рдордзु рд╕ंрдзु
рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдПрд╡ं рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖, рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ,рдЧुрд░ु рдиाрдирдХ рджेрд╡ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЕрдоृрддрд╕рд░, рдкंрдЬाрдм।рд▓ेрдЦिрдХा: рджीрдкрдХ рд╢рд░्рдоा
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рд╕ंрднाрд╡рдиा, рд╣ाрдкुреЬ
рдоूрд▓्рдп: ₹ 350
‘рдиीрд▓ी рдЧिрдЯाрд░’ рд╕ंрднाрд╡рдиा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╣ाрдкुреЬ рд╕े 2022 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рджीрдкрдХ рд╢рд░्рдоा рдХा рдмाрдЗрд╕рд╡ाँ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै। ‘рдиीрд▓ी рдЧिрдЯाрд░’ рдоें 29 рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ंрдХрд▓िрдд рд╣ैं। рджीрдкрдХ рд╢рд░्рдоा рдЬी рдиे рдЗрд╕े рдЕрдкрдиे рдкाрдардХों рдХे рдиाрдо рдФрд░ рдЙрди рд╢рдм्рджों рдХे рдиाрдо рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЬो рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдоुрдХрдо्рдорд▓ рдХрд░рддे рд╣ैं। рджीрдкрдХ рдмрд╣ुрдкрдаिрдд, рдЕрддि рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦिрдХा рд╣ै, рдЕрдЩ्рдЧ्рд░ेреЫी рдХी рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдФрд░ рдЕрдЩ्рдЧ्рд░ेреЫी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ुрдзी рдкाрдардХ рднी। рдПрдХ рдиреЫрд░ рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рджुрд░рднिрд╕ंрдзिрдпों, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рдпाрдп рдФрд░ рдиाрд░ी рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХी рдоुँрд╣ рдмोрд▓рддी рддрд╕्рд╡ीрд░ рд▓рдЧрддी рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдпрд╣ाँ рд╣рд░ рд╢рдм्рдж рдз्рд╡рди्рдпाрдд्рдордХ рд╣ै, рд╣рд░ рд╡ाрдХ्рдп рджूрд░рдЧाрдоी рд╕ंрдХेрдд рд▓िрдП рд╣ै, рд╣рд░ рдШрдЯрдиा рдПрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЦोрд▓рддी рд╣ै। рджीрдкрдХ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं -
![]() |
рджीрдкрдХ рд╢рд░्рдоा |
“рдЕрдоेрд░िрдХी рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ेрдоिंрдЧ्рд╡े рдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рд▓ेрдЦрдХ рдпрджि рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдоें рдкूрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рд░рдЦрддा рд╣ै, рддो рдЙрд╕े рд╡े рд╕рдм рдкृрд╖्рда рдкрд░ рд▓ाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд░рд╣рддी। рдкाрдардХ рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЫोреЬ рджी рдЧрдИ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рднी рдкрдХреЬ рд▓ेрддा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдоाрди्рдпрддा рдеी рдХि рдкाрда рдХा рдЕрдиुрдкाрдд рд╣िрдордЦंрдб рдХा рдЖрдард╡ाँ рднाрдЧ рд▓िрдП рдЙрд╕ рдиोрдХ рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЬो рдкाрдиी рдХी рд╕рддрд╣ рдХे рдКрдкрд░ рджिрдЦрддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЙрд╕ рд╣िрдордЦंрдб рдХा рд╕ाрдд рдмрдЯा рдЖрда рднाрдЧ рдкाрдиी рдХी рд╕рддрд╣ рдХे рдиीрдЪे рдЫिрдкा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै।”1
‘рдиीрд▓ी рдЧिрдЯाрд░’ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдЕрдиेрдХ рдкрд╣рд▓ू рд▓िрдП рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдЙрд╕ рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп, рдиाрдЯ्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдЖрд▓ोрдЪрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ рд╣ैं, рдЬो рдоाрдирддी рд╣ै рдХि рдиाрдпрдХ рдзीрд░ोрджाрдд्рдд, рдзीрд░рдк्рд░рд╢ांрдд рдЖрджрд░्рд╢ рдкुрд░ुрд╖ рд╣ी рд╣ो। рдЙрд╕े рд╡िрдирдо्рд░, рдордзुрд░ рднाрд╖ी, рдпुрд╡ा, рдЪрддुрд░, рдд्рдпाрдЧी, рдХुрд▓ीрди, рдИрдоाрдирджाрд░, рдиिрд╕्рд╡ाрд░्рде, рдмुрдж्рдзिрдоाрди, рд╕ाрд╣рд╕ी, рд╡ीрд░ рдФрд░ рдХрд▓ाрдк्рд░िрдп рд╣ोрдиा рд╣ी рдЪाрд╣िрдП। рдЙрд╕рдоें рдРрд╕े рдЧुрдг рд╣ों рдХि рдЙрд╕े рд╕्рдЯाрд░, рд╕ेрд▓ेрдм्рд░िрдЯी, рдЪैрдо्рдкिрдпрди рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХे। рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп рд╣ो। рджीрдкрдХ рд╢рд░्рдоा рдХे рдпрд╣ाँ рдХाрд╡्рдп рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдоाрдирджंрдб рдлीрдХे рдкреЬ рдЧрдП рд╣ैं, рдиाрдпрдХ рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкूрд░े рдХा рдкूрд░ा рдмрджрд▓ा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рджीрдкрдХ рдХे рдпрд╣ाँ рдиाрдХ рдкрд░ рдЧुрд╕्рд╕ा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े, рдзैрд░्рдпрд╣ीрди рдзीрд░ोрдж्рдзрдд्рдд рдкुрд░ुрд╖ рдЕрдкрдиे рдиिрдХृрд╖्рдЯрддрдо рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдиाрд░ी рдЙрдд्рдкीреЬрди рддो рдЙрдирдХी рдзрдордиिрдпों рдоें рдЕंрдбрд░ рдХрд░ेंрдЯ рдХी рддрд░рд╣ рдЕрдиुрд╕्рдпूрдд рд╣ै। ‘рд╕рдЦ्рдд рдЬाрди’ рдХा рдкрддि рдХुрди्рджрди рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдк्рд░рдердо рд░ाрдд рд╣ी рдкрдд्рдиी рдХे рдХाрди рдкрд░ рдердк्рдкреЬ рдоाрд░ рдЙрд╕े рдмрд╣рд░ा рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। ‘рдШोрдбा рдПрдХ рдкैрд░’ рдоें рдкрддि рдкрдд्рдиी рдХो рдкीрдЯрдиे рдХे рд▓िрдП рдкेрдЯी рдпा рдЫреЬी рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдмीрдоाрд░ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдХрднी рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдирд╣ीं рдЬाрддा। рдкрдд्рдиी рдХी рдоृрдд्рдпु, рдЙрд╕рдХे рд╢рд╡ рдХो рдШрд░ рд▓ाрдиे рдХी рд╕ूрдЪрдиा рднी рдЙрд╕े рдХ्рд▓рдм рдоें рд╣ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। ‘рдЕрд░рдХ्рд╖िрдд’ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рджाрдпें-рдмाрдПँ, рдЗрдзрд░-рдЙрдзрд░ рд╣рд░ рддрд░рдл рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХрд░्рдоिрдпों рд╕े рдШिрд░ी рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХा рдкрддि рдбीрдЖрдИрдЬी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдкुрд▓рд╕िрдпा рд╣ाрде рдкрдд्рдиी рдХो рдкीрдЯрдиे рдоें рдоाрд╣िрд░ рд╣ै।
![]() |
рдордзु рд╕ंрдзु |
рдЙрд╕े рдзीрд░рд▓рд▓िрдд рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЙрд╕рдХे рдЕंрджрд░ рдЦрддрд░рдиाрдХ рдпौрди рдХाрдордиाрдПँ рд╣ैं। рдЬिрд╕े рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоुрдЧ्рдзा-рдиाрдпिрдХा рдХрд╣рддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдХрд╣ाँ рд╣ै? рдпрд╣ाँ рддो рдирд╣ी рд╣ै। рдкрд░рдХीрдпा рддो рд╣ै, рдкрд░ рд╡рд╣ рдордз्рдпा, рдк्рд░ौреЭा рд╣ै, 40 рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕। ‘рдмुрд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг’ рдХा рдкुрд░ुрд╖ рдкрдд्рдиी рдХी рд╕ौрддेрд▓ी рдоाँ рд╕े рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рд╕ंрдмंрдз рдмрдиाрдП рд╣ै। ‘рдЬрдоा рдордирдлी’ рдФрд░ ‘рдоुрд░рджा рджिрд▓’ рдХी рдиिрдЬी рд╕ेрдХ्рд░ेрдЯрд░ी рд░рдо्рднाрдПँ рдмॉрд╕ рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдХेрдпрд░ рдЯेрдХрд░, рдЧрд░्рд▓ рдл्рд░ेंрдб, рд╕рдм рдХुрдЫ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ैं рдФрд░ рдкрдд्рдиिрдпाँ рдЗрд╕ рдЕрд╡рдоाрдирдиा рд╕े рдЖँрдЦे рдоूँрджें рдкреЬी рд╣ैं। ‘рдлांрд╕ी рдХाрда’ рдоें рднी рдиाрдпрдХ рдЪाрд▓ीрд╕ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рдкрдд्рдиी рд╕्рд╡рд░्рдгा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╕рдд्рддाрдИрд╕ рд╡рд░्рд╖ीрдп рд░ंрднा рд╕े рдЪोंрдЪ рднिреЬा рд░рд╣ा рд╣ै। ‘рдЖрдзी рд░ोрдЯी’ рдоें рдоाँ рдХे рд╕िрд░ рдкрд░ рдмाрдк- рдмेрдЯे рджोрдиों рдиे рдЕрд╡ैрдз рдФрд░ рдЕрдоाрди्рдп рдк्рд░ेрдо рдХी рддрд▓рд╡ाрд░ рд▓рдЯрдХा рд░рдЦी рд╣ै। рдкрддि рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдоाрдиिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдо्рдмोрдзрди рд▓िрдП рд╣ैं। рдкрдд्рдиी рдХрд╣ीं ‘рдЖрдзी рд░ोрдЯी’ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै, рдХрд╣ीं ‘рдЭंрдХрд╡ैрдпा’ рдФрд░ рдХрд╣ीं ‘рдмिрдЯрд░ рдкिрд▓’। ‘рдмिрдЯрд░ рдкिрд▓’ рдХे рд╕ेрд╡ा рдиिрд╡ृрдд рдкुрд░ुрд╖ рдХी рдордиोрд╡िрдж рд╣ी рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ेрдпрд╕ी, рдЧрд░्рд▓ рдл्рд░ेंрдб, рдЕंрддрд░ंрдЧ рдоिрдд्рд░ рд╣ै। ‘рдорд╣рд╕ूрд▓ рдШрд░’ рдХा рдорд╣ेंрдж्рд░ рдЪाрдЪा рдмेрдЯी рдХी рд╕рд╣рдкाрдаिрди рдХा рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рд╕рд╡ाрд░ी’ рдоें рдоंрдЧрд▓ा рдФрд░ рдк्рд░िрдпंрдХा рдХा рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдиाрдпрдХ рдХा рдпрд╣ рдЦрд▓рдиाрдпрдХ рд░ूрдк рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдХ рдХो рдЪुрдиौрддी рд╣ै। рдХ्рдпा рд╕्рдд्рд░ी рдоाрдд्рд░ рднोрдЧ्рдпा рд╣ै?
рдкुрд░ुрд╖ рдЕрдЧрд░ рдкुрдд्рд░ рд╣ै, рддो рдХुрдкुрдд्рд░ рдФрд░ рд╣рдд्рдпाрд░ा рд╣ै। ‘рдЬ्рд╡ाрд░’ рдоें рдЗрдХрд▓ौрддे рдмेрдЯे рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд╕рдмाрдкुрд░ рдХा рдШрд░ рдмेрдЪ рдоुंрдмрдИ рдоें рдл्рд▓ैрдЯ рд▓ेрдиा рдФрд░ рд╡िрджेрд╢ी рд▓реЬрдХी рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░рдиा рдоाँ рдХो рдорди: рд░ोрдЧी рдмрдиा рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдоाँ рд╕े рдЫुрдЯрдХाрд░ा рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкुрдд्рд░ рдЙрд╕े рдиींрдж рдХी рдЧोрд▓िрдпाँ рджे рд╕рджा рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд▓ा рджेрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдЧрд░ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ, рдЖрд╢्рд░рдпрджाрддा рдпा рдк्рд░ेрдоी рд╣ै рддो рдкрд░ोрдкрдХाрд░ी, рджेрд╢ рднрдХ्рдд, рдЙрдЪ्рдЪ рдкрджрд╕्рде рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी 15 рд╡рд░्рд╖ीрдп рднांрдЬे рдХो рдЖрд╢्рд░िрддा рдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рджेрдЦ рдЙрд╕ рдЖрд╢्рд░िрддा рд▓реЬрдХी рдХी рд╣ी рд╣рдд्рдпा рдХा рдЬुрдЧाреЬ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд╣ै рддो ‘рдоुрдоूрд░्рд╖’ рдХे рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдХी рддрд░рд╣ рдорд░े рд╣ुрдУ рдХा рдЖрдкрд░ेрд╢рди рдХрд░ рдЕрд░्рде рдЬुрдЯा рд░рд╣ा рд╣ै।
рдпрд╣ рдиाрдпрдХ рдмрдиाрдо рдЦрд▓рдиाрдпрдХ рдЕрдкрд░ाрдзрдк्рд░िрдп рдФрд░ рдХाрдиूрдирд╣ंрддा рд╣ै। ‘рдмुрд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг’ рдХा рдЕрдкрд░ाрдзी рдкुрд░ुрд╖ рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рдЗрд╕рд▓िрдП рджाрдЦिрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдХाрдиूрдиी рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рд╕े рдмрдЪ рд╕рдХे। ‘рдлांрд╕ी рдХाрда’ рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдХрд░ोреЬрдкрддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рд╕реЫा рдирд╣ीं рд╣ोрддी, рд╣рдд्рдпाрдпेँ рдХрд░рд╡ाрдиा рдЙрдирдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдоें рдЖрддा рд╣ै।
рджीрдкрдХ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдиे рдкीрдЫे рдоुреЬрдХрд░ рджेрдЦрдиा рдЫोреЬ рджिрдпा рд╣ै। рдЙрд╕рдкрд░ рдЕрдкрдиे рдкौрд░ुрд╖ рдпा рджौрд▓рдд рдХी рдзौंрд╕ рдирд╣ीं рдЬрддा рд╕рдХрддे। рд╡рд╣ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрдиी, рдЙрдЪ्рдЪрд╢िрдХ्рд╖िрдд, рдХाрдордХाрдЬी, рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рдЬрдЧ, рд╕рд╢рдХ्рдд рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рддрд░्рдХ рд╣ै। ‘рд╕рдЦ्рдд рдЬाрди’ рдХा рдкрддि рдХुрди्рджрди рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдк्рд░рдердо рд░ाрдд рд╣ी рдкрдд्рдиी рдХे рдХाрди рдкрд░ рдердк्рдкреЬ рдоाрд░ рдЙрд╕े рдмрд╣рд░ा рдмрдиा рд╕рдХрддा рд╣ै рддो рдкрдд्рдиी рдЙрд╖ा рднी рд╕ुрдмрд╣ рдЙрд╕рдХा рдШрд░ рд╕рджा рдХे рд▓िрдП рдЫोреЬ рд╕рдХрддी рд╣ै। ‘рдмुрд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг’ рдХी рд╢рд╢ि рджुрд░ाрдЪाрд░ी рдкрддि рдкрд░ рдкिрддा рдХी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХा рдЗрд▓्реЫाрдо рдкрддि рдкрд░ рд▓рдЧाрддे рд╣ुрдпे рд╡рдХीрд▓ рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдкुрд▓िрд╕ рд╡ाрд░ंрдЯ рдиिрдХрд▓рд╡ा рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ोрддैрд▓ी рдоाँ рдмृрдЬрдмाрд▓ा рдмैंрдХ рдХे рд▓ॉрдХрд░ рдФрд░ рд░ुрдкрдП рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЬрдЧ рд╣ै। ‘рдлांрд╕ी рдХाрда’ рдХी рд╕्рд╡рд░्рдгा рддो рдкिрддा рд╕े рдкрддि рдХी рд░рдо्рднा рдХी рд╣рдд्рдпा рдХрд░рд╡ा рдХрдд्рд▓ рдХेрд╕ рдоें рдкрддि рдХो рд╣ी рдлंрд╕ा рдЕрдкрдиा рдмрджрд▓ा рд▓े рд░рд╣ी рд╣ैं। ‘рдХाрд╖्рда рдк्рд░рдХृрддि’ рдХी рдиाрдпिрдХा рдХो рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рд╡ाрд▓े рдЬрд▓ा рджेрддे рд╣ैं, 90 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЬрд▓рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡рд╣ рд╡рдирд╕्рдкрддि рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рднाрд╖ा рдоें рдХрд╣ें рддो рдЕрдкрдиी рдХाрд╖्рда рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рдЕंрджрд░ рд╕े рдореЫрдмूрдд рд╣ै। ‘рдЬрдоा рдордирдлी’ рдФрд░ ‘рдоुрд░рджा рджिрд▓’ рдХी (рд╡िрд╡ाрд╣िрдд, рдмрдЪ्рдЪों рд╡ाрд▓ी рдордз्рдпрдоा рдкрд░рдХीрдпाрдПं) рд░рдо्рднाрдПँ рдиिрдЬी рд╕ेрдХ्рд░ेрдЯрд░ी рд╣ो рдмॉрд╕ рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдХेрдпрд░ рдЯेрдХрд░, рдЧрд░्рд▓ рдл्рд░ेंрдб, рд╕рдм рдХुрдЫ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं рддो рд╕्рд╡рдХीрдпाрдУं рдиे рднी рдорди рдХे рдШाрд╡ों рд╕े, рдЕрд╡рдоाрдирдиा рд╕े рдЖँрдЦें рднी рдоूँрдж рд▓ी рд╣ैं- “рд╕рдЪ рдХрд╣рддी рд╣ूँ, рд╕्рд╡ीрдЯ рд╣ाрд░्рдЯ, рдЬрдм рддрдХ рдоैंрдиे рдЪिंрддा рдХी рдмрд╣ुрдд рдХрд╖्рдЯ рдкाрдпा। рдЪिंрддा рдЫोреЬी рддो рд╕рдм рдоिрд▓ा, рдоिрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। ‘рдмाँрдХी’ рдХी рдЯीрд╡ी рдЕрднिрдиेрдд्рд░ी рдмुрдЖ рднрд▓े рд╣ी рдлेрд╕ рд▓िрдл्рдЯिंрдЧ рдХे рдЪрдХ्рдХрд░ рдоें рдХुрд░ूрдк рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╣िрдо्рдордд рдирд╣ीं рд╣ाрд░рддी। рд╡рд╣ рдЯीрд╡ी рдХे рд▓िрдП рдиाрдЯрдХ, рд╕ंрд╡ाрдж рдЖрджि рд▓िрдЦ рдЯ्рд░ाрдлिрдпाँ рдЬीрддрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै।
рд▓рдЧрднрдЧ рд╣рд░ рдХрд╣ाрдиी рдоृрдд्рдпु рдХा рд╕ंрдд्рд░ाрд╕ рд▓िрдП рд╣ै। ‘рдмुрд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг’ рдХी рдмреЬрдХी рдЕрдкрдиी рд╕ोрддैрд▓ी рдиाрдиी рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдкिрддा рдХी рдмेрдЯी рдХी рддाрд▓ाрдм рдоें рдбुрдмो рдХрд░ рд╣рдд्рдпा рдХрд░ рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рдиाрдиा рдЖрдиंрдж рдоोрд╣рди рдЕрдкрдиे рдСрдлिрд╕ рдХी рдЫрдаी рдоंрдЬिрд▓ рд╕े рдХूрдж рдХрд░ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। ‘рд╕рд╡ाрд░ी’ рдоें рдоंрдЧрд▓ा рдмुрдЖ рдХो рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдПрдб्рд╕ рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдЬाрди рд▓े рд▓ेрддा рд╣ै рдФрд░ рдбॉ. рдк्рд░िрдпрдХा рд░ेрдб्рдбी рдХी рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ी рд╣рдд्рдпा рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। ‘рдкंрдЦा’ рдоें рдоाँ рдХी рдХैंрд╕рд░ рд╕े рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ рдеी। ‘рдХुрдирдмेрд╡ाрд▓ा’ рдоें 1944 рдоें рддрдкेрджिрдХ рдЧ्рд░рд╕्рдд рдкिрддा рд╕्рд╡рд░्рдЧ рд╕िрдзाрд░े рдеे рдФрд░ рдоाँ рдХो рдЙрди рдХी рд╕ंрдЧрддि рдХे рдЙрдкрд╣ाрд░ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдпрд╣ рд░ोрдЧ рдоिрд▓ा рдФрд░ рд╡рд╣ рднी 1950 рддрдХ рд╣ी рдЗрд╕ рджुрдиिрдпा рдоें рд░рд╣ी। ‘рд╕рдЦ्рдд рдЬाрди’ рдоें рд╕ंрдЧीрдд рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдоाँ рдХो рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рдиी рдкреЬрддी рд╣ै। ‘рднुрд▓ाрд╡ा’ рдоें рд░рд╢्рдоि рдЖрдд्рдо рд╣рдд्рдпा рдХрд░рддी рд╣ै। ‘рдоुрдоूрд░्рд╖ु’ рдоें рдорд░ рд░рд╣े рдкिрддा рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдмेрдЯी рдХी рдордиःрд╕्рдеिрддि рд╣ै।
рдЙрдирдХे рдкाрдд्рд░ рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╣ों, рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХे рдпा рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдХे- рдЕрд░्рдерддрди्рдд्рд░ рд╕рдмрдХा рдЧреЬрдмреЬा рд░рд╣ा рд╣ै। ‘рдмुрд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг’,‘рдврд▓ाрдИ рдШрд░’ рдХे рдкाрдд्рд░ рдЕрдкрдиे рд╡ेрддрди рдХा рдЖрдзा рдпा рдЪौрдеाрдИ рдЕрдкрдиी рдоाँ рдФрд░ рдмрд╣рдиों рдХे рд▓िрдП рднेрдЬрддे рд╣ैं। рдЖрдиंрджрдоोрд╣рди рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рдХे рдШрд░ рдоें рдЬीрд╡рди рдмिрддा рджेрддा рд╣ै। ‘рдЪिрдХौрдЯी’ рдоें рдХाрдордХाрдЬी рд╕्рдд्рд░ी рдпा рдЧृрд╣िрдгी рд╕рдм рдоाрдпрдХे рдХा рд░िрд╢्рддा рдмрдЪाрдиे рдпा рдиिрднाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрддि рд╕े рдЪोрд░ी рдХुрдЫ рд░ाрд╢ि рдмрдЪा рдХрд░ рд░рдЦрддी рд╣ैं। ‘рд╕рдЦ्рддрдЬाрди’ рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рддंрдЧी рдХे рдХाрд░рдг рдоाँ рд▓ंрдЧреЬे рд▓реЬрдХे рд╕े рдмेрдЯी рдХी рд╢ाрджी рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। ‘рдЪрдо्рдкा рдХा рдоोрдмाрдЗрд▓’ рдоें рдЧрд░ीрдмी рдХे рдХाрд░рдг рдЪрдо्рдкा рдХी рдоंрджрдмुрдж्рдзि рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░ рджी рдЬाрддी рд╣ै।
рд╡рд░्рдЧीрдп рднेрджрднाрд╡ рдк्рд░ेрдоिрдпों рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рдирд╣ीं, рд▓ेрдХिрди рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕े рд╕рдордЭрдиा рдФрд░ рдиिрднाрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। ‘рд░рд╡ाрдирдЧी‘ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдЖрдЬ 1959 рдХी рдЕрдкрдиी рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдХрдХ्рд╖ा рдХा рдЬрд╡ाрд╣рд░/ рдкрд╣рд▓ा рдк्рдпाрд░ рдпाрдж рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдиाрдпिрдХा рдЬाрдирддी рд╣ै рдХि рдб्рд░ाрдЗрд╡рд░ рдХे рдмेрдЯे рдХो рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рдЬрдЧрд╣ рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै, рдЬीрд╡рди рдоें рдирд╣ीं।
рдоाрдирд╡ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЕрдиेрдХाрдиेрдХ рдкрд░рддें рдпрд╣ाँ рдЦुрд▓ рд░рд╣ी рд╣ैं। ‘рдмुрд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг’ рдХा рдиाрдпрдХ рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рднी рдпुрд╡ा рдирд░्рд╕ рдХे рд╕ुंрджрд░, рдХोрдорд▓ рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХो рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди рдоें рджेрдЦрддा рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдЬ्рд╡ाрд░’ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдорди: рд╕ंрддुрд▓рди рдоुंрдмрдИ рдХे рдЫोрдЯे рд╕े рдл्рд▓ैрдЯ рдоें рдЖрдиे, рдаौрд░-рдХुрдаौрд░ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЧреЬрдмреЬा рдЬाрддा рд╣ै। ‘рдмिрдЯрд░ рдкिрд▓’ рдХे рдиाрдпрдХ рдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдмेрдЯी рдФрд░ рдкрдд्рдиी рдиे рдЙрд╕े рдЬीрддे рдЬी рджीрд╡ाрд░ рдоें рдЪिрдирд╡ा рджिрдпा рд╣ै, рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓рдиे рдХे рд╕рднी рджрд░рд╡ाрдЬे рдЧाрдпрдм рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। ‘рдЪрдо्рдкा рдХा рдоोрдмाрдЗрд▓’ рдХी рдЪрдо्рдкा рдХा рдкिрддा рдЕрдкाрд╣िрдЬ рд╣ै рдФрд░ рдкрддि рдоंрджрдмुрдж्рдзि। рдРрд╕े рдоें рд╡рд╣ рдоृрдд рдоाँ рд╕े рдмिрдиा рдмैрдЯрд░ी рдФрд░ рд╕िрдо рдХा рдоोрдмाрдЗрд▓ рд▓े рдШंрдЯों рдмрддिрдпाрддी, рдЕрдкрдиे рджुрдЦ рд╕ाрдЭा рдХрд░рддी рд╣ै, рдЕрдкрдиे рдорди рдХा рд╡िрд░ेрдЪрди рдХрд░рддी рд╣ै।
рд╣рд░ рдЧ्рд░ाрдо- рд╢рд╣рд░ рдоें рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рдХी рд╣рд╡ा рддो рдЪрд▓ी рд╣ी рд╣ै। ‘рдЕрдЪ्рдЫे рд╣ाрдеों рдоें’ рдХा рд▓ाрд▓ा рдорд╣ाрдкाрд▓िрдХा рдЪुрдиाрд╡ рдЬीрддрдиे рдХे рдмाрдж рдкूрд░े рдоुрд╣рд▓्рд▓े рдХो рдоिрдЯाрдХрд░, рдмेрдШрд░ рдХрд░рдХे рд╡рд╣ाँ рд╣ोрдЯрд▓ рдмрдиाрдиे рдХी рдпोрдЬрдиा рд▓िрдП рд╣ै।
рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрддीрдд рдХी рд╕्рдоृрддि рд╣ैं, рдл्рд▓ैрд╢ рдмैрдХ рдоें рд╣ैं। рд╡рд░्рд╖ों рдмाрдж, рджрд╢рдХों рдмाрдж рдиाрдпрдХ рдЕрдерд╡ा рдиाрдпिрдХा рд╕्рдоृрддिрд▓ोрдХ рдоें рдРрд╕े рдбुрдмрдХिрдпा рд▓рдЧा рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдпрд╣ рдХрд▓ рдХी рд╣ी рдмाрдд рд╣ो। ‘рдорд╣рд╕ूрд▓ рдШрд░’ рдХा рднाрдИ рдмрд╣рди рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे 64 рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рдорд╣ेंрдж्рд░ рдЪाрдЪा рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЧрдП рдЙрд╕рдХे рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдХी рдкीреЬा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। ‘рд░рд╡ाрдирдЧी‘ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдХो 1959 рдХी рдЕрдкрдиी рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд╕े рдкрд╣рд▓ा рдк्рдпाрд░ рдпाрдж рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै। ‘рд╕рд╡ाрд░ी’ рдоें 2019 рдоें 1967 рдХी рдпाрджें рдХुрдирдоुрдиा рд░рд╣ी рд╣ैं। ‘рдХुрдирдмेрд╡ाрд▓ा’ рдоें рдоाँ, рдмрд╣рди рдФрд░ рдиाрдиा рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рд╡рд░्рд╖ों рдмाрдж рдЕрдкрдиे рдЪौрд░ाрд╕ीрд╡ें рдЬрди्рдорджिрди рдкрд░ рдиाрдпрдХ рдЕрддीрдд рдХी рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рддैрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।
рдмेрдЪाрд░ा рдкिрддृ рд╕рдд्рддाрдХ- ‘рдЬрдоा рдордирдлी’ рдФрд░ ‘рдоुрд░рджा рджिрд▓’ рдоें рдкुрд░ुрд╖ीрдп рд╡ेрджрдиा рдХा рд╡рд╣ рдкрдХ्рд╖ рднी рдЪिрдд्рд░िрдд рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдкрддि рдЕрдкрдиी рдмрд╣рдиों рдФрд░ рдЙрдирдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХा рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдкрдд्рдиी рд╕े рдЫुрдк- рдЫिрдкाрдХрд░ рдиिрднाрддे рд╣ैं।
рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдкाрд░्рд╢्рд░्рд╡ рдоें рд╣рдоें рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХे рдЧрд╣рди рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╡ृрдд्рддि рднी рдоिрд▓рддी рд╣ै। ‘рд╕рд╡ाрд░ी’ рдоें рд╡ेрд╕्рдкा рд╕्рдХूрдЯрд░ рдЦрд░ीрджा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рджीрдкрдХ рд╢рд░्рдоा рд▓िрдЦрддी рд╣ैं-
“рд╣ाँ рд╡ाрд╕्рдк, рддрддैрдпा рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ुрдирддे рд╣ैं рдЗрд╕рдХे рдЗрддाрд▓рд╡ी рдоाрд▓िрдХ рдкिрдпाрдЬ्рдЬिрдпों рдиे рдЬрдм рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЗрд╕рдХो рддैрдпाрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рджेрдЦा рддो рдмोрд▓ा ‘рд╕ेрдо्рдмрд░ा рдЙрдиा рд╡ेрд╕्рдкा’ (рдпрд╣ рддो рддрддैрдпा, рд╡ौрд╕्рдк рдЬैрд╕ा рд╣ै) рддрддैрдпा рдХी рд╣ी рднांрддि рдЗрд╕рдХा рдкिрдЫрд▓ा рднाрдЧ рдЗрд╕рдХे рдЕрдЧрд▓े рдЪौреЬे рднाрдЧ рдХे рд╕ाрде рдмीрдЪ рдоें рддंрдЧ рд░рдЦी рдЧрдпी рдЗрд╕ рдХрдорд░ рдЬैрд╕ी рд╕ीрдЯ рдХे рд╕ाрде рдЬुреЬा рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै।”2
рдХрд╣ीं рд╡े рд╕ाрдмुрди рдХे рдХाрд░рдЦाрдиे рдХी рдмाрд░ीрдХिрдпाँ рдмрддा рд░рд╣ी рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╣ीं рдХॉрд╕्рдоेрдЯिрдХ рд╕рд░्рдЬрд░ी рдХी рд╣рд░ рдмाрд░ीрдХी рдоें рдЬा рд░рд╣ी рд╣ैं।
рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдоें рдЕंрддрд░ рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХी рджुрдиिрдпा рдЖрдо рд╡्рдпрдХ्рддि рдкрд░ рдХрд╣рд░ рдвा рд╕рдХрддी рд╣ै, рдпрд╣ рджीрдкрдХ рдХी ‘рд╕рд╡ाрд░ी’ рдХрд╣ाрдиी рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै। 1967 рдоें , рдЬрдм рд▓реЬрдХिрдпाँ рд╕ाрдЗрдХрд▓ рдФрд░ рд▓реЬрдХे рдоोрдЯрд░рд╕ाрдЗрдХрд▓ рдЪрд▓ाрддे рдеे, рддрдм рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рджेрдЦ рдкिрддा рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдоंрдЧрд▓ा рдХो рд╕्рдХूрдЯрд░ рд▓े рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдЧाँрд╡ рдХे рд╕ुрдирд╕ाрди рд░ाрд╕्рддे рдкрд░ рд╡рд╣ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдХी рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
‘рдмрд╕ेрд░ा’ рдиौрдХрд░ी рдкेрд╢ा рд╕्рдд्рд░ी рдХी рджुрд╢्рд╡ाрд░िрдпों рдФрд░ рд╕ंрдХрд▓्рдкों рдХा рд▓ेрдЦा- рдЬोрдЦा рд╣ै। ‘рдХुрдирдмे рд╡ाрд▓ा’ рдоें рдкाрд▓рддू рдХुрдд्рддे рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдЪिрдд्рд░िрдд рд╣ै। рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдХे рдХाрд░рдг рдкाрдд्рд░ рджुрд░्рдЧा рд╕рдк्рддрд╢рддी рдпा рд╣рдиुрдоाрди рдЪाрд▓ीрд╕ा рдоें рдорди: рд╢ांрддि рдвूंрдв рд░рд╣े рд╣ैं।
рд╕ूрдд्рд░ाрдд्рдорддा рдЙрдирдХे рдХрде्рдп рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рджोрдиों рдХो рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдКрд░्рдЬा рджे рд░рд╣ी рд╣ै।
1. рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдПрдХ рдРрд╕ी рдкрд░ीрдХрдеा рдХे рджैрдд्рдп рдХा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЖрддिрде्рдп рдЖрдкрдХो рдЕрдкрдиा рднोрдЬ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрддुрд░ рд░рд╣рддा рд╣ै।3
2. рд╕्рд╡рдк्рди рдЪिрдд्рд░ рдХрдм рдЖ рдЕрддीрдд рдХो рдЕंрдХ рдоें рднрд░ рд▓ें, рднрд╡िрд╖्рдп рдХрдм рд╡рд░्рддрдоाрди рдХो рдиिрдЧрд▓ рдбाрд▓े, рдХोрдИ рднрд░ोрд╕ा рдирд╣ीं। рджुःрд╕्рд╡рдк्рди рдХрдм рдХिрд╕ी рдоीрдаे рд╕рдкрдиे рдХो рдЖрди рджрдмोрдЪें, рдХुрдЫ рдкрддा рдирд╣ीं।4
3. рдмुрд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡рд╣ рдХрд░ рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рджाрдпрд░े рдоें рдЕрдЪ्рдЫे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХेрд╡рд▓ рд╕рдкрдиा рджेрдЦा рдХрд░рддे рд╣ैं।5
рдЧрдЧрди рдЧिрд▓ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрдорд░्рд╢ рдЬिрд╕ рднी рдкीреЬा рдФрд░ рджंрд╢ рдоें рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ो, рдЙрд╕े рдРрд╕ी рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкी рдкрд░िрдШрдЯрдиा рдоें рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рджीрдкрдХ рд╢рд░्рдоा рдиे рдЕंрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рдЬोреЬ рдирд╣ीं। рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрддрдиी рдиुрдХीрд▓ी рд╣ैं, рдЗрддрдиी рдорд░्рдорднेрджी рдХि рдЙрдирдХे рдЕрд╕рд░ рд╕े, рдЙрдирдХी рдЕрд╡िрд╕्рдорд░рдгीрдпрддा рд╕े рдЖрдк рдЕрдЫूрддे рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддे। рд╡рд╣ рдЙрди рдЧिрдиे рдЪुрдиे рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ों рдоें рд╕े рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдмिрдиा рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡िрдорд░्рд╢ рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै।”
рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдкुрд░ुрд╖ рднрд▓े рд╣ी рд╡рд╣ рдзीрд░рд▓рд▓िрдд, рдзीрд░ोрдж्рдзрдд्рдд рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ाँ рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрдорд░्рд╢ рдХा рд╣рд░ рдкрд╣рд▓ू рдмреЬी рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рдЕрдкрдиे рдмрд▓-рдмूрддे рдкрд░ рдЖрдЧे рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╣рд░ рдХрд╣ाрдиी рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХे рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рд▓ू рд▓िрдП рд╣ै। рдпрд╣ рдХिрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░рдХ рдХी рдХрд▓рдо рдирд╣ीं рд╣ै, рдпрд╣ рдПрдХ рдЪिंрддрдирд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦिрдХा рдХी рддूрд▓िрдХा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рдд्рд░ी рдХो рди рдХिрд╕ी рдХी рджрдпा рдЪाрд╣िрдП рди рд╕ुрдЭाрд╡।
рд╕ंрджрд░्рдн:
1. рджीрдкрдХ рд╢рд░्рдоा, рдиीрд▓ी рдЧिрдЯाрд░, рдЖрдоुрдЦ, рд╕ंрднाрд╡рдиा, рд╣ाрдкुреЬ, 2022, рдкृрд╖्рда 7
2. рд╡рд╣ी, рд╕рд╡ाрд░ी, рдкृрд╖्рда 52
3. рд╡рд╣ी, рдмुрд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг, рдкृрд╖्рда 12
4. рд╡рд╣ी, рдХुрдирдмे рд╡ाрд▓ा, рдкृрд╖्рда 101
5. рд╡рд╣ी, рдмुрд░ा рдЙрджाрд╣рд░рдг, рдкृрд╖्рда 12
6. рд╡рд╣ी, рд░ैрдкрд░ 2
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।