेंрдж्рд░, рдпрд╢рдкाрд▓, рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдФрд░ рд╡ृंрджाрд╡рдирд▓ाрд▓ рд╡рд░्рдоा (рдЙрдкрдпोрдЧिрддाрд╡ाрдж) рддो рдЖрдЪाрд░्рдп рдЪрддुрд░рд╕ेрди рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी (рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ) рд▓рдЧाрд╡ рд╣ै। рдЕрддः рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдмाрдж рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдкрд░ рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рдЕрдкрдиी рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдоें рдХрдИ рдкреЬाрд╡ рдбाрд▓े рд╣ैं।

рд╕рди् 1947 рдИ. рдХे рдмाрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рдз्рдпाрди рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдоूрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЧाँрд╡ рдХी рддрд░рдл рдЧрдпा। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рдмाрд░ рдлिрд░ рд╕े рдзрд░рддी рд╕े рдЬुреЬрдХрд░ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдЯрдХрд░ाрдпा рдЬिрд╕े рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा।

        рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рдмाрдж рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП рд╣ैं рдЗрди рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХो рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдиाрд░ाрдпрдг рд▓ाрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा 1951 рдоें ‘рдзрд░рддी рдХी рдЖंрдЦें’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦा рдЧрдпा। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╕рдорд╕्рдпा рдЬрдоींрджाрд░ рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рдХा рдЖрдкрд╕ी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╣ै। рдЬो рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдкрд╣рд▓े рдд्рдпाрдЧ, рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдеा; рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдХूрдЯрдиीрддिрдХ рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрдж्рд╡िрддा, рдЪाрд▓ाрдХी рдФрд░ рдЕрдиैрддिрдХ рджांрд╡-рдкेंрдЪ рд╕े рдмрджрд▓ рдЧрдпा рд╣ै। рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЬाрддि-рдкाँрддि, рдКँрдЪ-рдиीрдЪ рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдЦेрдд-рдЦрд▓िрд╣ाрди рдзрдиी-рдиिрд░्рдзрди рдХे рдЭрдЧрдб़े-рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХा рдЬीрд╡ंрдд рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै।

1952 рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдХृрдд ‘рдмрд▓рдЪрдирдоा’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЬрдоींрджाрд░ों рд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рдХрдеा рдХрд╣ी рдЧрдИ рд╣ै рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХा рдХिрд╕ाрди рдЖंрджोрд▓рди рдХो рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдмрд▓рдЪрдирдоा рдиिрд░्рдзрди рдЦेрддिрд╣рд░ рдиिрдо्рдирд╡рд░्рдЧीрдп рдХिрд╕ाрди рдордЬрджूрд░ рд╣ै рдЬो рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдордЬрджूрд░ рд╕े рдХिрд╕ाрди рдмрдирдиे рдХे рд╕рдкрдиे рджेрдЦрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╕рдкрдиे рд╕ाрдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд╣рд▓े рддो рд╡рд╣ рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдФрд░ рдЧांрдзी рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рдЙрд╕рдХा рдЭुрдХाрд╡ рд╕рдоाрдЬрд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рди рдХी рддрд░рдл рд╣ोрддा рд╣ै। рдлिрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдоुрдХ्рддि рдХी рд▓рдб़ाрдИ рд▓рдб़рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ाрди рдХी рд▓ाрд▓ рдкाрд░्рдЯी рд╕े рдЬुреЬрддा рд╣ै। рдмрд▓рдЪрдирдоा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рдаीрдХ рдкрд╣рд▓े рдХा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЙрд╕े рд╣рд░ाрддी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдордЬрдмूрдд рдФрд░ рдоुрдЦрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдмрд▓рдЪрдирдоा рдЕрдиेрдХ рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рдЕрди्рдпाрдпों рдХो рднोрдЧрддा рд╣ुрдЖ рдЕрдкрдиे рдиंрдЧे, рднूрдЦे рд╢्рд░рдо рдХे рдмрд▓рдмूрддे рдкрд░ рдЪрд░рд╡ाрд╣े рд╕े (рдкुрд╢्рддैрдиी рдЧुрд▓ाрдо) рдХाँрдЧ्рд░ेрд╕ी рд╡ाрд▓ंрдЯिрдпрд░, рд╕्рд╡рдпं рд╕ेрд╡рдХ, рдиौрдХрд░ рд╕े рдЦेрдд рдореЫрджूрд░, рдЦेрдд рдореЫрджूрд░ рд╕े рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рд╕े рдХिрд╕ाрди рдиेрддा рдмрдирддा рд╣ै। рдЬрдоींрджाрд░ों рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдХो рд╕рд╣рддे-рд╕рд╣рддे рдмрд▓рдЪрдирдоा рдоें рд╡िрд░ोрдз рдХे рд╕्рд╡рд░ рдЙрднрд░рддे рд╣ैं। рдЖрдЬाрджी рдХी рд▓реЬाрдИ рдоें рдЕрдкрдиे рдиिрдЬी рд╕्рд╡ाрд░्рдеों рдХे рд▓िрдП рд▓реЬрддे рдЬрдоींрджाрд░ рдФрд░ рднрдж्рд░ рдХॉрдЩ्рдЧ्рд░ेрд╕ी рдХी рдЕрд╕рд▓ी рд╕्рдеिрддि рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдмрд▓рдЪрдирдоा рдХो рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдЖрддी рд╣ै। рдЙрд╕े рдпрд╣ рдпрдХीрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि- “рдЖрдЬाрджी рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЬो рднाрд░рдд рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рдЕрдкрдиा рдмрд▓िрджाрди рджे рд░рд╣ा рд╣ै рдЙрд╕рд╕े рдЧрд░ीрдмों рдХा рддो рдХोрдИ рднрд▓ा рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рдмाрдмू рднैрдпा рд▓ोрдЧ рдЖрдкрд╕ рдоें рджрд╣ी рдордЫ्рд▓ी рдмाँрдЯ рд▓ेंрдЧे। рдпे рд▓ोрдЧ рдЖрдЬ рднी рдоाрд▓िрдХ рдмрдиे рдмैрдаे рд╣ैं। рдЖрдЧे рднी рдпрд╣ी рдоाрд▓िрдХ рд╣ोंрдЧे рдмाрдХी рдЧрд░ीрдмों рдХे рд╣िрд╕्рд╕े рддो рд╕ीрдаी рд╣ी рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ै।”[8] рдЧांрдзीрдЬी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордЬрджूрд░ рдХो рдоिрд▓ рдХे рдоाрд▓िрдХ рдХा рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рдХो рдЬрдоींрджाрд░ рдХा рд╣ृрджрдп рдЬिрддрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд▓ेрдХिрди рдмрд▓рдЪрдирдоा рдХो рдпрд╣ рдЪेрддрдиा рдЖ рдЬाрддी рд╣ै рдХि рдоाрд▓िрдХ рд▓ोрдЧों рдХा рдкैрд░ рдкрдХреЬрдиे рд╕े рдЬूрддा рдЦाрдиे рдХो рдоिрд▓ेрдЧा рди рдХि рдЙрдирдХा рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрдЧा। ‘рдмрд▓рдЪрдирдоा’ рдоें рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ाрди рдХो рдЬрдоींрджाрд░ों, рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рд╕े рд╕ंрдЧрдарди рдмрдиाрдХрд░ рд▓реЬрдиा рд╣ोрдЧा। рдЙрди्рд╣ें рдХिрд╕ाрди-рд╕рднा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдмिрдиा рдПрдХрдЬुрдЯ рд╣ुрдП рдХिрд╕ाрди рд▓реЬ рдирд╣ीं рд╕рдХрддा।

рдЗрд╕ी рджрд╢рдХ 1954 рдИрд╕рд╡ी рдоें рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु рдХा ‘рдоैрд▓ा рдЖंрдЪрд▓’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖंрдЪрд▓िрдХрддा рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдХा рдк्рд░рдердо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдЬрдоींрджाрд░ों рдХा рд╢ोрд╖рдг рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡ рдкुрд░ाрдиे рдирдпे рдоूрд▓्рдпों рдХी рдЯрдХрд░ाрд╣рдЯ, рдЬрдоींрджाрд░ी рдЙрди्рдоूрд▓рди рдФрд░ рд╕рдоाрдирддा, рднूрдоि рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рд░ाрдЬрдиीрддि, рдзрд░्рдо рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рд╡िрдзाрди рдХी рдХрдеा рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ैं। рдоूрд▓рддः рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рднूрдоि рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै। рджो рдЦंрдбों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЖрдЬाрджी рдХे рдкрд╣рд▓े рд╡ рдмाрдж рдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдмрджрд▓рддे рдЧाँрд╡ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै।

1954 рдоें рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдХा рджूрд╕рд░ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖंрдЪрд▓िрдХрддा рдХो рд╕рдоेрдЯे рд╣ुрдП рд╣ैं। ‘рдмाрдмा рдмрдЯेрд╕рд░рдиाрде’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрджी рдиीрддि рдЬрдоींрджाрд░ों рдХा рд╢ोрд╖рдг рдиीрддि, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдЧांрдзीрдЬी рдХा рдпोрдЧрджाрди, рд╡рд░्рдЧ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рджूрд╕рд░े рднाрдЧ рдоें рдЬрдоींрджाрд░ी рдк्рд░рдеा рдХा рдЙрди्рдоूрд▓рди рдФрд░ рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХी рджोрд╣рд░ी рдиीрддि рдХो рднी рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु рдХा рджूрд╕рд░ा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдкрд░рддी рдкрд░िрдХрдеा’ 1957 рдоें рддрдм рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдЬрдм рдиेрд╣рд░ू рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдЦाрдж्рдпाрди्рди рдиे рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рдЦोрдЬрдиा рдкрдб़ा। рднाрд░рдд рдоें рдЬрдм рдкрд╣рд▓ी рдкंрдЪрд╡рд░्рд╖ीрдп рдпोрдЬрдиा рдмрдиी рддрдм рдХृрд╖ि рдХो рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдЧрдпा। рдкрд░рддी рдкрдб़ी рд╣ुрдИ рдЬрдоीрди рдХो рдЬोрдб़рдХрд░ рдлрд╕рд▓ рдЙрдЧाрдиा, рд░ूрдв़िрд╡ाрджी рдХिрд╕ाрдиों рдХो рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрдзि рд╕े рдХृрд╖ि рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиा, рдЦाрдж рдмीрдЬ рдпंрдд्рд░ों рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा, рдирджिрдпों рдкрд░ рдмांрдз рдмрдиाрдиा рдХृрд╖ि рд╕ंрдмंрдзों рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рддрдеा рд╡ृрддрдЪिрдд्рд░ рджिрдЦाрдиा, рдЦेрддी-рдХिрд╕ाрдиी рдХी рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЪिрдд्рд░рдг рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। ‘рдкрд░рддी рдкрд░िрдХрдеा’ рдоूрд▓рддः рдЬрдоींрджाрд░ी рдЙрди्рдоूрд▓рди рдФрд░ рднूрдоि рдХे рдкुрдирд░्рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рдкрд░рддी (рдкрд░ाрдирдкुрд░ рдЧाँрд╡ рдХी) рдХे рдкुрдирд░्рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдХрдеा рд╣ै।

рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХा 1961 рдоें рд▓िрдЦिрдд ‘рдкाрдиी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрд░’ рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╕े рдмाрдв़ рдФрд░ рдЛрдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╡ рд╕ूрдЦा рдХो рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдлрд╕рд▓ рдмрд░्рдмाрдж рд╕ूрдЦे рд╕े рдмрдЪрддी рд╣ै рддो рдЪोрд░ों рдХी рдЭोрд▓ी рдоें рдЪрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдоिрд╢्рд░ рдЬी рдиे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХे рдЙрди рдкрдХ्рд╖ों рдХो рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд░рдЦा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХिрд╕ाрди рдиिрд░्рдзрди рд╣ोрддे рдЬाрддे рд╣ैं рдХрд░्рдЬрджाрд░ рдмрдирддे рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рд╕рдордп рдмाрдв़ рдФрд░ рд╕ूрдЦे рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдбाрдпрд░ी рд╢ैрд▓ी рдоैं рд╡िрд╡ेрдХी рд░ाрдп рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдмрдмूрд▓’ 1964 рдИрд╕्рд╡ी рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдХрдеा рдоें рдмाрдв़ рдФрд░ рд╕ूрдЦे рдХे рдХाрд░рдг рд▓ोрдЧों рдХो рдордЬрджूрд░ी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЧाँрд╡ рдЯूрдЯ рд░рд╣ा рд╣ै рд▓ोрдЧ рд╢рд╣рд░ рдХी рддрд░рдл рднाрд░ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдкрд▓ाрдпрди рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।

рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХिрд╕ाрдиी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдЕрдЧ्рд░рдгी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХा ‘рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдмैрддрд░рдгी’ рд╣ै рдЬो 1967 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХो рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХрдИ рддрд░рд╣ рдХे рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдХрдеा рд╣ै рдЬैрд╕े рдЬो рдЕрдкрдиी рдЦेрддी рд╕्рд╡рдпं рдЬोрддрддे рд╣ैं, рдмрдб़े рдЬрдоींрджाрд░ рдХा рд╕िрд░рд╡ाрд╣ рдЬिрд╕рдХी рдХोрдИ рдЬрдоीрди рдирд╣ीं рд╣ो рд╡рд╣ рдЬрдоींрджाрд░ों рдХे рдЦेрдд рдЬोрддрддा-рдмोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиा рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдШрд░ рдЪрд▓ाрддा рд╣ै। рддीрд╕рд░ा рд╡рд╣ рдХिрд╕ाрди рд╣ै। рдЬिрд╕рдХी рдЬोрдд рдХрдо рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдлिрд░ рднी рдЗрд╕ी рдЬрдоीрди рдХी рдЯुрдХрдб़े рд╕े рдЧुрдЬрд░ рдмрд╕рд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрдб़ी рдоें рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ’ 1963 рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬो рдкूрд░्рд╡ी рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рдмाрдв़ рдХी рднрдпाрд╡рд╣рддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдПрдХ рдЕрд░्рде рдоें рдпрд╣ ‘рдкाрдиी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрд░’ рдХा рджूрд╕рд░ा рднाрдЧ рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЧाँрд╡ рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХा рдЧाँрд╡ рд╣ै। рдЬो рдЖрдЬाрджी рдХे рд╕рдкрдиे рдХो рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ рджेрдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдоोрд╣рднंрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЖрдЬाрджी рдиाрдордХ рд╢рдм्рдж рд╕े।

рдЬрдирдЬाрддिрдпों рдоें рдЦेрддी рдХрд░рдиे рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХाрдлी рдкुрд░ाрдиी рд╣ै। рдЬंрдЧрд▓ рдоें рдЖрдЧ рд▓рдЧाрдХрд░ рдЙрд╕े рдЦेрддी рдпोрдЧ्рдп рдмрдиाрдиा рдФрд░ рдХुрдЯрдХी (рдзाрди рдХी рдЬрдЧрд╣) рдХी рдЦेрддी рдХрд░рдиा рдлिрд░ рддीрди рд╕ाрд▓ рдмाрдж рджूрд╕рд░ी рдЬрдЧрд╣ рдмрд╕рдиा рдпрд╣ी рдЗрдирдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рд╣ै। рдЬрдирдЬाрддीрдп рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╢ाрдиी рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд╢ाрд▓ рд╡рдиों рдХे рдж्рд╡ीрдк’ рдкрд╣ाрдб़ी рдордбिрдпा рдЧोंрдб рдЬाрддि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।

1972 ‘рдзрд░рддी рдзрди рди рдЕрдкрдиा’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╡рд╣ी рд╣ाрд▓рдд рд╣ै рдЬो рдЕрди्рдп рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд▓िрдЦे рдЧрдП рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХрд░्рдЬ-рдмंрдзрдХ, рд╢्рд░рдо рдк्рд░рдеा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рднी рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рджрд▓िрдд рднूрдоिрд╣ीрди рдордЬрджूрд░ рдХिрд╕ाрди рдХी рдХрдеा рдХो рдХрд╣рддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХिрд╕ाрдиी рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕े рдеोрдб़ा рд╕ा рдЖрдЧे рдФрд░ рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рд╕े рдеोрдб़ा рдЕрд▓рдЧ рд╣ै рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕। рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪंрдж्рд░ рдХी рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

‘рдХрднी рди рдЫोрдб़े рдЦेрдд’ 1976 рдХी рдХрдеा рднूрдоि рдЕрд░्рдз рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХे рдмिрдЦрд░рддे рддाрдиे-рдмाрдиे рдФрд░ рдирдП рдмिрдЧрдб़рддे рдмрдирддे рд╣ैं। рд╕ंрдкрди्рди рдЬाрдЯ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕ाрдоंрддी рднूрдоि рдПрд╡ं рд╕ंрдмंрдзों рдХी рджाрд╕्рддाрди рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╡рд░्рд╖ ‘рдоुрдЯ्рдаी рднрд░ рдХा рдХांрдХрд░’ 1976 рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖрдпा। рдЗрд╕рдХी рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рд╡िрднाрдЬрди 1947 рдХे рдмाрдж рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХो рдмрд╕рдиे рдХे рд▓िрдП рдЦेрддी рдХी рдЙрдкрдЬाрдК рдЬрдоीрди рдХा рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг, рд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдмेрджрдЦрд▓ी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдоुрдЯ्рдаी рднрд░ рдХाрдХрд░’ рдХा рдЕрдЧрд▓ा рдкрдб़ाрд╡ 1985 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдШाрд╕ рдЧोрджाрдо’ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╢рд╣рд░ рдХे рдирдЬрджीрдХ рдХे рдЧाँрд╡ рдХी рдЙрдЬрдб़рдиे рдХी рдХрдеा рд╣ै।

 рд╡िрд╡ेрдХी рд░ाрдп рдиे 1977 рдоें рдЖрдП рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд▓ोрдХ рдЛрдг’ рдоें рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд рджेрддे рд╣ैं। рдХि рдЬिрд╕рдХे рдкाрд╕ рдкैрд╕ा рд╣ै рдЙрд╕ी рдХी рдЦेрддी рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫी рдлрд╕рд▓ рджे рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпрд╣ рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै рдХि рдЖрдЬाрджी рдХी рдмाрдж рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрдпा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдзрдиी рдХिрд╕ाрди рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдпा рд╣ै।

рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рднैрд░рд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рдЧुрдк्рдд рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЧंрдЧा рдоैрдпा’ (1959) рдФрд░ ‘рд╕рддी рдоैрдпा рдХा рдЪौрд░ा (1967) рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХी рдЪुрдиौрддी рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЬрдоींрджाрд░ों рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЙрдирдХी рдЪेрддрдиा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ुрдИ рд╣ै।

 рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬрдоींрджाрд░ों рдФрд░ рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ рдХो рдХिрд╕ाрди рдирд╣ीं рдоाрдирддे рдеे рдЬрдмрдХि рдпे рджोрдиों рд╣ी рдХृрд╖ि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╣ी рдЕंрдЧ рдеे। рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕рдХे рдпрд╣ рджोрдиों рд╡рд░्рдЧ рдХिрд╕ाрди рдирд╣ीं рдеा। рдЬрдоींрджाрд░ों рдФрд░ рдордЬрджूрд░ों рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдХृрд╖ि рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдмрд▓्рдХि рдХेрд╡рд▓ рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। “рд╣िंрджी рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦे рд╣ी рдирд╣ीं рдЧрдП рдЬो рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╣ैं рдЙрдирдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд╕ूрдЭ-рдмूрдЭ рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै।”[9]

1966 рдоें рд░ाрд╣ी рдоाрд╕ूрдо рд░рдЬा рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЖрдзा рдЧाँрд╡’ рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдкूрд░्рд╡ाрдЮ्рдЪрд▓ рдХे рдЧाँрд╡ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЬрдоींрджाрд░ рдФрд░ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЬिंрджрдЧी рдХे рд╣ाрджрд╕ों рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рдЬрдоींрджाрд░ों рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдмिрдЦрд░рддे рдЬीрд╡рди рдЪिрдд्рд░рдг рдХा рдк्рд░рдердо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं।

рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдпूँ рддो рд╕ाрда рдХे рдмाрдж рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдкрд░ рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рд▓ेрдЦрдХ рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рдоें рдмрд╕рдиे рд▓рдЧे, рд╢рд╣рд░ी рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рд▓рдЧे,рдЧाँрд╡ рджेрд╣ाрддों рд╕े рдХрдЯрдиे рд▓рдЧे। 1970 рд╕े 1990 рдХे рдмीрдЪ рдЬрдЧрджीрд╢рдЪрди्рдж्рд░, рд╡िрд╡ेрдХी рд░ाрдп рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рдХिрд╕ी рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдХोрдИ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдирд╣ीं рд▓िрдЦा। рдЗрди рд╕рдордпों рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рд▓ंрдмा рдЧैрдк рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдХाрд░рдг рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЪूंрдХि рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рдХा рдкрджाрд░्рдкрдг рднाрд░рдд рдоें рд╣ो рдЪुрдХा рдеा, рдЕрди्рди рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рднाрд░рдд рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдеा। рднाрд░рдд рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ-рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдк्рд░рдмрд▓ рджिрдЦाрдИ рджे рд░рд╣ी рдеी। рдЗрдорд░рдЬेंрд╕ी рдФрд░ рдЧैрд░ рдХोंрдЧ्рд░ेрд╕ी рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЖрдиे рд╕े рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рджрд╢рдХ рдХाрдлी рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рдХा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдм рд▓ेрдЦрди рдХा рд╡िрд╖рдп рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдФрд░ рдЕрди्рдп рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ-рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоुрдж्рджे рд╣ो рдЧрдП। рдиेрд╣рд░ुрд╡िрдпрди рдоॉрдбрд▓ рдз्рд╡рд╕्рдд рд╣ो рд░рд╣ा рдеा। рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рддрдм рднी рд╡ैрд╕ी рд╣ी рдмрдиी рд╣ुрдИ рдеीं। рдЕрдм рддो рдзीрд░े-рдзीрд░े рдорд╣ँрдЧाрдИ рдмреЭрддी рдЬा рд░рд╣ी рдеी рд▓ेрдХिрди рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЗрдирдХрдо рдоें рдХोрдИ рдЗрдЬाрдлा рдирд╣ीं рд╣ो рд░рд╣ा рдеा। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдЕрдиाрдЬों рдХे рдоूрд▓्рдп рдХрдо рд╣ी рд░рд╣े рдХोрдИ рдмреЭрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдИ। рд╕рд░рдХाрд░ें рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджे рд░рд╣ी рдеीं рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдЗрди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд▓िрдЦ рдирд╣ीं рдкा рд░рд╣ा рдеा। 1990 рддрдХ рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдмрдиी рд░рд╣ी। 90 рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдЖрдиे рд╕े рдирдП рддрд░рд╣ рдХा рд╕ंрдХрдЯ рдкूрд░े рднाрд░рдд рдкрд░ рдЫा рдЧрдпा рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рдЗрд╕ рдирдП рдмрдЬрд░рд╡ाрдж рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ। рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдФрд░ рд╡िрдХрд░ाрд▓ рд░ूрдк рдзрд░рдг рдХрд░ рд▓ी। рдЕрдм рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рдЧाँрд╡ рдирд╣ीं рд╢рд╣рд░ рдеे। рдХृрд╖ि рдХी рдЬрдЧрд╣ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджिрдпा рдЧрдпा। рдмреЭрддा рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг рдЖрдЬ рдЦेрддी рдХिрд╕ाрдиी рдХो рдиिрдЧрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ै। рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХी реЫрдоीрдиें рдЬрдмрд░рджрд╕्рддी рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣ीрдд рдХрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧрдкрддिрдпों рдХो рдХौреЬिрдпों рдХे рджाрдо рдкрд░ рджी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЕрдм рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдмीрдЬ рдЙрдЬाреЬ рджिрдпे рдЧрдП рдХिрд╕ाрди рдлрд╕рд▓ों рд╕े рдмीрдЬ рднी рдирд╣ीं рддैрдпाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे, рдХाрд░рдг рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб рдмीрдЬ рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै рдЕрдзिрдХ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рд▓िрдП рдЗрди рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рддैрдпाрд░ рдмीрдЬों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрдиा рд╣ै। рдЗрди рдмीрдЬों рдХी рдХीрдордд рдЕрдзिрдХ рддो рд╣ै рд╣ी рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдХीрдЯрдиाрд╢рдХ, рдкाрдиी рдФрд░ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЦाрдж рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдХिрд╕ाрди рджूрд╕рд░ों рдХी рдорд░्рдЬी рд╕े рдЦेрддी-рдХिрд╕ाрдиी рдХрд░рдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдХ्рд░ूрд░ рд╕рдордп рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдХिрд╕ाрди рд▓рдЧाрддाрд░ рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдзрдХेрд▓ा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। 21рд╡ीं рд╕рджी рдХी рдЗрди рдЪुрдиौрддिрдпों рдиे рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕ाрдордиे рдмреЬे рд╕рд╡ाрд▓ рдкैрджा рдХिрдП рд╣ैं। рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдПрдЬेंрдбे рдоें рдЦेрддी-рдХिрд╕ाрдиी рд╡ рдХिрд╕ाрдиों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рди рд╣ोрдХрд░ рдХेрд╡рд▓ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдФрд░ рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЗрд╕ рдЕंрдзी рджौреЬ рдоें рднाрд░рдд рдХी рдЦेрддी рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рджोрдиों рдЗрддрдиे рдкिрдЫреЬ рдЧрдП рдХी рднाрд░рдд рдХा рдХिрд╕ाрди рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рдиे рд▓рдЧा। рд╕рди 1990-91 рдХे рдмाрдж рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХे рджौрд░ рдоें рднाрд░рддीрдп рдХृрд╖ि рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рджोрдиों рд╕ंрдХрдЯрдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ैं । рд╕ंрдХрдЯ рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпाрдУं рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै। рдЦेрддी-рдмाреЬी рдХे рд▓िрдП рд▓िрдпा рдЧрдпा рдХрд░्рдЬ рдХिрд╕ाрди рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХे рдоूрд▓ рдХाрд░рдг рд╣ैं। рдРрд╕े рднीрд╖рдг рд╕рдордп рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЖрдЬ рднी рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдФрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЬрдоीрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣рд▓ рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рд╣ै, рди рд╣ी рднूрдоिрд╣ीрди рдХृрд╖рдХ рдордЬрджूрд░ рдХो рд╢्рд░рдо рд╢ोрд╖рдг рд╕े рдоुрдХ्рддि рдоिрд▓ी рд╣ै। рдЖрдЬ рдХा рд╣ोрд░ी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдЬ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджुрдиिрдпा рд╕े рднी рдХिрд╕ाрди рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЧाрдпрдм рд╣ोрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдиिрд░ाрд╢ा рдХी рд╕्рдеिрддि рднी рдирд╣ीं рд╣ै рд╣ाँ рдХोрдИ рдЧोрджाрди рдЬैрд╕ा рдПрдкिрдХ рд▓ेрдЦрди рддो рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдХृрддि рдкрд░ рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рднी рдирд╣ीं рдоिрд▓ा рд╣ै। рдкрд░ंрддु рд╕рдЬрдЧ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд▓рдо рдЪрд▓ाрдИ рд╣ै рдЬिрдирдоें рдХрдИ рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рд╣ैं- рдпूँ рддो рдХिрд╕ाрди рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें 1990 рдХे рдмाрдж рдмрджрд▓ाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХा рдХृрд╖ि рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬा рд╣ै рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЕрдм рдЬрдоींрджाрд░ी рдЙрди्рдоूрд▓рди, рдмाреЭ, рдЧрд░ीрдмी, рдЪрдХрдмंрджी, рдЖंрджोрд▓рди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдирд╣ीं рд▓िрдЦे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЕрдм рд╕рдордп рдмрджрд▓рдиे рдХे рд╕ाрде рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рднी рдмрджрд▓ी рд╣ैं। рднाрд░рдд рдПрдХ рдирдП рддрд░рд╣ рдХा рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдм рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдоूрд▓ рд╕рдорд╕्рдпा рднूрдоि рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг, рдХिрд╕ाрдиों рдХा рд╡िрд╕्рдеाрдкрди, рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЬрдоीрдиों рдХो рдЕрдкाрд░्рдЯрдоेंрдЯ рдоें рдмрджрд▓рдиा, рдЦेрддी рдкрд░ рдирд╣ीं рдХंрдкрдиिрдпों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░рдиा, рд╕ेрдЬ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдмреЬे-рдмреЬे рдмांрдз рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣ीрдд рдЬрдоीрди рдФрд░ рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдЬрд▓, рдЬंрдЧрд▓, рдЬрдоीрди рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдХрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।

1991 рдоें рд╡ीрд░ेंрдж्рд░ рдЬैрди рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдбूрдм’ рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдЕрдЧрд▓ी рдХреЬी ‘рдкाрд░’ рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб рдХी рд╕ीрдоा рдкрд░ рдмेрддрд╡ा рдирджी рдкрд░ рдмांрдз рдмрдиाрдиे рдХी рдпोрдЬрдиा рдХे рджुрд╖्рдкрд░िрдгाрдоों рдХी рдХрдеा рдХрд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕рдордп рдХрдорд▓ाрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдкाрд╣ीрдШрд░’ рдоें 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХрддा рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЬीрд╡рди рдХो рд╡ाрдгी рджी рд╣ै। 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдмрджрд╣ाрд▓ी рдФрд░ рдЬрдоींрджाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдкाрд╣ीрдШрд░’ рдХी рдЕрдЧрд▓ी рдХреЬी ‘рдмेрджрдЦрд▓’ (1997) рдоें рдЕрд╡рдз рдХी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рдмाрдмा рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рдФрд░ рдЕрд╡рдз рд▓рдЧाрди рдХाрдиूрди рдХी рд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдмреЬी рдХुрд╢рд▓рддा рд╕े рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рдмेрджрдЦрд▓’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рддाрд▓ुрдХेрджाрд░ों рдФрд░ рдЬрдоींрджाрд░ों рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдФрд░ рдЬोрддрджाрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╡िрд╡рд╢рддा рдФрд░ рджुрдЦ рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдмेрджрдЦрд▓’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЫोрдЯी рдЬोрдд рдФрд░ рдкिрдЫреЬे рдФрд░ рджрд▓िрдд рдХрд╣े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рдЦेрдд рдордЬрджूрд░ों рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдк्рд░рддिрд╡ाрдж рдФрд░ рдиेрддृрдд्рд╡ рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдкैрджा рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рдвंрдЧ рд╕े рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ाрдиों рдХा рдЖंрджोрд▓рди рдХिрд╕ाрдиों рдХे рджрдо рдФрд░ рдкैрд╕ों рдкрд░ рд╣ी рдЪрд▓ेрдЧा।

рд╢्рдпाрдо рдмिрд╣ाрд░ी рд╢्рдпाрдорд▓ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдзрдкेрд▓’ 1993 рдоें рдкрд▓ाрдоू рдЬिрд▓े рдХे рдЕрдХाрд▓-рд╕ूрдЦा рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд░рдЪा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрди्рдпाрдп, рдЙрдд्рдкीреЬрди, рд╢ोрд╖рдг, рдмंрдзुрдЖ рдордЬрджूрд░ी, рд╕ूрдЦा, рднुрдЦрдорд░ी, рдЬंрдЧрд▓ों рдХी рдЕрд╡ैрдз рдХрдЯाрди, рдкрд╢ु рддрд╕्рдХрд░ी рдЬैрд╕े рдХ्рд░ूрд░рддрдо рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдХृрдд्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдзрди рдЙрдЧाрд╣рдиे рд▓ूрдЯрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХा рдРрд╕ा рдзрдкेрд▓ीрдХрд░рдг рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдкूрд░े рдкрд▓ाрдоू рдЬिрд▓े рдоें рд░ुрдХрддा рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рджिрди-рдк्рд░рддिрджिрди рдмреЭрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдкिрдЫреЬे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рд╕ीрдзे, рднोрд▓े, рдИрдоाрдирджाрд░ рд▓ोрдЧ рд╡ृрдХ्рд╖ों рдХी рджुрд░्рд▓рдн рд╡рди рдФрд╖рдзिрдпों рдХी рддрд░рд╣, рд╡рди्рдпрдЪрд░ों рдХी рдЬाрддिрдпों-рдк्рд░рдЬाрддिрдпों рдХी рддрд░рд╣ рдЦрдд्рдо рд╣ोрддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।

рдиीрд▓рдХांрдд рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдПрдХ рдмीрдШा рдЦेрдд’ (1995) рдЪрдХрдмंрджी рдФрд░ рд╕ीрдоांрдд рдХिрд╕ाрди рдХी рдХрдеा рдХрд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдиीрд▓рдХांрдд рдиे рд╕рди 1992 рдоें ‘рдмंрдзुрдЖ рд░ाрдорджाрд╕’ рд▓िрдЦ рдЪुрдХे рдеे। рдмंрдзुрдЖ рдордЬрджूрд░ी рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рднूрдоिрд╣ीрди рдмрдЯाрд╣ी рдкрд░ рд▓ेрдХрд░ рдЦेрддी рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкुрд░ुрд╖ोрдд्рддрдо рдиाрдордХ рд╕्рд╡ाрд╡рд▓ंрдмी рдХिрд╕ाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрдоींрджाрд░ рд╕े 51 рд░ुрдкрдП рдХा рдЙрдзाрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рджो рдмेрдЯों рд░рдд्рддрди рдФрд░ рдордд्рддрди рдХा рдЗрд╕ рдЙрдзाрд░ рд▓िрдП рдкैрд╕ों рдХो рднрд░рдиे рдоें рддीрди рдкीреЭिрдпों рдХी рдЕрд░्рдеाрдд рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ рдХी рд╡्рдпрдеा рдХрдеा рд╣ै।

рдХुрд░्рдоेंрджु рд╢िрд╢िрд░ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдмрд╣ुрдд рд▓ंрдмी рд░ाрд╣’ 2003 рдоें рдЖрдпा рдЬो рдХाрдлी рдЪрд░्рдЪिрдд рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рднूрдоिрд╣ीрди рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ рдорд╣рддो рдХी рд╡्рдпрдеा-рдХрдеा рдХрд╣рддा рд╣ै। рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡िрдХृрддिрдпों, рдХ्рд╖ुрдж्рд░рддाрдУं рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХा рдЬीрд╡ंрдд рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ ‘рдмрд╣ुрдд рд▓ंрдмी рд░ाрд╣’ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдХाрд▓рдЦंрдб рд╕ाрддрд╡ें-рдЖрдард╡ें рджрд╢рдХ рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХा рд╣ै। рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдЬрдоींрджाрд░ी рдк्рд░рдеा рдЦрдд्рдо рддो рд╣ुрдИ рд▓ेрдХिрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдЬрдоींрджाрд░ों рдХा рдЦाрдд्рдоा рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдкुрд░ाрдиे рдЬрдоींрджाрд░ рдФрд░ рдирдП рдзрдиी рд▓ोрдЧ рдмреЬे рдХिрд╕ाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдзिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЕрддः рднूрдоिрд╣ीрдиों рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдЬ्рдпों рдХी рдд्рдпों рдмрдиी рд░рд╣ी। рдЧाँрд╡ рдХे рдкрд░рддी-рдкрдаाрд░, рдкोрдЦрд░ рдФрд░ рдЧैрд░рдордЬрд░ूрдЖ рдЬрдоीрди рдкрд░ рднी рдоाрд▓िрдХों рдХा рдХрдм्рдЬा рдмрдиा рд╣ी рд░рд╣ा। рдмिрд╣ाрд░ рдоें рдЬрдоींрджाрд░-рдкुрд▓िрд╕ рдЧрдардЬोреЬ рдиे рдЗрд╕ рдЕрди्рдпाрдп рдХो рдкрд░рд╡ाрди рдЪреЭाрдиे рдоें рдорд╣рддी рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХी। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдд्рд░िрдкाрдаी рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि- “рдЧोрджाрди рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдз्рд╡ंрд╕ рдХी рдХрдеा рд╣ै рддो рдмрд╣ुрдд рд▓ंрдмी рд░ाрд╣ рдЧ्рд░ाрдо-рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी।”[10] рд▓ेрдЦрдХ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдоुрдХ्рддि рдХी рд░ाрд╣ рдмрд╣ुрдд рд▓ंрдмी рд╣ै рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рд▓реЬрдиा рд╣ोрдЧा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा।

рд╕рди 2006 рдоें рд░ाрдЬू рд╢рд░्рдоा рдХा рдЪрд░्рдЪिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд╣рд▓рдлрдиाрдоे’ рдоुрдЦ्рдпрддः рдХिрд╕ाрди рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЬрд▓рд╕ंрдХрдЯ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдХिрд╕ाрди рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдкрд░ рд╣िंрджी рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдердо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै рдЬो рдЖंрдз्рд░рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдХिрд╕ाрдиी рдЬीрд╡рди рд╡ рдЙрд╕рдХी рдоुрдЦ्рдпрддः рдЬрд▓ рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рджिрдЦाрддा рд╣ै। рд░िрд╢्рд╡рдд рдЪाрд╣े рдЫोрдЯी рд╣ो рдпा рдмреЬी рд╣ो рдЗрд╕рдХे рдмिрдиा рдХोрдИ рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиा рдХाрдо рдХोрд░्рдЯ-рдХрдЪрд╣рд░ी, рдЧाँрд╡, рдХрд╕्рдмे, рддрд╣рд╕ीрд▓, рдЕрджाрд▓рдд рдоें рдирд╣ीं рдХрд░ा рд╕рдХрддा рд╣ै। ‘рд╣рд▓рдлрдиाрдоे’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╣рд▓рдлрдиाрдоों-рдПреЮिрдбेрд╡िрдЯ рдХी рдЕрд╕рд▓िрдпрдд рднी рдЦोрд▓ी рдЧрдпी рд╣ै। рдордХрдИрд░ाрдо рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХो рд▓ेрдХрд░ 19 рд╣рд▓рдлрдиाрдоे рдХрдоिрд╢्рдирд░ рдХो рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЧрдардЬोреЬ рдХे рдЪрд▓рддे рджेрддा рд╣ै।

рд╕ूрд░्рдпрджीрди рдпाрджрд╡ рдХा 2006 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдЬрдоीрди’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЬрдоीрди рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рджो рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕंрдЪрд▓ рдХी рдмाрдд рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рднूрдоिрдХा рдоें рд╕ूрд░्рдпрджीрди рдпाрджрд╡ рдХрд╣рддे рд╣ैं- ‘рдЬрдоीрди рдХिрд╕ी рдХी рдиिрдЬी рдмрдкौрддी рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╡рд╣ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕рд░्рд╡рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдмрд▓्рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдзрд░рддी рдпा рдЬрдоीрди рдХी рдЧोрдж рдФрд░ рдЖрдХाрд╢ рдХी рдЫрдд्рд░рдЫाрдпा рдХे рдмिрдиा рд╣рд╡ा рдХी рдХोрдЦ рд╕े рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рдЬीрд╡ рд╕ृрд╖्рдЯि рдоें рдЬрди्рдо рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕े рд╣рдо рдоाрди्рдп рд░рдЦрддे рд╣ैं। рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рд╣рдо рдЬिрд╕े рдЧैрд░ рдХी рдиाрдЬाрдпрдЬ рдЪीрдЬ рд╕рдордЭрдХрд░ рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрд╕ рдЬрдоीрди рдХी рдЙрдкрдЬ рдпрд╣ рдХृрддि рд╣ै।’ (рд╕ूрд░्рдпрджीрди рдпाрджрд╡ рдЬрдоीрди рдХी рднूрдоिрдХा рд╕े рдЙрдж्рдШृрдд)

рд╕ूрд░्рдпрджीрди рдпाрджрд╡ рдХा рджूрд╕рд░ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдоाँ рдХा рдЖँрдЪрд▓’ рдЬो 1992 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрд╕े рдЧुрдЬрд░ाрддी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी рдиे 1992 рдоें рдирдбिрдпाрдб рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдкुрд░рд╕्рдХृрдд рдХिрдпा। рдпрд╣ рд╕ुрд▓्рддाрдирдкुрд░ рдЕंрдЪрд▓ рдХी рдХрдеा рдХрд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдХрд╣ाрдиी рдЪрдЗрддा рдФрд░ рдлрдЧुрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрдЧे рдмреЭрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЬाрддि-рдкाрддि, рдКँрдЪ-рдиीрдЪ, рдЫुрдЖ-рдЫूрдд, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдорддा, рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЖрджि рдХुрд░ीрддिрдпों рдХा рдкрд░्рджाрдлाрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै। рдХिрд╕ाрдиी рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрдбрдо्рдмрдиा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдиिрд░्рдзрдирддा рджрд░िрдж्рд░рддा рдФрд░ рдЧрд░ीрдмी рдЪाрд╣े рдХिрддрдиी рднी рд╣ो рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рджुрдЦ рджрд░्рдж рдХो рд╕рд╣рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиी рдоिрдЯ्рдЯी рдЕрдкрдиी рдЕंрдЪрд▓ рдХो рдЫोреЬрдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддा рд╣ै।

рд╕ीрдоांрдд рдХिрд╕ाрди рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХी рдиीрддिрдпों рдиे рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдмрд░्рдмाрдж рдХिрдпा рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╢िрд╡рдоूрд░्рддि рдиे ‘рдЖрдЦिрд░ी рдЫрд▓ांрдЧ’ (2008) рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рдХृрд╖ि рд╕рдорд╕्рдпा рдФрд░ рдЦेрддी рдХी рдирдпी рдФрд░ рдкुрд░ाрдиी рддрдХрдиीрдХ рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд ‘рдЪрд▓рддी рдЪाрдХी’ (2011) рд╣ै। рднूрдоंрдбрд▓ीрдХृрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЧाँрд╡ рдХी рдмрджрд▓рддी рддрд╕्рд╡ीрд░, рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рдХी рд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЖрджि рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЯрдХрд░ाрддा рд╣ै। рднूрдоि рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг рдЬैрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рд╕े рдЬूрдЭрддा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдПрдХ рдеी рдоैрдиा рдПрдХ рдеा рдХुрдо्рд╣ाрд░’ (2014) рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг, рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЫीрдирддी рдЬा рд░рд╣ी рдХिрд╕ाрди рдХी рдЬрдоीрди рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдирдм्рдмे рдХे рдмाрдж рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдмाрдЬाрд░ рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЦिрд▓ौрдиे рдХी рддрд░рд╣ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।

рд╡िрдХाрд╕ рдмрдиाрдо рд╡िрдиाрд╢ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣рддा рд╕ुрдиीрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдХाрд▓ी рдЪाрдЯ’ (2015) рдПрдХ рдирдИ рд╕рдорд╕्рдпा рдЦेрддी рдХा рдХंрдкрдиीрдХрд░рдг рдФрд░ рдирдХрджी рдлрд╕рд▓ों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЧेрд╣ूँ рдФрд░ рдзाрди рдЙрдкрдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдХрд░्рдЬ рд▓ेрдиे рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рдиे рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЙрдаाрддा рд╣ै। рдмाрдЬाрд░ рдХे рдЖрдиे рд╕े рдирдП рддрд░рд╣ рдХे рдмिрдЪौрд▓िрдП рдкैрджा рд╣ुрдП рд╣ै। рдЗрди рдмिрдЪौрд▓िрдпों рдХी рдШुрд╕рдкैрда рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрджрд░ рддрдХ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै।

рд╕ंрдЬीрд╡ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдлाँрд╕’ рд╡िрджрд░्рдн рдХिрд╕ाрди рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдлाँрд╕’ рдХी рдХрдеा рд╡рд╕्рддु рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा рди्рдпूрдирддрдо рд╕рдорд░्рдерди рдоूрд▓्рдп, рд╡ीрдЯी рдХॉрдЯрди, рдЦाрдж рдмीрдЬ рдХीрдЯрдиाрд╢рдХ, рдкाрдиी рдХी рдХрдоी, рдорд╣िрд▓ा рдХिрд╕ाрди рд╕рдорд╕्рдпा, рдХीрдЯрдиाрд╢рдХ рдкीрдХрд░ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рддा рдХिрд╕ाрди, рдЦेрддों рдоें рдкेреЬों рдкрд░ рдлांрд╕ी рд▓рдЧाрдХрд░ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдХिрд╕ाрди рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╣ैं। рдХिрд╕ाрди рд╕े рдордЬрджूрд░ рдмрдирддा рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рддा рдХिрд╕ाрди рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╣ै।

рдкंрдХрдЬ рд╕ुрдмीрд░ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЕрдХाрд▓ рдоें рдЙрдд्рд╕рд╡’ (2017) рдоें рдХрд░्рдЬ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдкीреЭी рджрд░ рдкीреЭी рдЯ्рд░ांрд╕рдлрд░ рд╣ोрддे рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рд╡ рдн्рд░рд╖्рдЯ рд╢ाрд╕рди рддंрдд्рд░ рдХा рдкोрд▓ рдЦोрд▓рддा рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдд्рд░ाрд╕рдж рд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХा рдоाрд░ा рдХिрд╕ाрди, рдирдХрджी рдлрд╕рд▓ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЧेрд╣ूँ, рдЪाрд╡рд▓ рдХी рдЦेрддी рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдХिрд╕ाрди рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЧрд▓рдд рдпोрдЬрдиाрдУं рд╡ рдХिрд╕ाрди рдиीрддिрдпों рдХे рдЪрд▓рддे рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।

рджेрд╢ рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХा рдЕрд╣рдо рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рдЖрдЬ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЙрдд्рдкाрджрди рдХ्рд╖рдорддा рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдмреЭ рдЧрдпी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╕рд░рдХाрд░ рдЙрдирдХे рдлрд╕рд▓ों рдХो рдЙрдЪिрдд рд╕рдорд░्рдерди рдоूрд▓्рдп рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рди्рдпूрдирддрдо рд╕рдорд░्рдерди рдоूрд▓्рдп рджे рд░рд╣ी рд╣ै। рдлрд╕рд▓ рдиुрдХрд╕ाрди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдкुрдЦ्рддा рд╕рд░рдХाрд░ी рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдлрд╕рд▓ рдмीрдоा рдХा рд▓ाрдн рдХेрд╡рд▓ рдХुрдЫ рдмреЬे рдХिрд╕ाрди рд╣ी рд▓े рдкा рд░рд╣े рд╣ैं। рд▓рдШु рдФрд░ рд╕ीрдоांрдд рдХिрд╕ाрди рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдХोрдИ рдпोрдЬрдиा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдЖрдХреЬों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “рднाрд░рдд рдоें 60 рдХрд░ोреЬ рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рдХिрд╕ाрди рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рд╕े 80% рдХिрд╕ाрди рдЫोрдЯे рдХिрд╕ाрди рд╣ैं, рд╢ेрд╖ 20% рдмреЬे рдХिрд╕ाрди рд╣ैं।....рдХिрд╕ाрди рдХ्рд░ेрдбिрдЯ рдХाрд░्рдб рдХрд░्рдЬ рдоें рдлрд╕ाрдиें рдХा рдПрдХ рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдХिрд╕ाрди рдХрд░्рдЬ рдоें рдбूрдмрдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддा рд▓ेрдХिрди рд╕рд░рдХाрд░ рдЙрд╕े рдХрд░्рдЬ рджेрдХрд░ рдбूрдмा рд░рд╣ी рд╣ै। рдлिрдХ्рдХी (рдПрдл.рд╕ी.рд╕ी.рдЖрдИ.) рдФрд░ рдПрд╕ोрдЪेрдо рдаेрдХे рдкрд░ рдЦेрддी рдХрд░ाрдиे рдоें рд▓рдЧे рд╣ुрдП рд╣ैं।”[11] рдаेрдХे рдХी рдЦेрддी рдоें рдЬрдоीрди рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдмंрдЬрд░ рдХрд░ाрдиे рдХे рдмाрдж рджूрд╕рд░े рдЦेрдд рдХो рдаेрдХा рдкрд░ рд▓ेрдХрд░ рдмंрдЬрд░ рдмрдиाрдП рдЬाрдиे рдХी рдЕрдоेрд░िрдХा рдХी рд╕ाрдЬिрд╢ рд╣ै। рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдордп рдоें рдкूрд░े рджेрд╢ рдХा рдХिрд╕ाрди рдЙрд╕рдХी рдЬрдоीрди рд╕рдм рдмंрдЬрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХрдЧाрд░ рдкрд░ рд╣ोंрдЧे। рд╕рд░рдХाрд░ рднी рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╡िрдкрдХ्рд╖ рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЧैрд░-рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ाрдиा рдлैрд╕рд▓े рд▓े рд░рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдХрдо рд╣ोрдиे рдХी рдмрдЬाрдП рджिрди рдм рджिрди рдмреЬी рд╡ рдЬрдЯिрд▓ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं।

рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдПрд╕ рдЖрд░ рд╣рд░рдиोрдЯ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд╣िрдбिंрдм’ рдХрдИ рд╕рд░ोрдХाрд░ рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ै। рдЖрдбंрдмрд░ рдкूрд░्рдг рдзрд░्рдордЪाрд░ рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЕंрдЪрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдХрдеा рд╣ै рд╣िрдбिंрдм। рдпрд╣ рд╣िрдоांрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рдХрдеा рдХрд╣рддा рд╣ै। рдХрдеाрдХाрд░ рднीрдорд╕ेрди рдд्рдпाрдЧी рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЬрдоीрди’ рдоें рдЧाँрд╡ों рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рддेрдЬी рд╕े рдЖрдпे рдмрджрд▓ाрд╡ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдмाрдж рдиेрд╣рд░ू рдпुрдЧ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХ्рд░рдо рдХे рд╕्рд╡рдк्рди-рдХाрд▓ рдХी рдХрдеा рдХрд╣рддी рд╣ै। рдиिрд░्рдзрди рдХिрд╕ाрди рднूрдоिрд╣ीрди рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рднूрдоिрд╣ीрди рдХी рдпाрддрдиाрдПँ рдмрдв़ рд░рд╣ी рд╣ैं। рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдЧाँрд╡ рдХा рдмाрд╣्рдп рд╣ी рдирд╣ीं, рдЕрди्рддрд░ рднी рдмрджрд▓ рдЧрдпा рд╣ै। рд╕्рд╡рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЬो рд╕рдкрдиा рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рдеा, рд╡рд╣ рдЖрдЬ рд╡िрдЦрдг्рдбिрдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдиाрдпрдХ рд╕्рд╡рдпं рдЗрд╕рдХा рд╕рдордп рдпा рдлिрд░ рдЧाँрд╡ рдЧрдгेрд╢рдкुрд░ рд╣ै।

рджेрдЦा рдЬाрдпे рддो рдЗрдЧ्рд▓ैंрдб рд╕े рднाрд░рдд рдХा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рд╡ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХा рд╕реЮрд░ рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдоें рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рд╣ोрдиे рд╕े рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा рдмрджрд▓ाрд╡ рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдХिрд╕ाрди рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рдФрд░ рдк्рд░рддाреЬिрдд рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдХी рд╣ै। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖рдордп рдЬीрд╡рди рдХो рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдмिंрджु рдмрдиाрдХрд░ рдЖрдЬाрджी рд╕े рдкрд╣рд▓े рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд░ाрдЬू рд╢рд░्рдоा (рд╣рд▓рдлрдиाрдоा), рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд (рдХрднी рди рдЫोреЬे рдЦेрдд), рд╡िрд╡ेрдХी рд░ाрдп (рд╕ोрдиा рдоाрдЯी) рдХрдорд▓ाрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी (рдмेрджрдЦрд▓) рддрдеा рдХाрд╢ीрдиाрде рд╕िंрд╣ (рд░ेрд╣рди рдкрд░ рд░рдЧ्рдШू), рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣(рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡ैрддрд░рдгी), рд╕рдЪ्рдЪिрджाрдиंрдж ‘рдзूрдордХेрддु’ (рдоाрдЯी рдХी рдорд╣рдХ), рд░ाрд╣ी рдоाрд╕ूрдо рд░рдЬा (рдЖрдзा рдЧाँрд╡), рджрдпाрдиाрде рдЭा (рдЬрдоींрджाрд░ рдХा рдмेрдЯा), рдпрдЬ्рдЮрджрдд्рдд рд╢рд░्рдоा (рдЗंрд╕ाрдл), рдоाрд░्рдХрдг्рдбेрдп (рдЕрдЧ्рдиिрдмीрдЬ), рд╢्рд░ीрд▓ाрд▓ рд╢ुрдХ्рд▓ (рд╡िрд╢्рд░ाрдордкुрд░ рдХा рд╕ंрдд), рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде ‘рд░ेрдгु’ (рдоैрд▓ा рдЖँрдЪрд▓), рдХрдеाрдХाрд░ рд╕ंрдЬीрд╡ рдФрд░ рдкंрдХрдЬ рд╕ुрдмीрд░ рддрдХ рдПрдХ рд▓рдо्рдмी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдЪрд▓рддी рдЖ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рд╕ाрдорди्рддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдорд╣рдЬрдиी рд╕рдн्рдпрддा, рдЬрдоींрджाрд░ी рдк्рд░рдеा, рдЬрдоीрди рдЪрдХрдмंрджी, рдЬрдоीрди рд╕े рдмेрджрдЦрд▓ी, рднूрдоिрд╣ीрди рд╣ोрдиा, рдмाреЭ, рд╕ूрдЦा, рдЕрдХाрд▓ рдЬैрд╕े рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджा рддрдеा рдирдпी рдЖрд░्рдеिрдХ рдиीрддि рдХे рджौрд░ рдоें рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рдХा рд╕ाрдзाрд░рдг рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЪрдХाрдЪौंрдз рд╕े рдмрджрд▓рддी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЦेрддी рдХा рдХंрдкрдиीрдХрд░рдг, рднूрдоि рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рд╕рд░рдХाрд░ी рдмैंрдХों рдоें рдХрд░्рдЬ рдЕрджाрдпрдЧी рдг рдХрд░рдиे рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рддрдеा рдХिрд╕ाрди рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдЗрди рд╕ाрд░ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдХिрд╕ाрди рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдЙрдирдХी рдЬрдж्рджोрдЬрд╣рдж рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд▓िрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХृрд╖рдХों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рддрдеा рджрдпрдиीрдп рдФрд░ рднрдпाрд╡рд╣ рд╕्рдеिрддि рдХो рджिрдЦाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╣ाँ рдЖрдЬ рднрд▓े рд╣ी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬैрд╕ा рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдо्рдп рдЬीрд╡рди рд╕े рдиिрдмрдж्рдз рдЙрддрдиा рдмреЬा рд▓ेрдЦрдХ рднрд▓े рд╣ी рд╣рдоाрд░े рдмीрдЪ рдоें рдирд╣ीं рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдРрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдХी рдХोрдИ рдХрдоी рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ाрди рд╡िрд░ोрдзी рд░ाрдЬрдиीрддि рдХो рди рд╕рдордЭрддा рд╣ो। рдЖрдЬ рдпрд╣ी рд▓ेрдЦрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдЗрд╕ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рддिрдХाрд░ рднी рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЖрдЬ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд╕ाрдордиे рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рд╕рдордп, рдЧ्рд░ाрдо рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдирд╣ीं рд╣ै,рд╢ाрдпрдж рдЗрд╕рд▓िрдП рднी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╣ोрдиा рдХрдаिрди рднी рд╣ै। рдХिрди्рддु рд╕ंрддोрд╖ рдФрд░ рдЖрд╢ा рднी рд╣ै рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓, рдЬрдирд╡ाрджी рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдХीрдп рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддाрдУं рдХे рд╕ाрде рдЖрдЬ рдХिрд╕ाрдиों рдХि рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓рдЧाрддाрд░ рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рдХे рд╕ाрде рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ैं।

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी

[1] рдкांрдбेрдп рдоैрдиेрдЬрд░, рд╕ंрдкрдд्рддि рд╢ाрд╕्рдд्рд░ (рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рд╕े) рдкृрд╖्рда-14 рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िंрджी рдиिрджेрд╢ाрд▓рдп, рджिрд▓्рд▓ी
[2] рд╢рд░्рдоा рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕, рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдФрд░ рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг (рднूрдоिрдХा) 2008 2nd рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди 1 рдмी рдиेрддाрдЬी рд╕ुрднाрд╖ рдоाрд░्рдЧ рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी 110002 рдкृрд╖्рда-31
[3] рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп : рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕- рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда- 229, рдк्рд░рдХाрд╢рди- рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा. рд▓ि. 1 рдмी., рдиेрддाрдЬी рд╕ुрднाрд╖ рдоाрд░्рдЧ, рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी- 110002, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2003
[4] рд╢рд░्рдоा рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рдЙрдирдХा рдпुрдЧ, рдкृрд╖्рда-55
[5] рдк्рд░ेрдордЪंрдж, рдЧोрджाрди - рдкृрд╖्рда-309
[6] рдк्рд░ेрдордЪंрдж, рдЧोрджाрди, рдкृрд╖्рда- 138
[7] рд╢рд░्рдоा рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рдЙрдирдХा рдпुрдЧ, рдкृрд╖्рда-171
[8] рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди, рдмрд▓рдЪрдирдоा, рдкृрд╖्рда- -55
[9] рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рдЙрдирдХा рдпुрдЧ, рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, 1993 рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी рдкृрд╖्рда-44
[10] рд░рд╡ींрдж्рд░рдиाрде рд░ाрдп, рдоुрдХ्рддि рдХा рд╡िрдорд░्рд╢, рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░, рдордИ 2004 рдкृрд╖्рда-125
[11] рдЕрдЦिрд▓ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢, рдоीрдбिрдпा рд╡ेрд╢्рдпा рдпा рджрд▓ाрд▓, рд╣рд▓рдХाрди рдХिрд╕ाрди, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2009 рдирдЯрд░ाрдЬ рдк्рд░рдХाрд╢рди 4878/4 рдмी 306 рдЬे рдПрдо рдбी рд╣ाрдЙрд╕ рдЕंрд╕ाрд░ी рд░ोрдб рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी 110002 рдкृрд╖्рда-288-289

5 comments :

  1. рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдЧुрд░ु рдХो рд╣ी рдк्рд░рдердо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоाрдиा। рд╕ंрджрд░्рдн рджें рдХि рднाрдЧ्рдпрд╡рддी рдХो рдоाрдиा।

    ReplyDelete
    Replies
    1. рдоुрдЭे рднी рдпे рд╣ी рд▓рдЧ рд░рд╣ा

      Delete
  2. рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬाрдгрдХाрд░ी рджि рд╣ै рдЖрдкрдгे

    ReplyDelete
  3. рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг . рдмрдв़िрдпा

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।