рдХाрд▓े рджिрдиों рдХी рддिрдХ्рддрддाрдУं рдХो рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ

рдк्рд░рджीрдк рдХुрдоाрд░ рд╕िंрд╣

рдкрддा: рдмी-557, рдЧрд▓ी # 33, рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдПрди्рдХ्рд▓ेрд╡, рдкाрд░्рдЯ-2, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी-110059 
✉ ps440440@gmail.com 
✆ 7503935817

рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рднोрдХ्рддा, рджрд░्рд╢рдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рдоाрдг рддीрдиों рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиी рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рдЙрдкрдЬ рдоाрдд्рд░ рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХे рдлрд▓рдХ рдоें рд╣рдоाрд░ा рд╕рдордп рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ рдЭाँрдХрддा рд╣ै। рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдХाрд▓े рджिрдиों рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рджрд╣ाреЬрддे, рдлुँрдлрдХाрд░рддे, рд╣ाँрдлрддे, рдЖрдХुрд▓, рд╡िрд╡рд╢ рд╕ाрдЧрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджौрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЧрддि, рдк्рд░рд╢्рди, рддрд░्рдХ рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдЧुрдг рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдХा рднाрд╡ рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХा рдкुрдЯ рднी рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ै рдЬो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЕрдерд╡ा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рдЙрд╕рдиे рдоाрдд्рд░ рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рд╣ुрдИ рдеी। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрдкрдиे рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рдХрдИ рдЕрдирдЫूрдП рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рдЙрд╕ рдХाрд▓рдЦंрдб рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕ोрдЪрдиे-рд╕рдордЭрдиे рдХी рдмौрдж्рдзिрдХрддा рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рджेрддी рд╣ै। рдЖрдард╡ें рдФрд░ рдиौрд╡ें рджрд╢рдХ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдХрдИ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдиे рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХी рд╣ै।

рдЬिрд╕рдоें рдЕрд╢ोрдХ рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░ рдХी рдХрд╣ाрдиीрдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХा рдк्рд░рд╢्рдирдкрдд्рд░’, рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдкрд░ рд╕рд╡ाрд▓-рдЬрд╡ाрдм рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрд╢ोрдХ рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдХी рд╡ рд╕े рд╡рдЬीрд░рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рдм्рдпौрд░ेрд╡ाрд░ рд╡рд░्рдгрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд╕рдд्рддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдо рдЬрдирддा рдкрд░ рдХिрдП рдЧрдП рддाрдиाрд╢ाрд╣ी рдкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै, “рдЬ рд╕े рдЬрдирддा = рд╕ рд╕े рд╕рд░рдХाрд░ = рд╡ рд╕े рд╡рдЬीрд░, рд╣рд░ рд╣ाрд▓рдд рдоें рд╣рд░ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдоें рдЪाрд╣े рдЙрд╕े рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░, рдХिрд╕ी рднी рджिрд╢ा рдоें рдлैрд▓ाрдпा рдЬाрдП, рд╕िрд░्рдл рд╡рдЬीрд░ рд╣ी рд╢ेрд╖ рд░рд╣рддा рд╣ै।.... рдХुрдЫ-рдХुрдЫ рдпрд╣ рдЦेрд▓ рд╢рддрд░ंрдЬ рд╕े рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдХिрди्рддु рдЗрд╕рдХो рдЦेрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рдПрдХ рд╣ी рджрд▓ рд╣ै। рджेрдЦा рдХिрддрдиी рд╣ोрд╢िрдпाрд░ी рд╕े рд╡рдЬीрд░ рд╕рдмрдХा рд╕рдлाрдпा рдХрд░рддा рд╣ै।1 рдЗрди्рдж्рд░рдиाрде рдорджाрди рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рдЪुрдиाрд╡ рдФрд░ рдЪुрдиाрд╡ рдоें рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдХाрд░्рдп рдк्рд░рдгाрд▓िрдпों рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рд▓рдЧाрдпा рд╣ै, “рдкрд╣рд▓े рдХेрд╡рд▓рдЧрд╕े рдЧाँрдзी рд╣ोрддा рдеा, рдлिрд░рдИрд╕े рдЧाँрдзी рдмрдирдиे рд▓рдЧा, рдмाрдж рдоेंрд╕рд╕े рдЧाँрдзी рдмрдирддे-рдмрдирддे рд░рд╣ рдЧрдпा рдеा।2 рдХрдорд▓ेрд╢्‍рд╡рд░ рдХी рд▓ाрд╢ рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╣рдд्рдпा рдкрд░ реЫोрд░ рджेрддी рд╣ै, “рд╕ाрд░ा рд╢рд╣рд░ рд╕рди्рди рд░рд╣ рдЧрдпा рдеा। рдЧрдиीрдордд рдеी рдХि рдЗрддрдиे рдмреЬे рд╣ाрджрд╕े рдоें рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рд▓ाрд╢ рдЧिрд░ी рдеी। рдЙрд╕рдХो рди рдЧोрд▓ी рд▓рдЧी рдеी, рди рд╡рд╣ рдХрд╣ीं рд╕े рдШाрдпрд▓ рдеी। рдпрд╣ рд▓ाрд╢ рди рдоुрдЦ्рдпрдоंрдд्рд░ी рдХी рдеी, рди рд╡िрд░ोрдзी рдкрдХ्рд╖ рдХे рдХांрддिрд▓ाрд▓ рдХी।3  рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХेрд╡рд▓ рд╕ूрдж рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рдеी рд░ाрдиी рдоें рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рддौрд░ рдкрд░ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдХी рдиीрддिрдпों рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं, “рд░ाрдиी рдиे рдПрдХ рдЬाрджुрдИ рдЫреЬी рд╕े рджेрд╢ рд╕े рдЧрд░ीрдмी рдХा рдиाрдоोрдиिрд╢ाрди рдоिрдЯा рдбाрд▓ा। рд░ाрдиी рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдкрд░ीрд▓ोрдХ рдмрди рдЧрдИ। рд░ाрдиी рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕рд╡ाрд░ рдЪैрди рдХी рдмाँрд╕ुрд░ी рдмрдЬाрдиे рд▓рдЧे рдФрд░ рдЧрд░ीрдмों рдХा рд╡рд╣ाँ рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдиिрд╖ेрдз рд╣ो рдЧрдпा।4 рдХाрд╢ीрдиाрде рд╕िंрд╣ рдХेрдЖрджрдоीрдиाрдоाрдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоेंрдмैрд▓’, ‘рдоुрд╕рдИрдЪाрдФрд░рдоीрд╕ा рдЬाрддрдХрдо्рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдШрдЯिрдд рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдлрд▓рдХ рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддी рд╣ैं। рдоुрд╕рдИрдЪा рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдж्рд╡ाрд░ा рд╣рдо рдЗрд╕े рд╕рдордЭ рд╕рдХрддे рд╣ैं, “рд╡рд╣ рддुрдо्рд╣ें рдЖрджрдоी рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддी, рд░рд╣рдиे рднी рдирд╣ीं рджेрдиा рдЪाрд╣рддी। рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рдЙрдо्рдоीрдж рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЪोрд░ рд╣ो, рдЙрдЪ्рдЪрдХा рд╣ो, рдмрджрдоाрд╢ рдФрд░ рдХाрддिрд▓ рд╣ो। рддुрдо рдЬрдм рдЙрд╕рдХे рдЖрдЧे рдЖрджрдоी рд╕ाрдмिрдд рд╣ोрддे рд╣ो, рд╡рд╣ рдиिрд░ाрд╢ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।5 рдЧंрдЧाрдк्рд░рд╕ाрдж рд╡िрдорд▓ рдЕрдкрдиेрдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпाँрд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоेंрд╕рди्рдиाрдЯा’, ‘рдмाрд╣рд░ рди рднीрддрд░’, ‘рдЪрд░िрдд्рд░рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рджрд╣рд╢рдд рдХो рд╕рдЬीрд╡ рд░ूрдк рджेрддे рд╣ैं, рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рд╣рд░ рдЧूँрдЧा рдЖрджрдоी рдмрд╣рд░ा рднी рд╣ोрддा рд╣ै। рдоैं рдПрдХ рдоंрджिрд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░ рд░рд╣ा рдеा, рд╡рд╣ाँ рд▓ोрдЧ рдЖрд░рддी рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЖрд░рддी рдоें рдЬрд╣ाँ рд╕ंрдХрдЯ рд╢рдм्рдж рдЖрддा, рдЙрд╕े рдЬैрд╕े рд▓ोрдЧ рдмोрд▓рддे рд╣ी рди рдеे।6  

рдЧिрд░िрд░ाрдЬ рдХिрд╢ोрд░ рдЕрдкрдиे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдЖрдУ рдк्рдпाрд░ рдХрд░ рд▓ेंрдоें рд╕ंрдХрд▓िрддрдоंрдд्рд░ी рдкрдж’, ‘рддрддैрдпाрдФрд░рд░ेрдбрдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдХुрдк्рд░рдмंрдз рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╣ुрдП рдЕрдЪ्рдЫे рдХाрд░्рдпों рдЬैрд╕े- ‘рдмैंрдХों рдХा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрдХрд░рдг’, ‘рдк्рд░िрд╡ीрдкрд░्рд╕ рдХी рд╕рдоाрдк्рддिрдЖрджि рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рддी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдкрдХ्рд╖ीрдп рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै, рдЕрдкिрддु рдЬो рд╕рд╣ी рд╣ुрдЖ рдЙрд╕рдХा рд╡рд░्рдгрди рднी рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдХрд░рддा рд╣ै। рдЧोрд╡िंрдж рдоिрд╢्рд░ рдЕрдкрдиे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдЕंрддःрдкुрд░рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрдЪрдХोंрдз, рдЕрдкाрд╣िрдЬрдФрд░ рдзाँрд╕ू рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдд्рддा рдХी рдЕрд╡рд╕рд░рд╡ाрджिрддा, рдк्рд░рд╢ंрд╕ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдЬिрд╕ рджिрди рд╣рдо рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХा рдЧौрд░рд╡рдЧाрди рдЕрдкрдиे рд╕ंрдкाрджрдХीрдп рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦाрдХрд░ рд▓ाрдП, рдЙрд╕ी рджिрди рд╢ाрдо рдХो рдЯी. рд╡ी. рдоें рдЙрд╕рд░िрдЬीрдкрдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░ рдЖрддे рд╣ैं рдЬो рдЖрджрдоिрдпों рдХो рд░ौंрджрдиे рдоें рд▓рдЧी рд╣ै। рдЗрдорд░рдЬेंрд╕ी рдХे рдкрд╣рд▓े рдХрд╡िрддा, рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЬो рдЖрдЧ рдЙрдЧрд▓ी рдЬा рд░рд╣ी рдеी, рд╡рд╣ рдЗрдорд░рдЬेंрд╕ी рд▓рдЧрддे рд╣ी рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдмुрдЭी।7 рджिрдиेрд╢ рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓ рдХी рдмंрдЬрд░ рдХрд╣ाрдиीрд╕ाрд░िрдХाрдкрдд्рд░िрдХा рдХे рдЬुрд▓ाрдИ (1975) рдХे рдЕंрдХ рдоें рддрдд्рдХाрд▓ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдРрд╕ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬो рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рддрдд्рдХाрд▓ рдмाрдж рд╕рд░рдХाрд░ी рдХाрд░्рдп-рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рдЖрдпी рдЧрддि рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рджीрдк्рддि рдЦंрдбेрд▓рд╡ाрд▓ рдХी рдПрдХ рдФрд░ рдХрдм्рд░ (1975) рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдХрдм्рд░рдЧाрд╣ рдмрдирддी рдЬा рд░рд╣ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддी рд╣ै। рджिрдиेрд╢рдЪंрдж्рд░ рджुрдмे рдХेрддрдмाрджрд▓ाрдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рддрдмाрджрд▓ा рдФрд░ рдХрдЧाрд░ рдХी рдЖрдЧрдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ीрди рджौрд░ рдоें рд▓ाрдЧू рд╕рд░рдХाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдХाрд░्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рд▓рдЧाрддी рд╣ै। рдзीрд░ेрди्рдж्рд░ рдЕрд╕्рдеाрдиा рдЕрдкрдиे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рд▓ोрдЧ рд╣ाрд╢िрдП рдкрд░рдоें рдд рдоाрдиे рддंрдд्рд░ рдФрд░ рдпुрдж्рдзрд░рдд рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЖрдЧे рдЕрд╕рд╣ाрдп рд╣ो рдЪुрдХी рдЬрдирддा рдХा рдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै, “рдпрд╣ рдЬाрдирддे рд╣ुрдП рднी рд╢рд╣рд░ рдоें рдоेрд░ा рд╣ुрдХ्рдо рд╣ी рдХाрдиूрди рд╣ै। рддुрдордиे рдоेрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рднंрдЧ рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी.... рдЙрд╕рдиे рд╕рд╣рдоी рд╣ुрдИ рдоुрд╕्рдХрд░ाрд╣рдЯ рдХे рд╕ाрде рджेрдЦा। рд╢рд╣рд░ рдХा рдирдХ्рд╢ा рдзीрд░े-рдзीрд░े рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдирдХ्рд╢े рдоें рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХा рдирдХ्рд╢ा рджेрд╢ рдХा рдЖрдХाрд░ рд▓े рдЪुрдХा рдеा рдФрд░ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдХी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдЕрднी рддрдХ рд╡ैрд╕े рд╣ी рдоुрд╕्рдХрд░ा рд░рд╣ी рдеी।8 рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХीрдХाрджрдо्рдмिрдиीрдЬुрд▓ाрдИ рд╕рди् 1975 рдИ. рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд╣ाрдиी рдоुрд░्рджा рдоैрджाрди рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдХी рдЧрд░ीрдмी рд╣рдЯाрдУ рдХे рдиाрд░े рдХी рдкोрд▓ рдЦोрд▓рддी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдЧрд░ीрдм рдЬрдирддा рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдпोрдЬрдиाрдУं рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдиिрд╣िрдд рд╣ै рдЬिрд╕े рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХрд╣ाрдиी рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै, “рдпाрдиी рдХि рд╣рдо рдЧрд░ीрдм рд▓ोрдЧ рдЕрдм рдЕрдоीрд░ рд╣ो рдЧрдП рд╣ैं। рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рдЕрдЪ्рдЫे рдордХाрди рд╣ो рдЧрдП рд╣ैं। рдзрдд्рдд рддेрд░े рдХी- рддрдм рдЪрд▓ рдк्рдпाрд░े рд╣рдо рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рдоुрд░्рджाрдЦाрдиे рдоें рдХ्рдпों рдкреЬे рд╣ैं। рд╣рдо рд▓ोрдЧ рддो рд░рдИрд╕ рд╣ो рдЧрдП рд╣ैं- рд╣рдЯ्рдаी рдардаाрдХрд░ рд╣ँрд╕рдиे рд▓рдЧा। рдлिрд░ рдПрдХाрдПрдХ рдЪुрдк рд╣ो рдЧрдпा। рдЭрдкрдЯ рдХрд░ рднोрд▓ा рдХे рд╣ाрде рд╕े рд╡рд╣ рдХाрдЧреЫ (рдШोрд╖рдгाрдПँ) рдЫीрди рд▓िрдпा рдФрд░ рдлाреЬрдХрд░ рдЙрд╕े рдХीрдЪреЬ рдоें рд░рдЧреЬрддे рд╣ुрдП рдЧाрд▓ी рдмрдХрдиे рд▓рдЧा- рдХрдоीрдиे, рд╣рд░ाрдордЬाрджे, рдХाрдЧрдЬрд░ाрдо। рддुрдо्рд╣ें рдЭूрда рдмोрд▓рддे рд╢рд░рдо рдирд╣ीं рдЖрддी।9  

рдХрд╣ाрдиीрдкрдд्рд░िрдХा рдХे рдЬुрд▓ाрдИ рд╕рди् 1975 рдИ. рдХे рдЕंрдХ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╡िрд╢्‍рд╡рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рддिрд╡ाрд░ी рдХी рд▓ाрд▓ рд▓рдХीрд░ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ рдоें рд╕рдд्рддा рдХी рдиिрд░्рдордорддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдХा рдЦंрдбрди рдк्рд░рдоुрдЦ рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдЕрдкрдиा рдЕрдкрдиा рдорд╣ाрднाрд░рддрд╕ाрд░िрдХाрдкрдд्рд░िрдХा рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ рд╕рди् 1976 рдИ. рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрджूрд╖рдХрдХрд▓्рдкрдиाрдкрдд्рд░िрдХा рдоाрд░्рдЪ рд╕рди् 1977 рдИ. рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдиीрддिрдпों рдФрд░ рдпोрдЬрдиाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ाрднांрд╡िрдд рд╣ोрдиे рдХा рд╡рд░्рдгрди рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрджूрд╖рдХ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░, рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдоीрд╕ा рдПрд╡ं рдкाँрдЪ рд╕ूрдд्рд░ीрдп рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ेрдирд╕рдмंрджीрдФрд░рдирдЧрд░ рд╕ौंрджрд░्рдпीрдХрд░рдг рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рдХрдЯु рдЖрд▓ोрдЪрдиा рднी рдХрд░рддे рд╣ैं। рд░рдоेрд╢ рдЙрдкाрдз्рдпाрдп рдЕрдкрдиेрдкैрджрд▓ рдЕँрдзेрд░े рдоेंрд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рдЖрдЧ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЫрд╡ि рдХो рдЙрднाрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдк्рд░рддीрдХों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ोрддा рд╣ै, “рдПрдХ рд░ाрдЬा рдеा.... рдЙрд╕рдиे рд▓ोрдЧों рдХा рдЬीрд╡рди рджूрднрд░ рдХрд░ рд░рдЦा рдеा। рдЬрдм рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рдм्рд░ рдХा рдк्рдпाрд▓ा рднрд░ рдЧрдпा, рд╡рд╣ рдорд░рдиे-рдоाрд░рдиे рдХो рдЙрддाрд░ू рд╣ो рдЧрдП।10 рдЕрдкрдиी рджूрд╕рд░ी рдХрд╣ाрдиी рдкाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд╣ рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рдоौрдЬूрджा рд╕рдд्рддा рдХी рджрдордирдХाрд░ी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡рд░्рд╖ рд╕рди् 1976 рдИ. рдоेंрдХрдеाрд╡рд░्рд╖рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЙрдирдХी рдкाрдиी рдХी рд▓рдХीрд░рддрдеा рджेрд╡ी рд╕िंрд╣ рдХौрди рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднी рд╕рдд्рддा рдкрд░ рд╕ीрдзा рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ рдоें рдЖрдо рдЬрдирддा рдХे рдорди рдХी рд╡्рдпрдеा рдХो рднी рдЙрдХेрд░рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЖрддंрдХ рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдЖрддंрдХिрдд рдПрд╡ं рдирддрдорд╕्рддрдХ рд╕ा рдиреЫрд░ рдЖрддा рд╣ै। рд░рдоेрд╢рдЪंрдж्рд░ рд╢ाрд╣ рдХे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдЬंрдЧрд▓ рдоें рдЖрдЧрдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рдЕंрдзреЬ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХी рд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рд╕े рдоुрдХ्рддि рд╣ेрддु рдЖрдкाрддрдХाрд▓ीрди рд╕्рдеिрддि рдХो рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП реЫाрдпрдЬ рдард╣рд░ाрддे рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдХे рдмाрджрдЬрдирддा рдкाрд░्рдЯीрдХे рд╢ाрд╕рди рдХी рдЕрд╡рд╕рд░рд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдФрд░ рдЖрдкрд╕ी рдХрд▓рд╣ рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рднी рдХрд░рддे рд╣ैं, “рдФрд░ рджो рдЬрдирддा рдкाрд░्рдЯी рдХो рд╡ोрдЯ рдФрд░ рд╣рдЯाрдУ рдЗंрджिрд░ा рдЧाँрдзी рдХो.... рдХрд╣ाँ рдЧрдИ рд╡ो рдЬрдирд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╕рдоिрддिрдпाँ рдХрд╣ाँ рдЧрдП рд╡े рд╕рдоाрдЬрд╡ाрджी, рдЬो рджाрд╡ा рдХрд░рддे рдеे рдХि рдорд╣ीрдиे рднрд░ рдХे рдЕंрджрд░ рдЗрди рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХी рдЕрдХрд▓ рдаिрдХाрдиे рд▓рдЧा рджेंрдЧे.... рдЗрди рд╣рд░ाрдоिрдпों рдХो рдЬрдирддा рд╣ी рдаीрдХ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।11  

рдк्рд░рд╡рдг рдХुрдоाрд░ рд╡ंрдж्рдпोрдкाрдз्рдпाрдп рдХेрдИрд╢्‍рд╡рд░ рдмाрдмू рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрдд рдеेрд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдЗрд╕ी рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдиाрдордХ рдХрд╣ाрдиी рдФрд░рд╕рд▓ाрдЦेंрджोрдиों рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкрдХ्рд╖ рдХो рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддी рд╣ै। рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдЬाрдоा рдорд╕्рдЬिрдж рдХे рддुрд░्рдХрдоाрди рдЧेрдЯ рд╣рдд्рдпाрдХांрдб рдХा рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рд╡рд░्рдгрди рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╕рд▓ाрдЦेंрдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдХे рд╣ाрд╕्рдпाрд╕्рдкрдж рд╣ो рдЬाрдиे рдХी рджाрд╕्рддाрди рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै, “рдПрдХ рдЦрддрд░рдиाрдХ рдХिрд╕्рдо рдХे рдЦोрд╣ рдоें рдорд╣ीрдиों рд╕े рдЬिрди्рджा рд╣ूँ। рдЬрдм рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдеे, рддрдм рдРрд╕ी рдЦोрд╣ों рдоें рдЬिрди्рджा рд░рд╣рдиा рд╣рдоाрд░ी рдордЬрдмूрд░ी рдеी рдФрд░ рдЕрдм рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдирд╣ीं рд╣ैं, рддрдм рднी рдЙрд╕ी рдоें рд░рд╣рдиा рд╣рдоाрд░ी рдордЬрдмूрд░ी рд╣ै। рд╣рдоाрд░ी рдордЬрдмूрд░िрдпाँ рднी рдХिрд╕ рдХрджрд░ рд╕्рдеिрддिрд╢ीрд▓ рдФрд░ рдирдкुंрд╕рдХ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ैं рдХि рд╣рдо рдЙрди्рд╣ें рдмрджрд▓ рдирд╣ीं рд╕рдХрддे।12 рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢ी рдк्рд░рдХाрд╢ рдХीрд╕ंрдЪेрддрдиाрдкрдд्рд░िрдХा рдХे рдЕंрдХ рдЬूрди рд╕рди् 1976 рдИ. рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЬрд▓ूрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓िрдХ рднрдп рдФрд░ рдкीреЬा рдХो  рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоिрд▓ी рд╣ै, “рдлिрдЬा рдЦाрдоोрд╢ рдеी- рдмाрд╣рд░ рд╕рди्рдиाрдЯा рдеा। рдеोреЬे рд╕े рд▓ोрдЧ рдеे, рд╡े рдбрд░े рд╣ुрдП рдеे рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдХोрдиा рдЦोрдЬ рд░рд╣े рдеे.... рд░ेрд╕्рддрд░ाрдУं рдХे рдмाрд╣рд░ рдФрд░ рдмрд░рд╕ाрддिрдпों рдХे рдиीрдЪे реЫिрдж्рджी рдХिрд╕्рдо рдХे рд▓ोрдЧ рдЦреЬे рдеे рдФрд░ рдЧंрднीрд░рддा рд╕े рдмाрддें рдХрд░ рд░рд╣े рдеे рдХि рд╢рд╣рд░ рдоें рдЖрдЬ рдХुрдЫ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै- рдЕрд╕рд▓ рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЪैрди рдХी рд╕ाँрд╕ рдХोрдИ рдирд╣ीं рд▓े рд░рд╣ा рдеा।13  

рдирд░ेंрдж्рд░ рдХोрд╣рд▓ी рдХा рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдЖрдзुрдиिрдХ рд▓реЬрдХी рдХी рдкीреЬाрдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рд▓ोрдХрдХрдеा рдоें рдЧрддिрд░ोрдз рдкрд░िрд╡ाрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдкрд░ рдХрд░ाрд░ा рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддी рд╣ै, “рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдиिрдпोрдЬрди рдХे рдиाрдо рд╕े рдирдЧрд░ рдЙрдЬाреЬрдиे рд╡ाрд▓ा рдПрдХ рд╡िрднाрдЧ рдЕрд╡рд╢्рдп рдмрдиा рд░рдЦा рд╣ै। рдпे рд╡िрднाрдЧ рдкोрд▓्рдЯ्рд░ी рдлाрд░्рдо рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдЯाрдиे рдХा рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै.... рдкुрд░ाрдиे рд░ाрдЬाрдУं рдХी рдЖрдд्рдоाрдПँ рдЫाрддी рдкीрдЯ-рдкीрдЯ рдХрд░ рд░ो рд░рд╣ी рд╣ैं। рдХрд▓िрдпुрдЧ рдоें рд░ाрдЬрдзрд░्рдо рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдХोрдИ рдирд╣ीं рд░рд╣ा। рдмрдиाрддा рдХोрдИ рдирд╣ीं, рдЙрдЬाреЬ рд╕рдм рд░рд╣े рд╣ैं।14 рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдЬрдирддा рдХे рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдпोрдЬрдиाрдПँ рдХैрд╕े рдЬрдирддा рдХा рд╣ी рдЕрд╣िрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рдеीं, рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдЦोрд▓рддी рд╣ै। рдк्рд░рднु рдЬोрд╢ी рдХी рдЕрд▓рдЧ рдЕрд▓рдЧ рддीрд▓िрдпाँрдХрдеाрд╡рд░्рд╖рдкрдд्рд░िрдХा рд╕िрддंрдмрд░ рд╕рди् 1976 рдИ. рдФрд░ рдХрдоीрдЧाрд╣рдХрд╣ाрдиीрд╕ाрд░िрдХाрдкрдд्рд░िрдХा рдирд╡ंрдмрд░ рд╕рди् 1977 рдИ. рдХो рдЫрдкी рдРрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрдирддा рдХे рд╕ाрде рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрд╕्рд╡рд░ूрдк рдХिрдП рдЧрдП рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоिрд▓ी рд╣ै। рдк्рд░рджीрдк рдкंрдд рдХेрдЖрдо рдЖрджрдоी рдХा рд╢рд╡рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рднрдп рдФрд░ рдоैं рдЧुрдЯрдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╣ूँ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рдЖрдо рдЬрдирддा рдХे рдоाрдирд╕िрдХ рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХो рдЙрднाрд░рдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдиे рдХिрдпा рд╣ै। рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдиाрдордХ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЬрдирддा рдХे рдоाрдирд╕िрдХ рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ рд╣ै, “рд╡рд╣ рд╕्рдЯेрд╢рди рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓ा рддो рдЙрд╕рдиे рджेрдЦा рд▓ोрдЧ рдбрд░े рдеे, рдЙрдирдХे рдЪрд╣рд░े рдкрд░ рднрдп рдеा। рдеोреЬी рджूрд░ рдоें рд╕ेрдиा рдХे рдЬрд╡ाрди рдмंрджूрдХ рд▓िрдП рддैрдиाрдд рдеे। рдЙрдирдХे рдЪेрд╣рд░ों рдкрд░ рд╡рд╣рд╢िрдпрдд рдеी, рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी-рдХिрд╕ी рдХे рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рд╡िрд╡рд╢рддा рдеी, рдоाрдиों рд╡े рдЕрдкрдиा рдХाрдо рд░ोрдЬी-рд░ोрдЯी рдХी рдордЬрдмूрд░ी рдоें рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ों।15  

рдк्рд░ेрдо рдЬрдирдоेрдЬрдп рдХे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рд░ाрдЬрдзाрдиी рдоें рдЧँрд╡ाрд░рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рдардЧ, рдЬрдирддंрдд्рд░ рдХी рдХрдеा, рдоंрдд्рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░े, рдЗंрд╕्рдкेрдХ्рдЯрд░ рдХा рддрдмाрджрд▓ा, рдПрдХ рдк्рд░ेрдордкрдд्рд░ рдФрд░ рд╕्рд╡рд░्рдгाрдХ्рд╖рд░ों рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдЖрджि рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЙрдирдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдХी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдиीрддिрдпों, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рд╢ोрд╖рдгрдХाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХाрд░्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рдкрд░ рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕ेрд╕्рд╡рд░्рдгाрдХ्рд╖рд░ों рдХी рдЦोрдЬ рдоेंрдХрд╣ाрдиी рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, “рдЖрдкाрддрд╕्рдеिрддि рдоें рд╕्рд╡рд░्рдгाрдХ्рд╖рд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╣ो рдЧрдП рдеे- рдПрдХ рдСрдЯोрд░िрдХ्рд╢ा рдоें рд▓िрдЦा рдеा- рдиाрдоी рдЪोрд░ рдмीрд╕ рд╕ूрдд्рд░ी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХो рд╕рдлрд▓ рдмрдиाрдПँ, рдЗрд╕рдоें рджो рд╕्рд╡рд░्рдгाрдХ्рд╖рд░ рдПрдХ рд╣ो рдЧрдП। рдПрдХ рдЯैрдХ्рд╕ी рдоें рд▓िрдЦा рдеा- ‘рд╣рдо рд╕ुрдирд╣рд░े рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдУрд░ рдмреЭ рд░рд╣े рд╣ैं, рдпрд╣ рдЯैрдХ्рд╕ी рд╢्рдорд╢ाрди рдХी рдУрд░ рдмреЭ рд░рд╣ी рдеी। рдПрдХ рдСрдЯो рд░िрдХ्рд╢ा рдоें рд▓िрдЦा рдеा- ‘рдмीрд╕ рд╕ूрдд्рд░ी рдХ्рд░िрдпाрдХрд░्рдо।рдоैं рдЗрд╕े рдк्рд░ूрдл рд░ीрдбिंрдЧ рдХी рдЧрд▓рддी рдирд╣ीं рдоाрдирддा рд╣ूँ, рди рд╣ी рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдХा рдЕрдЬ्рдЮाрди। рдоैं рдЗрд╕े рдПрдХ рдЖрдо рдЖрджрдоी рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рд╕ाрд░्рдердХ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоाрдирддा рд╣ूँ।16 рдмрджीрдЙреЫ्реЫрдоाँ рдХाрдЪौрдеा рдм्рд░ाрд╣्рдордгрдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоेंрджुрд░्рдЧрдПрд╡ंрдХ्рд░ांрддि рдХे рд╕ौрджाрдЧрд░рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं, рдЬो рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЬुрдЭрддे рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХ्рд░ांрддि рдХे рд╕ौрджाрдЧрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, “рдоुрдЭे рдмाрд░-рдмाрд░ рдпрд╣ рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ुрдЖ рдеा рдХि рдЕрдЧрд░ рдЖрджрдоी рдХो рд░ोрдЬी-рд░ोрдЯी рдХी рдЪिंрддा рди рд╣ो। рдШрд░ рдоें рдЦाрдиे-рдкीрдиे рдФрд░ рдРрд╢ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рджौрд▓рдд рдХी рдХрдоी рди рд╣ो рддो рдЗंрдХрд▓ाрдм рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ-рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рдмाрддें рдХिрддрдиी рдордиोрд░ंрдЬрдХ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рд╡ैрд╕ा рд╣ी рд▓ुрдд्реЮ рдЖрддा рд╣ै, рдЬिрддрдиा рдХिрд╕ी рдЦुрдмрд╕ूрд░рдд рд▓реЬрдХी рд╕े рдЗрд╢्рдХ рдХрд░рдиे рдоें।17  

рдмрд▓рд░ाрдо рдХेрдХрд▓рдо рд╣ुрдП рд╣ाрдердХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХाрдорд░ेрдб рдХा рд╕рдкрдиा рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рджुрд░ूрд╣ рд╕्рдеिрддि, рд╕рдд्рддा рд╡िрд░ोрдз рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдк्рд░рддि рдЬрдирддा рдХे рдорди рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдЕрд╕рд╣рдорддि рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै, “рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рд╕्рдеिрддिрдпाँ рдмрдирддी рдЬा рд░рд╣ी рдеीं, рдЙрд╕рдоें рдоैं рд╢ाрдпрдж рдоाрд░ рджिрдпा рдЬाрдКँ, рдкрд░ рдоेрд░ा рд╡िрд╢्‍рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдоौрддें рдмेрдХाрд░ рдирд╣ीं рдЬाрддी- рдоेрд░ी рдЪिрддा рдХी рдЖрдЧ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдлैрд▓ेрдЧी рдФрд░ рдПрдХ рджिрди рдпрд╣ рднी рдЖрдПрдЧा, рдЬрдм рд╕реЬे рд╣ुрдП рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдпрд╣ рд╕ाрд░े рдвोंрдЧ рдЦрдд्рдо рд╣ोंрдЧे рдФрд░ рдирдИ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣рдоाрд░ा рд╕рдкрдиा рд╕ाрдХाрд░ рд╣ोрдЧा।18 рдмрд▓्рд▓рдн рдбोрднाрд▓ рдХेрдЦुрд▓े рджрд░рд╡ाрдЬेрдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдЗрдорд░рдЬेंрд╕ी рд╕े рдкрд╣рд▓े рдиाрдордХ рдХрд╣ाрдиी рджेрд╢ рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдгों рдХी рдкреЬрддाрд▓ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдоें 30 рдирд╡ंрдмрд░ рд╕рди् 1977 рдИ. рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЗрдирдХी рдПрдХ рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиी рдмुрд▓рдбोрдЬрд░рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ рдоें рдЕрдиाрдзिрдХृрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдЪрд▓ाрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдмुрд▓рдбोрдЬрд░ों рдХी рдЕрдоाрдиुрд╖िрдХ рд╡्рдпрдеा рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдордзुрдХрд░ рд╕िंрд╣ рдХेрдкрд╣рд▓ा рдкाрдардХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рднрдЧोреЬे, рднाрдИ рдХा реЫрдЦ्рдо, рджुрд╢्рдорди рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕рдкрдиा рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЕрдоाрдиुрд╖िрдХ рдХृрдд्рдп рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рдЕрдкрдиे рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЧ, рдЖреЫाрджी рдХे рд╕рдкрдиों рдХा рдмिрдЦрд░ाрд╡ рдФрд░ рджेрд╢ рдХे рд╕ुрдирд╣рд░े рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдЖрд╕ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬрдм рддрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ै рддрдм рддрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдХोрдИ рднी рдмрджрд▓ाрд╡ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।

рдордгि рдордзुрдХрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рдоुрд░्рджाрдмाрдж рдЖрджрдоीрдХрд╣ाрдиीрдкрдд्рд░िрдХा рдХे рдордИ рдЕंрдХ рдХे рд╕рди् 1977 рдИ. рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдРрд╕ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬो рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╢ाрд╕рди-рддंрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдо рдЬрдирддा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдп рдХे рд╣рдирди рдХी рджाрд╕्рддाрди рдХो рдмрдпाँ рдХрд░рддी рд╣ै। рдорд╣ीрдк рд╕िंрд╣ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдоौрдд рдХा рдПрдХ рджिрди рдкрд░िрд╡ाрд░ рдиिрдпोрдЬрди рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ेрдирд╕рдмंрджी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдордФрд░ рд╕рднी рд╕рд░рдХाрд░ी рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдирд╕рдмंрджी рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рдЕрдерд╡ा рдореЫрдмूрд░ी рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै। рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै, “рдк्рд░िंрд╕िрдкрд▓ рдиे рдмрддाрдпा рдХि рдЗрд╕ рдЖрджेрд╢ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣рд░ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХो рдХрдо-рд╕े-рдХрдо рдкाँрдЪ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдирд╕рдмंрджी рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП- рдПрдХाрдПрдХ рдЙрд╕рдХे рдорди рдоें рдЙрднрд░ा рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХो рдирд╕рдмंрджी рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП- рдПрдХाрдПрдХ рдЙрд╕рдХे рдорди рдоें рдЙрднрд░ा рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХा рдирд╕рдмंрджी рдХे рдХाрд░्рдп рд╕े рдХ्рдпा рдк्рд░рдпोрдЬрди?”19 рдорд╣ीрдк рд╕िंрд╣ рдХी рджूрд╕рд░ी рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдЪाрд░ рдоुрд░्рдЧेрдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджंрд╢ рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЖрдо рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд╕्рд╡рд░ों рдХो рд╕рдд्рддा рдж्рд╡ाрд░ा рдХुрдЪрд▓े рдЬाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдХ्рд░рдорд╡ाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдХрд╣ाрдиी рдоेंрдоुрд░्рдЧोंрдХो рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै, “рдПрдХ рдмреЬा рдЖрджрдоी рдеा, рдЙрд╕рдХे рд╕ाрдордиे рдХिрд╕ी рдХे рдмोрд▓рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рди рдеा। рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рдЪाрд░ рдоुрд░्рдЧे рдеे। рдЙрд╕рдиे рддीрди рдоुрд░्рдЧों рдХी рдЧрд░рджрдиें рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙреЬा рджीं рдХि рд╡рд╣ рдЗрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрди्рдпाрдп рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдмांрдЧ рджे рд░рд╣े рдеे। рдЪौрдеा рдЬो рдЙрд╕рдХी рдЭूрдаी рдк्рд░рд╢рд╕्рддि рдЧाрди рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा, рдЙрд╕рдХा рджाрдиा-рдкाрдиी рдмреЭाрдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рджिрдпा।20

рдоाрд░्рдХंрдбेрдп рдХा рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рджाрдиा рднूрд╕ा рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँрдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ рдоें рдиीрддि-рд╡िрд╣ीрди рд╣ो рдЪुрдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдк्рд░рддि рдХ्рд╖ोрдн рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдиौ рд╕ौ рд░ुрдкрдП рдФрд░ рдПрдХ рдКँрдЯ рджाрдиाрдФрд░ рдХрд▓्рдпाрдгрдордирдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं рдЬो рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ैं рдХि рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рд╕े рджेрд╢ рдХे рд╕ाрдзрди-рд╕ंрдкрди्рди рд╡рд░्рдЧ рдХो рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд▓ाрдн рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рдиिрдо्рди рдФрд░ рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ुрдзाрд░ рдирд╣ीं рдЖрдпा। рдоिрдерд▓ेрд╢्‍рд╡рд░ рдЕрдкрдиेрд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ाрдиिрдпाँрдиाрдордХ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рдЧ्рд░ाрдо рдФрд░ рдХрд╕्рдмे рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ंрдд्рд░ाрд╕ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рдмंрдж рд░ाрд╕्рддों рдХे рдмीрдЪ рдФрд░ рд╕рд░ेрдЖрдо рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं рдЬो рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ैं рдХि рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рднрдп рдЗрд╕ рдХрджрд░ рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпा рдеा рдХि рд╕рд░ेрдЖрдо рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдоाрдЬ рд╡िрд░ोрдзी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдЕंрдЬाрдо рджिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдЖрдо рдЬрдирддा рдЙрд╕ рджंрд╢ рдХो рд╕рд╣рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рдеी। рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдд्рдпाрдЧी рдЕрдкрдиे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдЛрддु рд╡рд░्рдгрдирдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рд╢ोрдХ рдоुрдж्рд░ा рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд░ाрдЬрдиेрддाрдУं рдоें рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрд░्рде рдкूрд░्рддि рд╣ेрддु рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ेрджрд▓-рдмрджрд▓рдХी рдиीрддि рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рд╕рдордп рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдкрд░ рдЫाрдП рд╣ुрдП рдеे, “рдЬрдм рддрдХ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ै, рд╕ेрда рд▓ोрдЧ рдЗрдЬ्рдЬрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдоुрдж्рд░ा рджेрддे рд╣ैं। рдЬрдм рд╕рд░рдХाрд░ рдоें рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं, рдмреЬे-рдмреЬे рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХाрд▓ीрди рдХी рднांрддि рдмिрдЫ рдЬाрддे рд╣ैं- рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЭंрдбे рдЦреЬे рдХिрдП, рдкрд░ рдЖрджрдоी рд╣ोрд╢िрдпाрд░ рдеे, рдЭंрдбे рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдХीрдорддें рд▓िрдЦрддे рд░рд╣े।21    

рд░ाрдмिрди рд╢ा рдкुрд╖्рдк рдХा рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдЖрдХ्рд░ोрд╢рдЬрдирддंрдд्рд░ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдХрдИ рдкрдХ्рд╖ рдПрдХ-рдПрдХ рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╣рдд्рдпाрд░े рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рднूрдЦ рднूрдЦ рднूрдЦ рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЗрдорд░рдЬेंрд╕ी рдХेрдЫाрдд्рд░ рдЖंрджोрд▓рди’, ‘рдмреЭрддी рдорд╣ँрдЧाрдИ’, ‘рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░рдФрд░рдкुрд▓िрд╕िрдпा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдЖрджि рдХा рд╕्рд╡рд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯрдд: рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡ेрдж рд░ाрд╣ी рдХा рдлрдЯा рд╣ुрдЖ рдЬूрддा рдХрд╣ाрдиी рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рдордИ рд╕рди् 1977 рдИ. рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╕рдЪ्рдЪिрджाрдиंрдж рдзुрдордХेрддू рдЕрдкрдиे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдЖреЩिрд░ी рдХैрдлिрдпрдд рдХे рдмाрджрдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рдЯूрдЯрддे рдХрдЧाрд░ рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд░ाрдорд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЖрдиे рдХे рдоिрдердХ рдХा рдЦंрдбрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕े рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕ рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдпिрдд рдХрд░рддी рд╣ै, “рдЕрдм рдХिрд╕ी рднी рдЖрджрдоी рдХो рднूрдЦ рд╕े рдорд░рдиे рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा, рд░рдоुрдЖ рдЪрд╣рдХрддा рд╣ुрдЖ рдмोрд▓ा- рдЬрдм рд╡े рд▓ोрдЧ рд╣рдоें рдЕрдиाрдЬ рджेंрдЧे, рддрдм рднрд░рдкेрдЯ рднाрдд рдЦाрдПँрдЧे। рдЙрди्рд╣ें рдШोंрдШे-рдХेрдХреЬे рдЦाрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рд░рд╣ेрдЧी।22 рдХिрди्рддु рди рдЙрди्рд╣ें рдЕрдиाрдЬ рдоिрд▓рддा рд╣ै рди рд╣ी рд░рдоुрдЖ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдХोрдИ рд╕ुрдзाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд╕рдд्рддा рдкрдХ्рд╖ рдХे рд╕ाрд░े рд╡ाрдпрджे рдХाрдЧрдЬों рдоें рд╣ी рд╕िрдордЯрдХрд░ рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕े рд░ाрдорд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЬंрдЧрд▓рд░ाрдЬ рдХрд╣рдиा рдЬ्рдпाрджा рдЙрдЪिрдд рд╣ोрдЧा। рд╕ंрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рддीрд╕ рд╕ाрд▓ рдХा рд╕реЮрд░рдиाрдоा рдоें рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХे рджिрди-рдк्рд░рддिрджिрди рдЧुрд▓ाрдо рд╣ोрддे рдЬाрдиे рдХी рджाрд╕्рддाрди рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рд╣ी рдХैрд╕े рдЦुрд▓ेрдЖрдо рд▓ुрдЯ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे рдЗрд╕рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╕िрдж्рджेрд╢ рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдХрд╣ाрдиी рднाрд░рддीрдп рд╢ाрд╕рди-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рд╡ंрд╢ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдПрдХाрдзिрдХाрд░ рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рдк्рд░рддीрдХ рд░ूрдк рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХा рдХाрд░рдг рдЗрд╕ी рд╡ंрд╢ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдоाрдирддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рд╡рд╢ीрднूрдд рд╣ोрдХрд░ рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдиे рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा рдеा, “рдПрдХ рд╕ीрдоिрдд рд╡рд░्рдЧ рдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рдкाрд╕ рдЬрдоा рдХрд░ рд░рдЦा рд╣ै рддрдеा рд╡рд╣ рд╡рд░्рдЧ рдЙрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рдЪिрдкрдХा рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै- рдШूрд░рдХрд░ рдордд рджेрдЦिрдП, рд╕рдЪ्рдЪी рдмाрдд рд╣рдоेрд╢ा рдХреЬрд╡ी рд╣ोрддी рд╣ै- рдХ्рдпा рдХрд╣ा? рдЖрдк рдоुрдЭे рдЧिрд░рдл्рддाрд░ рдХрд░рд╡ा рджेंрдЧे।23

рд╕ुрд░ेрд╢ рд╕ेрда рдХी рднрд╡рджीрдп рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрдо рдЬрдирддा рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рддाреЬрдиा рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, “рд╕ुрдмрд╣ рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдЦрдмाрд░ рдоौрди рд╣ो рдЧрдП рдФрд░ рдк्рд░рд╡рдЪрдирдиुрдоा рдЦрдмрд░ рдЫрдкрдиे рд▓рдЧे рдеे। рд╢рд╣рд░ рдоें рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рд╕рд░рдЧोрд╢ी рдХा рдЖрд▓рдо рдеा рдФрд░ рд▓ोрдЧ рдХाрдиाрдлूрд╕ी рд╕े рдКँрдЪे рд╕्рд╡рд░ рдоें рдмाрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдХрддрд░ाрдиे рд▓рдЧे рдеे। рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдоें, рдЕрдкрдиे рд╢рд╣рд░ рдоें рдХ्рдпा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै, рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ोрдЧ рд╣рд░ рд░ाрдд рд▓ंрджрди рдХा рд░ेрдбिрдпो рдЦोрд▓рдХрд░ рдХुрдЫ рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдоें рд▓рдЧे рд░рд╣े.... рдЪंрдж рд▓ोрдЧ рд╢рд╣рд░ рдХी рд╕реЬрдХों рд╕े рдпा рджрдл्рддрд░ों рдоें рдЫूрдЯрддे рд╕рдордп рдпा рдЖрдзी рд░ाрдд рдоें рдШрд░ों рд╕े рдЙрдаाрдХрд░ рд╡ैрдиों рдоें рдмंрдж рдХрд░рдХे рдЬेрд▓ рднेрдЬ рджिрдП рдЧрдП।24 рд╕ुрд░ेрд╢ рдорд▓्рд╣ोрдд्рд░ा рдХी рдЗрдо्рд░े рдФрд░ рд╕рдордп рдХे рдмीрдЪ рдЖрдк рдХ्рдпोंрдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд╕рдд्рддा рдХे рдЕрдзीрди рд╣ो рдЪुрдХे рдмौрдж्рдзिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдкрд░ рдХрдЯाрдХ्рд╖ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╕ुрджीрдк рдХी рдХрд╣ाрдиी рдЕंрддрд╣ीрди рджो рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рдЕрдкрдиे рдоाрд░्рдЧ рдХे рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рд╣ो рдЪुрдХे рдпुрд╡ाрдУं рдХी рджाрд╕्рддाрди рдХो рд╣рдоाрд░े рд╕рдо्рдоुрдЦ рд░рдЦрддी рд╣ै। рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдиाрд░ंрдЧ рдХेрдЗрддрдиा рдмреЬा рдкुрд▓рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоेंрдоीрд╕ाрдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ुрдИ рдЧिрд░рдл्рддाрд░िрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै, “рдХाрд░рдг рдмрддाрдиे рдХी рд╣рдоें рдЕрдиुрдорддि рдирд╣ीं рд╣ै- рд╡ाрд░ंрдЯ рдХा рдХ्рдпा рд╣ै? рдЕрдм्рдмी рдХрдЯा рдЬाрддा рд╣ै.... рд╣рдоें рдХेрд╡рд▓ рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХो рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рд╣ै।25 рд╢рд░рдж рдЬोрд╢ी рдЕрдкрдиेрдкिрдЫрд▓े рджिрдиों рдоेंрдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рдХрдм-рдХрдм рди рд▓рдЧी рдЗрдорд░рдЬेंрд╕ीрдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддे рд╣ैं, “рдЙрд╕ рдХीрд░्рддрди рдоंрдбрд▓ी рдХा рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा, рдЬो рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХे рдмрд╣ाрдиे рдорд▓ाрдИ рдкрд░ рдиреЫрд░ рдЧреЬा рд╕рдмрдХो рдлाрд╕िрд╕्рдЯ рдФрд░ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрд╡ाрджी рдХрд░ाрд░ рджे рд░рд╣ी рдеी рдФрд░ рдХрд╡िрддा рдЫोреЬрдХрд░ рд╕рдд्рддाрд░ूреЭ рдкाрд░्рдЯी рдХा рдоैрдирдлेрд╕्рдЯो рд▓िрдЦ рд░рд╣ी рдеी- рджेрд╢ рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХ्рдпा рдЖрдпा, рдЖрдлрддрдХाрд▓ рдЖ рдЧрдпा। рд╣рдордиे рдЕрдкрдиी рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдЕрдкрдиी рдЕрд╕्рдоिрддा, рдЕрдкрдиे рдЖрджрдоी рднрд░ рд░рд╣ рдЬाрдиे рдХा рд╣реШ рдЦो рджिрдпा рдеा। рджेрд╢ рдХा рд╕ंрд╡िрдзाрди, рдЫोрдЯी рдХाрд░ рдХा рдбिреЫाрдЗрди рдмрдирдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдпा рдеा, рдЬिрд╕े рдЬрдм рдЪाрд╣े рдмрджрд▓ा рдЬा рд╕рдХे।26 рдЧुрд▓рд╢ेрдЦрд░ реЩाँ рд╢ाрдиी рдХी рдмिрд░ाрджрд░ी рдХрд╣ाрдиी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡ाрджों рдХो рдмेрдирдХाрдм рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕े рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рд╕े рдЬोреЬрдХрд░ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рд╢्рд░ीрдХांрдд рдЪौрдзрд░ी рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХी рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рдЧрд░ीрдмी рдФрд░ рднूрдЦрдорд░ी рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдоौрддों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХुрдЫ рдЗрд╕ рд░ूрдк рдоें рдХрд░рддे рд╣ैं, “рдпे рдоौрддें рднूрдЦ рд╕े рдирд╣ीं рд╣ुрдИं, рд╡рд░рди् рдорд╣ीрдиों рд╕े рдЦाрдиे-рдкीрдиे рдХो рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд▓ोрдЧों рдиे рдЬंрдЧрд▓ी рдлрд▓-рдлूрд▓ рдЦाрдиे рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдП рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдЗрди рд╡िрд╖ैрд▓े рдлрд▓-рдлूрд▓ рдЦाрдиे рд╕े рд╣ुрдИ।27 рд╣िрдоांрд╢ु рдЬोрд╢ी рдХेрд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХрд╣ाрдиिрдпाँрд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рдЬрд▓рддे рд╣ुрдП рдбैрдиे рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдХिрдП рдЧрдП рд░ाрдЬрдиीрддिрд╡ाрдж рдХो рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдпिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╣िрдоांрд╢ु рдЬोрд╢ी рд░ाрдЬрдиीрддि рдХी рднрд░्рдд्рд╕рдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рджेрд╢ рдХो рдЧृрд╣рдпुрдж्рдз рдХी рд╕ी рднрдпाрдирдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рд▓ा рдЦреЬे рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рддुрдо्рд╣ाрд░ा рд╣ै- рддुрдо्рд╣ाрд░े рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рдХाрд▓िрдЦ рд▓рдЧाрдХрд░ рддुрдо्рд╣ें рджेрд╢ рдХे рдХोрдиे-рдХोрдиे рдХे рд╣िрд╕्рд╕े рдоें рднेрдЬा рдЬाрдП рддाрдХि рджेрд╢рд╡ाрд╕ी, рдЬिрдирдХे рд╡िрд╢्‍рд╡ाрд╕ рдХी рддुрдордиे рд╣рдд्рдпा рдХी рд╣ै, рддुрдо्рд╣ाрд░ी рднрд░्рдд्рд╕рдиा рдФрд░ рдЙрдкрд╣ाрд╕ рдХрд░ рд╕рдХे। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рднी рддुрдо рдорд░ рди рд╕рдХे рддो рддुрдо्рд╣ें рдЪाँрджрдиी рдЪौрдХ рдХे рднрд░े рдмाреЫाрд░ рдоें рд╕рд░े рдЖрдо рдлाँрд╕ी рдХी рд╕рдЬा рджी рдЬाрдП।28

рд╣ृрджрдпेрд╢ рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рдпंрд╕ेрд╡рдХ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ рдоें рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рджрд▓рдмрджрд▓ рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕े рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै, “рд╣рдоाрд░े рдЪुрдиे рд╣ुрдП рдиुрдоाрдЗंрджे рдкाрд░्рдЯिрдпों рдХो рдРрд╕े рдмрджрд▓рддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдЫोрдЯे рдмрдЪ्рдЪे рдЧीрд▓े рд╣ो рдЧрдП рдХрдЪ्рдЪे।29 рдХ्рд╖िрддीрд╢ рд╡िрдж्рдпाрд▓ंрдХाрд░ рдХी рджेрд╡рддा рдХुрд░्рд╕ी рдХे рдиाрдордХ рдХрд╣ाрдиी рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдХांрдЧ्рд░ेрд╕рдЖрдИрдХे рдиाрдо рд╕े рдЕрдкрдиी рдкाрд░्рдЯी рдХे рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдФрд░ рдЙрдирдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХी рджाрд╕्рддाँ рдХो рдмрдпाँ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдХाрд▓рдЦंрдб рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЬрдирддा рдкाрд░्рдЯी рдХी рд╕рд░рдХाрд░ рддрдХ рдХी рдХрдеा, рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЧреЭी рдЧрдИ рд╣ै, “рдЬрдм рдЗंрджिрд░ा рдЗрдЬ рдЗंрдбिрдпा рдФрд░ рдЗंрдбिрдпा рдЗрдЬ рдЗंрджिрд░ा рдХा рдиाрд░ा рд▓рдЧा рдеा, рддрдм рдЪाрд░ों рдУрд░ рдЗрд╕ рдЖрдИ. рдФрд░ рдИ. рдХे рдХुрдЫ рдФрд░ рди рдеा- рдорд╣ाрд░рдеिрдпों рдХी рдЖँрдЦों рдХे рд╕ाрдордиे рд▓рдЧрднрдЧ 90 рд╡рд░्рд╖ рдкुрд░ाрдиी рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдЬैрд╕ी рдорд╣рдиीрдп рд╕ंрд╕्рдеा рдз्рд╡рд╕्рдд рд╣ो рдЧрдИ рдФрд░рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдЖрдИрдРрд╕ी рдЙрднрд░рдХрд░ рдЖрдИ, рдЬो рд╕рдмрдХो рдЪрдХाрдЪौंрдз рдХрд░ рдЧрдИ।30 рд╢्рд░ीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдХे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдШрд░рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХрд╣ाрдиी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдк्рд░ेрд╕-рд╕ेंрд╕рд░рд╢िрдк рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рдХी рдЕंрддрд░्рд╡्рдпрдеा рдХो рд╡рд░्рдгिрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рдЗрд╕ рд╡्рдпрдеा рдХो рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, “рдЙрд╕рдХी рдЖрдЬ рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рдПрдХ рддिрд╣ाрдИ рднी рд╕рдЪ рди рдеा, рд╕ाрд░ा рдХा рд╕ाрд░ा рдЭूрда рдеा।31  

рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँрд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдбॉ. рдЕрд░ुрдг рдХुрдоाрд░ рднрдЧрдд рдиे рдЙрди्рдиीрд╕ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╕ंрдкाрджрди рд╡рд░्рд╖ 2019 рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рд╕ंрдЬрдп рд╕िंрд╣ рдмрдШेрд▓ рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕ंрдХрд▓рди рдХी рдПрдХ-рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рд╡्рдпрдеा рдХा рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЙрдирдХो рдкреЭрддे рд╣ुрдП рд▓рдЧрддा рд╣ै рдоाрдиो рд╣рдо рдПрдХ рдРрд╕ी рдЕँрдзेрд░ी рдЦोрд╣ рдоें рд╕े рдЧुрдЬрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рд╕ंрддाрдк, рдЯीрд╕ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдШрдирдШोрд░ рдЪुрдк्рдкी рд╕ाрдз рд▓ेрдиे рдХे рд╕िрд╡ा рдФрд░ рдХोрдИ рджूрд╕рд░ा рд░ाрд╕्рддा рд╕рдордЭ рдоें рдирд╣ीं рдЖрддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ीрдп рдЬीрд╡рди рдоें рдлैрд▓े рдХ्рд▓ांрдд рдХो рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЬिрддрдиे рдмреЬे рдк्рд▓ाрдЯ рдФрд░ рдХैрдирд╡ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдЙрдаाрддी рд╣ै рдЙрд╕рдХी рд╡ेрджрдиा рдЙрд╕рд╕े рднी рдЧрд╣рд░ी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी рд╣ै।32 рдЗрдирдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╡рд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं рдЬिрди рдкрд░ рдЖрдо рддौрд░ рдкрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдкाрдардХ-рд╡рд░्рдЧ рдХा рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рдЬा рдкाрддा рд╣ै, рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी рдХाрд▓ा рдЕрдз्рдпाрдп рдЛрддा рд╢ुрдХ्рд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ рдоें рдЬрдм рд╕рдд्рддा рд╕्рд╡ाрд░्рде рдФрд░ рд▓ोрд▓ुрдкрддा рдХा рдкрд░्рдпाрдп рдмрди рдЧрдИ рдеी рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рд▓िрдк्рд╕ा рдХी рдХрдардкुрддрд▓िрдпाँ рдЫाрдпा рдиृрдд्рдп рдХрд░рддी рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧी рдеी, рддрдм рднी рдХ्рдпा рдоौрди рдзाрд░рдг рдХिрдП рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕рд╣рддे рдЬाрдиा рдЙрдЪिрдд рдеा? рдХрд╣ाрдиी рдРрд╕े рд╣ी рдХрдИ рдк्рд░рд╢्рдиों рдХी рдкреЬрддाрд▓ рдХрд░рддी рд╣ै। рддрдкेрд╢्‍рд╡рд░ рдиाрде рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рдмрдЧाрд╡рдд рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬे.рдкी. рдХे рдЫाрдд्рд░-рдЖंрджोрд▓рди рдФрд░ рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдиाрдо рдкрд░рдоीрд╕ाрдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ुрдИ рдЫाрдд्рд░ों рдХी рдЧिрд░рдл्рддाрд░ी рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдЖрдо рд╣реЬрддाрд▓, рдЪрдХ्рдХा рдЬाрдо, рдЧाреЬी рдмंрдж, рджुрдХाрди рдмंрдж, рдХोрд░्рдЯ-рдХрдЪрд╣рд░ी рдмंрдж рдЬैрд╕े рд╕ंрджрд░्рднों рдХो рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдиे рдЙрдж्рдзृрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдкрдиी рдЕрдЧрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╕्рдкрд░्рд╢ाрдШाрдд рдоें рдЙрд╕ рдХाрд▓ी рд░ाрдд рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХी рдЕрдЧрд▓ी рд╕ुрдмрд╣ рдиे рдкूрд░े рджेрд╢ рдХो рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдкीреЬा рдПрдХ рд╕ाрде рд╕рд╣рдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдеा।

рдкंрдХрдЬ рдмिрд╖्рдЯ рдХी рдЦोрдЦрд▓ рдФрд░ рдХрд╡ाрдпрдж рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдиिрд╖्рдаुрд░рддा рдХो рдЕрдкрдиे рдХрдеाрдирдХ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдо рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЖрдП рдмрджрд▓ाрд╡ рдПрд╡ं рдХिрд╕ी рднी рдкрд▓ рдХुрдЫ рднी рдЕрдиिрд╖्рдЯ рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рдХा рднाрд╡ рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рджрдпाрдХृрд╖्рдг рд╡िрдЬрдпрд╡рд░्рдЧीрдп рд╡िрдЬрдпрдХी рдЫाрддी рдаंрдбी рд╣ो рдЧрдИ рдХрд╣ाрдиी рдЗрдорд░рдЬेंрд╕ी рдХी рдШोрд╖рдгा рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕рднी рд╕рдХ्рд░ीрдп рд╡िрд░ोрдзी рдкрдХ्рд╖ рдХे рдиेрддाрдУं рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдмंрджी рдмрдиा рд▓िрдП рдЬाрдиे рдХी рд╡िрдХрд▓рддा рдХो рд╕्рд╡рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рджीрдк्рддि рдЦंрдбेрд▓рд╡ाрд▓ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рдФрд░ рдХрдм्рд░ рдЖреЫाрдж рднाрд░рдд рдХे рд╕рдкрдиों рдПрд╡ं рд▓ोрдЧों рдХी рдЖрд╢ाрдУं рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рддी рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рд▓рдЧाрдП рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдгों рдХी рднी рдкреЬрддाрд▓ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рдиिрд╢ांрддрдХेрддु рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рдкीрдкрд▓ рдФрд░ рдмрд░рдЧрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдЬैрд╕े рджंрд╢ рд╕े рдЙрднрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдо рдЬрдирддा рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдпрдЬ्рдЮ рдФрд░ рд╣рд╡рди рдЬैрд╕े рдЖрдпोрдЬрдиों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ैं, “рдмрд░рдЧрдж рдФрд░ рдкीрдкрд▓ рдХी рдЬреЬों рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдЪрдмूрддрд░ा рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рдеा, рдЬिрд╕े рдЬрдпрдк्рд░рдХाрд╢ рдЪौрдХ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рдоिрд▓ рдЧрдИ। рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рдЙрдкाрдп рдХिрдП рдЬाрддे। рдЗрдирдоें рдПрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдеा рд╣рд╡рди рдХा।33 рдФрд░ рдЗрд╕ рд╣рд╡рди рдоें рдкреЭे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдоंрдд्рд░ों рдоेंрдЖрдкाрддрдХाрд▓-рд╡िрдиाрд╢ाрдп рд╕्рд╡ाрд╣ा।рдЬैрд╕े рдоंрдд्рд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рдеे। рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдмाрдж рдЬрдирддा рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдмрдирдиे рдХा рднी рд╕ंрдХेрдд рджेрддी рд╣ै, “рд╕рди् рд╕рддрд╣рдд्рддрд░ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░, рджिрд▓्рд▓ी рдоें рдЬрдирддा рд╕рд░рдХाрд░।34

рдорд╣ीрдк рд╕िंрд╣ рдХी рдиिрд╢ाрдиा рдХрд╣ाрдиीрдоीрд╕ाрдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкрдХреЬे рдЧрдП рд▓ोрдЧों рдХी рджाрд╕्рддाрди рдХो рдмрдпाँ рдХрд░рддी рд╣ै, рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рднी рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдоीрд╕ा рдХा рдиिрд╢ाрдиा рдмрдиे рд▓ोрдЧों рдХी рдЧाрдеा рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдоृрджुрд▓ा рд╕िрди्рд╣ा рдХी рдЬрдм-рдЬрдм рд╣ोрд╣ी рдзрд░рдо рдХी рд╣ाрдиी рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдЬрдмрд░рди рд╣ुрдИ рдирд╕рдмंрджिрдпों рдХी рд╡्рдпрдеा рдХो рдХрд╣ाрдиी рдХे рдкाрдд्рд░рдоाрд╕्рдЯрд░ рдЬीрдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै, “рддुрдо्рд╣ें рд╢рд░्рдо рдирд╣ीं рдЖрдИ! рдкрдЪाрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рдирд╕рдмंрджी рдХрд░ा рдЖрдП। рдЕрдм рдХ्рдпा рддुрдо्рд╣ें рдмрдЪ्рдЪा рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рдеा? рдШрд░ рдоें рдмрд╣ु рдЖ рдЧрдИ рд╣ै। рдоुрдЭे рддो рдмोрд▓рддे рднी рд╢рд░्рдо рдЖ рд░рд╣ी рд╣ै। рдоाрд╕्рдЯрд░ рдЬी рдХा рд╡िрд▓ाрдк рд╕्рд╡рд░ рдеा- рдоैंрдиे рдХोрдИ рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рдпрд╣ рд╕рдм рдХिрдпा рд╣ै рдХ्рдпा? рддुрдо рддो рдШрд░ рдоें рд░рд╣рддी рд╣ो, рдмाрд╣рд░ рдХ्рдпा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै, рддुрдЭे рдХ्рдпा рдкрддा। рд╢िрдХ्рд╖рдХों, рд╕рд░рдХाрд░ी рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдкрд░ рдХрд╣рд░ рдвाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдиौрдХрд░ी рдХрд░рдиी рд╣ै рддो рд╕рдм рдмрд░्рджाрд╢рдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा; рдоाрд╕्рдЯрд░ рд╕ाрд╣рдм рдиे рдЕрдкрдиी рдмेрдмрд╕ी рдкрд╕ाрд░ рджी рдеी।35   

рд╡िрд╢्‍рд╡рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рддिрд╡ाрд░ी рдХी рдбाрдпрд░ी рдХрд╣ाрдиी рдоिрд╕्рдЯрд░ рднुрд╡рдиेрд╢्‍рд╡рд░ рдХी рдбाрдпрд░ी рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡рд╣ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рд▓िрдЦा рдХрд░рддे рдеे। рдЬрдм рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХो рдЗрд╕рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рддो рдЙрди्рд╣ें рдЧिрд░рдл्рддाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдШंрдЯो рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдкूрдЫрддाрдЫ рднी рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд╣ाрдиी рдкूрдЫрддाрдЫ рдХे рджौрд░ाрди рдкुрд▓िрд╕ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдж्рд╡ाрд░ा рдоिрд╕्рдЯрд░ рднुрд╡рдиेрд╢्‍рд╡рд░ рдХे рд╕ाрде рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рддाреЬрдиा рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╢рдд्рд░ुрдШ्рди рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी рдЕँрдзेрд░े рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд╣ाрдиी рд╕рдд्рддा рдХे рд▓ोрдн рдФрд░ рдЕрд╣ंрдХाрд░ рдоें рджрдорди рдХे рдЪрдХ्рд░ рдХो рджिрдЦाрддी рд╣ै। рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ рдоेंрдоीрд╕ाрдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд, “рди рдЬрдоाрдирдд рдФрд░ рди рдЕрджाрд▓рдд। рдРрд╕ा рд╣ी рдЖрджेрд╢ рдЗंрджिрд░ा рдЬी рдХा рдеा।36 рдЬिрд╕рдоें рдХрд╣ाрдиी рдХे рдкाрдд्рд░ рднрд░рдд рдмाрдмू рдХी рддрд░рд╣ рдЖрдо рдЬрдирддा рднी рдЕрд╕рд╣ाрдп рдеी рдЬिрд╕рдоेंрд╣рдо рдХ्рдпा рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैंрдХा рднाрд╡ рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рд╣िрдоांрд╢ु рдЬोрд╢ी рдХी рдЬрд▓рддे рд╣ुрдП рдбैрдиे рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд╢ाрд╕рди рдХी рдЕंрдзी рдЬेрд▓ों рдоेंрд╢िрд╡ рджाрдЬैрд╕े рдкाрдд्рд░ों рдХी рдХрдеा рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рдкрд╢ुрдУं рд╕े рднी рдмрджрддрд░ рдЬिрди्рджрдЧी рдЬीрдиे рдХो рдордЬрдмूрд░ рдеे। рдмाреЬों рдоें рдЬाрдирд╡рд░ों рдХी рддрд░рд╣ рдЙрди्рд╣ें рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा рдЬрд╣ाँ рддрди рдвँрдХрдиे рдХे рд▓िрдП рдкूрд░े рд╡рд╕्рдд्рд░ рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдеे। рд╕рдоुрдж्рд░ рдФрд░ рд╕ूрд░्рдп рдХे рдмीрдЪ рдХрд╣ाрдиी рджेрд╢ рдХो рдЧृрд╣рдпुрдж्рдз рдХी рд╕ी рднрдпाрд╡рд╣ рд╕्рдеिрддि рдоें рд▓ा рдЦреЬा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХрд░ोреЬों рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд╡िрд╢्‍рд╡ाрд╕ рдХी рдПрдХ рд╕ाрде рд╣рдд्рдпा рд╣ुрдИ рдеी। рдпрд╣ рд╕рдмрдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдХрд╣ाрдиी рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рджिрд▓्рд▓ी рд╢рд╣рд░ рдХे рд╣ाрд▓ाрдд рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХी рдмрд╕ों рдХे рдмंрдж рд╣ोрдиे рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдкाрд░्рд▓िрдпाрдоेंрдЯ рд╕्рдЯ्рд░ीрдЯ рдоें рд▓рдЧे рдХрд░्рдл्рдпू рддрдХ рдХा рдЪिрдд्рд░ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рд╡ेрдж рд╡्рдпрдеिрдд рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рддाрдо्рд░ рдкрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдкुрд▓िрд╕ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рджोрд╖ рдЬрдирддा рдкрд░ рдХिрдП рдЧрдП рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдХी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рдЕрдкрдиे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдмाрдж рдЖрдкाрддрдХाрд▓ीрди рдпाрддрдиाрдУं рд╕े рдЧुрдЬрд░े рдХрд╣ाрдиी рдХे рдкाрдд्рд░рд░рдоेрд╢ рдЬीрдХी рдордиोрджрд╢ा рдХो рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ाрддाрдо्рд░ рдкрдд्рд░рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рд╣ोрдиा рд╡्рдпрд░्рде рдоाрдирддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд╣ै। рдЕрд╢ोрдХ рдордирд╡ाрдиी рдХी рдкुрд░ाрдиी рдЪाрдмी рдХрд╣ाрдиी рдЕрдкрдиी рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рдЗрдорд░рдЬेंрд╕ी рдХे рджौрд░ рдХी рдпाрдж рджिрд▓ाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдмोрд▓рдиा, рд╕ुрдирдиा рдФрд░ рдмрддाрдиा рднी рдк्рд░рддिрдмंрдзिрдд рд╣ो рдЧрдпा рдеा, рдРрд╕े рджрдорди рдХे рдоाрд╣ौрд▓ рдоें рдкुрд▓िрд╕-рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рдЬ्рдпाрджрддिрдпाँ, рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдкрд░ рд░ोрдХ рдФрд░рдоीрд╕ाрдЬैрд╕े рдоुрдж्рджों рдХो рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рд╕ाрде рдЙрдаाрддी рд╣ै।

рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХो рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЬो рд╕ाрдоाрди्рдп рддрде्рдп рдЙрднрд░рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддे рд╣ैं, рд╡рд╣ рдпрд╣ рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рдмреЬी рд╣ी рдЧрд╣рдирддा рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП, рдЖрдкाрддрдХाрд▓ीрди рдХाрд▓рдЦрдг्рдб рдХा рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ैं। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХी рдкीреЬा, рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡, рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдвाँрдЪे рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпाँ рдПрд╡ं рд╡िрдж्рд░ूрдкрддाрдУं рдЖрджि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдЖрдо рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХे рднीрддрд░ рдЙрдкрдЬे рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдХो рд╕्рд╡рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рд╕े рдЧрд╣рд░ा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै।

 

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде:-

1.    рдЕрд╢ोрдХ рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рд╕ँрдХрд░ी рдЧрд▓ी рдоें, рд╕ंрднाрд╡рдиा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╣ाрдкुреЬ (рдЙ.рдк्рд░.), рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1978, рдкृ.рд╕ं.-84

2.    рд╢्рд░ी рдиाрд░ाрдпрдг рджрдд्рдд (рд╕ं.), рдирд╡рдиीрдд (рдкрдд्рд░िрдХा), рдЪुрдиाрд╡ рдФрд░ рдЪुрдиाрд╡ (рдХрд╣ाрдиी), рдЗрди्рдж्рд░рдиाрде рдорджाрди (рд▓ेрдЦрдХ), рдирд╡ंрдмрд░, 1978, рдирд╡рдиीрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдоुंрдмрдИ, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-59

3.    рдХрдорд▓ेрд╢्‍рд╡рд░, рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдкрд░ाрдЧ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1976, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-111

4.    рдорд╣ीрдк рд╕िंрд╣ (рд╕ं.), рд╕ंрдЪेрддрдиा (рдкрдд्рд░िрдХा), рдПрдХ рдеी рд░ाрдиी (рдХрд╣ाрдиी), рдХेрд╡рд▓ рд╕ूрдж (рд▓ेрдЦрдХ), рдоाрд░्рдЪ, 1977, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-77

5.    рдХाрд╢ीрдиाрде рд╕िंрд╣, рдЖрджрдоीрдиाрдоा, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди , рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1978, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-79

6.    рдЧंрдЧाрдк्рд░рд╕ाрдж рд╡िрдорд▓, рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдкूрд░्рд╡ा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1983, рдкृ.рд╕ं.-123

7.    рдЧोрд╡िंрдж рдоिрд╢्рд░, рдЕंрддःрдкुрд░, рдиेрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1976, (рднूрдоिрдХा рд╕े)

8.    рдзीрд░ेрди्рдж्рд░ рдЕрд╕्рдеाрдиा, рд▓ोрдЧ рд╣ाрд╢िрдП рдкрд░, рд╢ाрд░рджा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1976, рдкृ.рд╕ं.-23

9.    рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдЕрд╡рд╕्рдеी (рд╕ं.), рдХाрджंрдмिрдиी (рдкрдд्рд░िрдХा), рдоुрд░्рджा рдоैрджाрди (рдХрд╣ाрдиी), рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ (рд▓ेрдЦрдХ), рдЬुрд▓ाрдИ, 1976, рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-37

10.  рд░рдоेрд╢ рдЙрдкाрдз्рдпाрдп, рдкैрджрд▓ рдЕँрдзेрд░े рдоें, рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1981, рдкृ.рд╕ं.-09

11.  рд░рдоेрд╢рдЪंрдж्рд░ рд╢ाрд╣, рдЬंрдЧрд▓ рдоें рдЖрдЧ, рдкूрд░्рд╡ोрджрдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1979, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-38

12.  рдк्рд░рд╡рдг рдХुрдоाрд░ рд╡ंрдж्рдпोрдкाрдз्рдпाрдп, рдИрд╢्‍рд╡рд░ рдмाрдмू рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрдд рдеे, рд╢ाрд░рджा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1979, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-75

13.  рдорд╣ीрдк рд╕िंрд╣ (рд╕ं.), рд╕ंрдЪेрддрдиा (рдкрдд्рд░िрдХा), рдЬрд▓ूрд╕ (рдХрд╣ाрдиी), рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢ी рдк्рд░рдХाрд╢ (рд▓ेрдЦрдХ), рдЬूрди, 1976, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-26

14.  рдирд░ेंрдж्рд░ рдХोрд╣рд▓ी, рдЖрдзुрдиिрдХ рд▓реЬрдХी рдХी рдкीреЬा, рдиेрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1978, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-24

15.  рдк्рд░рджीрдк рдкंрдд, рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХा рд╢рд╡, рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1975, рдкृ.рд╕ं.-11

16.  рдк्рд░ेрдо рдЬрдирдоेрдЬрдп, рд░ाрдЬрдзाрдиी рдоें рдЧँрд╡ाрд░, рдкрд░ाрдЧ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1978, рдкृ.рд╕ं.-171

17.  рдмрджीрдЙреЫ्реЫрдоाँ, рдЪौрдеा рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдк्рд░рд╡ीрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1978, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-168

18.  рдмрд▓рд░ाрдо, рдХрд▓рдо рд╣ुрдП рд╣ाрде, рджिрд╢ा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1986, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-74

19.  рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдЕрд╡рд╕्рдеी (рд╕ं.), рдХाрджंрдмिрдиी (рдкрдд्рд░िрдХा), рдПрдХ рдоुрд░्рджाрдмाрдж рдЖрджрдоी (рдХрд╣ाрдиी), рдордгि рдордзुрдХрд░ (рд▓ेрдЦрдХ), рдЬुрд▓ाрдИ, 1976, рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-107

20.  рдорд╣ीрдк рд╕िंрд╣, рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд╕्рдЯाрд░ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢ंрд╕, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1978, рдкृ.рд╕ं.-39

21.  рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдд्рдпाрдЧी, рдЛрддु рд╡рд░्рдгрди, рдиेрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1979, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-42

22.  рд╕рдЪ्рдЪिрджाрдиंрдж рдзुрдордХेрддू, рдЖреЩिрд░ी рдХैрдлिрдпрдд рдХे рдмाрдж, рдоीрдиाрдХ्рд╖ी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдоेрд░рда, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1978, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-33

23.  рдорд╣ीрдк рд╕िंрд╣ (рд╕ं.), рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (рдкुрд╕्рддрдХ), рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा (рдХрд╣ाрдиी), рд╕िрдж्рджेрд╢ (рд▓ेрдЦрдХ), рд╣िрди्рджी рдмुрдХ рд╕ेंрдЯрд░ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1976, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-116

24.  рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी (рд╕ं.), рдзрд░्рдордпुрдЧ (рдкрдд्рд░िрдХा), рднрд╡рджीрдп (рдХрд╣ाрдиी), рд╕ुрд░ेрд╢ рд╕ेрда (рд▓ेрдЦрдХ), рдЕрдЧрд╕्рдд, 1977, рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдоुंрдмрдИ, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-24

25.  рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдиाрд░ंрдЧ, рдЗрддрдиा рдмреЬा рдкुрд▓, рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╣ाрдкुреЬ (рдЙ.рдк्рд░.), рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1984, рдкृ.рд╕ं.-101

26.  рд╢рд░рдж рдЬोрд╢ी, рдкिрдЫрд▓े рджिрдиों, рд░ाрдЬрдкाрд▓ рдПрдг्рдб рд╕рди्реЫ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1999, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-26-27

27.  рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдЕрд╡рд╕्рдеी (рд╕ं.), рдХाрджंрдмिрдиी (рдкрдд्рд░िрдХा), рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХी (рдХрд╣ाрдиी), рд╢्рд░ीрдХांрдд рдЪौрдзрд░ी (рд▓ेрдЦрдХ), рдлрд░рд╡рд░ी, 1977, рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-102

28.  рд╣िрдоांрд╢ु рдЬोрд╢ी, рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд╢ाрд░рджा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1979, рдкृ.рд╕ं.-07

29.  рд╣ृрджрдпेрд╢, рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी, рд╕ंрднाрд╡рдиा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1981, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-87

30.  рдХ्рд╖िрддीрд╢ рд╡िрдж्рдпाрд▓ंрдХाрд░, рдЖрдИ. рдЖрдИ. рдЖрдИ, рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1981, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-69

31.  рд╢्рд░ीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा, рдШрд░, рдк्рд░рднाрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1981, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-145

32.  рдЕрд╢ोрдХ рдоिрд╢्рд░ (рд╕ं.), рдкुрд╕्рддрдХ-рд╡ाрд░्рддा (рдкрдд्рд░िрдХा), рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рд╡्рдпрдеा рдХрд╣рддी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (рдЖрд▓ेрдЦ), рд╕ंрдЬрдп рд╕िंрд╣ рдмрдШेрд▓ (рд▓ेрдЦрдХ), рдордИ-рджिрд╕ंрдмрд░, 2019, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-55

33.  рдЕрд░ुрдг рдХुрдоाрд░ рднрдЧрдд (рд╕ं.), рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдЕрдиाрдоिрдХा рдкрдм्рд▓िрд╢рд░्рд╕ рдПंрдб рдбिрд╕्рдЯ्рд░ीрдм्рдпूрдЯрд░्рд╕ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2019, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-60

34.  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-61

35.  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-74

36.  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-92

 
***

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।