рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд▓ेрдЦрдХों рдХा рдпोрдЧрджाрди

рд╕ंрдЬीрдд рдХुрдоाрд░ рдЧुрдк्рддा

- рд╕ंрдЬीрдд рдХुрдоाрд░ рдЧुрдк्рддा

рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ, рдбी. рдПрд╕. рдХॉрд▓ेрдЬ, рдХрдЯिрд╣ाрд░


рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рд╡िрдзा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╣ै рдЙрдкрди्рдпाрд╕। рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा 19рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдз рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ोрдХрд░ 21рд╡ीं рд╕рджी рддрдХ рдиिрд░ंрддрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдоें рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж, рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдпрддा, рдиाрд░ीрд╡ाрджी рдЪेрддрдиा, рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╡िрдорд░्рд╢ рдЬैрд╕े рд╡िрднिрди्рди рдЖрдпाрдоों рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा। рдпрд╣ рдЖрд▓ेрдЦ рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЙрдж्рднрд╡, рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЪрд░рдгों, рдк्рд░рдоुрдЦ рд▓ेрдЦрдХों, рдФрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд░ुрдЭाрдиों рдкрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рдЪрд░्рдЪा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

 рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЙрдж्рднрд╡ 19рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдз рдоें рд╣ुрдЖ рдЬрдм рднाрд░рдд рдоें рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢ाрд╕рди рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдмрдв़ рд░рд╣ा рдеा। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЧрдж्рдп рд▓ेрдЦрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ो рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рдПрдХ рдирдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрдзा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдИ। рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдмांрдЧ्рд▓ा рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рд╣ा। рдмांрдЧ्рд▓ा рдоें рдмंрдХिрдордЪंрдж्рд░ рдЪрдЯ्рдЯोрдкाрдз्рдпाрдп рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдЬैрд╕े рджुрд░्рдЧेрд╢ рдиंрджिрдиी рдФрд░ рдЖрдиंрджрдорда рдиे рд╣िрди्рджी рд▓ेрдЦрдХों рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा, рдЬрдмрдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдиे рдХрдеाрдирдХ рдФрд░ рд╢ैрд▓ी рдХे рдирдП рдЖрдпाрдо рдк्рд░рджाрди рдХिрдП। рд╣िрди्рджी рдХा рдкрд╣рд▓ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕ рджाрд╕ рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдЧुрд░ु (1882)। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиैрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рдеा рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдЬैрд╕े рдиैрддिрдХрддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рдеा। рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЗрд╕े рд╣िрди्рджी рдЧрдж्рдп рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоाрдиा рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖрдЬ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рдЙрдкрджेрд╢ाрдд्рдордХ рд▓рдЧ рд╕рдХрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдиे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦी। рдпрд╣ рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рднाрд╡рдиा рдХो рдк्рд░рддिрдмिंрдмिрдд рдХрд░рддा рдеा, рдЬिрд╕рдоें рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा рдХा рд╡ाрд╣рдХ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рджेрд╡рдХीрдиंрджрди рдЦрдд्рд░ी рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЪंрдж्рд░рдХांрддा (1888) рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдЬрдирд╕ाрдоाрди्рдп рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा। рдпрд╣ рдПрдХ рддिрд▓рд╕्рдоी рдФрд░ рд░ोрдоांрдЪрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдеा рдЬो рдРрдпाрд░ी рдФрд░ рд░рд╣рд╕्рдпрдордп рдХрдеाрдирдХों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдоैрдиेрдЬрд░ рдкांрдбेрдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЪंрдж्рд░рдХांрддा рдиे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдлрд▓ рдмрдиाрдпा рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдкрдв़рдиे рдХी рд░ुрдЪि рдХो рдмрдв़ाрдпा। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рддрдХ рд▓े рдЬाрдХрд░ рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдПрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╡िрдзा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। 19рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЕंрдд рдоें рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ुрдзाрд░ों рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд░рд╣े। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХुрд░ीрддिрдпों рдЬैрд╕े рдмाрд▓-рд╡िрд╡ाрд╣, рд╡िрдзрд╡ा-рд╡िрд╡ाрд╣, рдФрд░ рдЬाрддिрдЧрдд рднेрджрднाрд╡ рдкрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж्рд░ рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд▓ेрдЦрдХों рдиे рд╣िрди्рджी рдЧрдж्рдп рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХिрдпा, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХो рдмрд▓ рдоिрд▓ा।

 рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдХाрд▓ рдоुंрд╢ी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рд╕ाрде рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा "рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕рдо्рд░ाрдЯ" рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рдпोрдЧрджाрди рдиे рдЗрд╕ рд╡िрдзा рдХो рдирдИ рдКँрдЪाрдЗрдпों рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдХी рдУрд░ рдоोрдб़ा рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рднाрд░рдд рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦा। рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा, рдЧрд░ीрдмी, рд╢ोрд╖рдг, рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХा рдЧрд╣рд░ा рдЪिрдд्рд░рдг рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЧोрджाрди (1936), рдЧрдмрди (1931), рдХрд░्рдорднूрдоि (1932), рд░ंрдЧрднूрдоि (1925), рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди (1918) рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдЧोрджाрди рдХो рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдПрдХ рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рдХी рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि, рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рдпाрдп рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рдЧोрджाрди рдХो рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХा рджрд░्рдкрдг рдмрддाрдпा рдЬो рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдФрд░ рд╢рд╣рд░ी рдЬीрд╡рди рдХे рдмीрдЪ рдХी рдЦाрдИ рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ेрд╡ाрд╕рджрди рдиे рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдЬैрд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдоुрдж्рджे рдХो рдЙрдаाрдпा рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд▓ेрдЦрди рд╢ैрд▓ी рд╕рд░рд▓, рд╕рд╣рдЬ, рдФрд░ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдеी, рдЬिрд╕рдиे рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХो рд╕рднी рд╡рд░्рдЧों рдХे рдкाрдардХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рджौрд░ाрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рд╣ीं। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЙрд░्рджू рдФрд░ рд╣िрди्рджी рджोрдиों рднाрд╖ाрдУं рдоें рд▓ेрдЦрди рдХिрдпा рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХी рдкрд╣ुँрдЪ рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдФрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ुрдЖ। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣  рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдХेрд╡рд▓ рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣рдиे рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдФрд░ рд╕ुрдзाрд░ рдХा рд╕ाрдзрди рдмрдиाрдпा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдеी рдХि рд╡े рд╕рдоाрдЬ рдХे рдиिрдо्рди рдФрд░ рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рдеे। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рди рдХेрд╡рд▓ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें, рдмрд▓्рдХि рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ुрдИं। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдПрдХ рдРрд╕ी рд╡िрдзा рдмрдиाрдпा, рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рджрд░्рдкрдг рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рдеी।
рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рдХрдИ рдирдИ рджिрд╢ाрдПँ рдЕрдкрдиाрдИं। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг, рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж, рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддाрд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдЙрднрд░ीं। рдк्рд░ेрдордЪंрджोрдд्рддрд░ рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд▓ेрдЦрдХों рдоें рдЬैрдиेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░, рдпрд╢рдкाрд▓, рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди, рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु, рдФрд░ рднीрд╖्рдо рд╕ाрд╣рдиी рдЬैрд╕े рдиाрдо рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдЬैрдиेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдЬैрд╕े рд╕ुрдиीрддा (1935) рдФрд░ рдд्рдпाрдЧрдкрдд्рд░ (1937) рдоें рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЕрдкрдиाрдпा। рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрдмंрдзों, рдиैрддिрдХрддा, рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдорди рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рдеे। рдЧोрдкीрдиाрде рддिрд╡ाрд░ी рдиे рдЬैрдиेंрдж्рд░ рдХे рд▓ेрдЦрди рдХो рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдмрддाрдпा। рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдоुрдж्рджों рдХो рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдпा। рдЙрдирдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЭूрдаा рд╕рдЪ (1958-60) рднाрд░рдд рдХे рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।

рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХो рдирдИ рдкрд╣рдЪाрди рджी। рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоैрд▓ा рдЖँрдЪрд▓ (1954) рдиे рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХो рдЬीрд╡ंрдд рд░ूрдк рд╕े рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдпрддा рдХो рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рджिрд▓ाрдпा। рд░ेрдгु рдХी рднाрд╖ा рдоें рд▓ोрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдмोрд▓ी рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдеा, рдЬो рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХो рдЕрдиूрдаा рдмрдиाрддा рдеा। рдоैрдиेрдЬрд░ рдкांрдбेрдп рдиे рдоैрд▓ा рдЖँрдЪрд▓ рдХो рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдоीрд▓ рдХा рдкрдд्рдерд░ рдоाрдиा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдЖрдЧे рдмрдв़ाрддे рд╣ुрдП, рд░ेрдгु рдиे рдЖंрдЪрд▓िрдХрддा рдХो рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рдЙрдирдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдпोрдЧрджाрди рдЧ्рд░ाрдоीрдг рднाрд░рдд рдХे рдЙрд╕ рдпрдеाрд░्рде рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиा рд╣ै, рдЬो рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдХрдо рджिрдЦрддा рдеा। рд░ेрдгु рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдЖंрдЪрд▓िрдХрддा рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рднूрдЧोрд▓, рднाрд╖ा, рд▓ोрдХ-рдЬीрд╡рди, рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕рдЬीрд╡ рдЪिрдд्рд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं। 'рдоैрд▓ा рдЖँрдЪрд▓' (1954) рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЕрд╡рджाрди рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै, рдЬिрд╕े рд╣िрди्рджी рдХा рдкрд╣рд▓ा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдкूрд░्рдгिрдпा рдЬिрд▓े рдХे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЕंрдЪрд▓ рдХा рдРрд╕ा рдЬीрд╡ंрдд рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдп рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा, рдЬो рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдеा। рд░ेрдгु рдХी рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рдиे рднी рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдирдИ рджिрд╢ा рджी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рд╣िрди्рджी рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рдмोрд▓िрдпों рдЬैрд╕े рднोрдЬрдкुрд░ी, рдоैрдеिрд▓ी, рдордЧрд╣ी рдХे рд╢рдм्рджों рдХा рд╕рд╣рдЬ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХिрдпा। рдЙрдирдХी рднाрд╖ा рдоें рдПрдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдФрд░ рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рдХी рд╕ुрдЧंрдз рд╣ै। рд╕ंрд╡ाрджों рдФрд░ рд╡рд░्рдгрдиों рдоें рд▓ोрдХрдЧीрддों, рд▓ोрдХोрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рдоुрд╣ाрд╡рд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдеा рдоें рдЬीрд╡ंрддрддा рднрд░ рджी। рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХेрд╡рд▓ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ौंрджрд░्рдп рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдирд╣ीं рдХрд░рддे, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं, рдЕрднाрд╡ों, рд╢ोрд╖рдг, рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рдпाрдп рдХो рднी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। 'рдкрд░рддी рдкрд░िрдХрдеा' рдоें рднूрдоि рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рдХे рдЧрд╣рд░े рд░िрд╢्рддे рдХो рдФрд░ 'рдЬुрд▓ूрд╕' рдоें рд╡рд░्рдЧ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рдЖंрджोрд▓рди рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рдвंрдЧ рд╕े рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЧाँрд╡ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдЬीрд╡ंрдд рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░рддा рд╣ै। рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЪेрддрдиा рднी рд░ेрдгु рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрд╣рд▓ू рд╣ै। 'рдоैрд▓ा рдЖँрдЪрд▓' рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдк्рд░рднाрд╡, рдЧ्рд░ाрдо्рдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдФрд░ рдмрджрд▓рддे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХा рдЧрд╣рди рдЪिрдд्рд░рдг рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╡े рдмрдб़े рдЖрд╣िрд╕्рддा рд╕े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдоाрдирд╕ рдоें рд╣ो рд░рд╣े рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рдкрдХрдб़рддे рд╣ैं। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░, рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдиे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдПрдХ рдирдпा рдзрд░ाрддрд▓ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп рдХेрди्рдж्рд░ों рд╕े рдиिрдХाрд▓рдХрд░ рднाрд░рдд рдХे рджूрд░рджрд░ाрдЬ рдЧाँрд╡ों рдХी рдЧрд▓िрдпों, рдЦेрддों, рдоेрд▓ों рдФрд░ рдЪौрдкाрд▓ों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдЖрдЬ рднी рднाрд░рддीрдп рдЧाँрд╡ों рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдЬीрд╡ंрдд рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ैं।

рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджिрдпा। рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╢ेрдЦрд░: рдПрдХ рдЬीрд╡рдиी (1941-44) рдоें рдЖрдд्рдордХрдеाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдЗрд╕े рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд▓े рдЬाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рд╡िрдЬрдпрдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рд╕े рдЬोрдб़ा। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдФрд░ рднीрд╖्рдо рд╕ाрд╣рдиी рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдХो рдЖрдЧे рдмрдв़ाрдпा। рднीрд╖्рдо рд╕ाрд╣рдиी рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рддрдорд╕ (1974) рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдФрд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХे рджंрд╢ рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрдХрддा рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рд╡िрднिрди्рди рд╢ैрд▓िрдпों рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХिрдпा, рдЬिрд╕рдиे рдЗрд╕े рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрдпा।

рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдПрдХ рд╕рддрдд рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। 1970 рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдпों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा, рдмрд▓्рдХि рд╢िрд▓्рдк, рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рдЧрд╣рд░े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рджेрдЦे। рдЗрд╕ рдХाрд▓рдЦंрдб рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдПрдХ рдирдИ рджिрд╢ाрдУं рдоें рдЖрдЧे рдмрдв़ा — рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рдЖрдд्рдорд╕ाрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП। рдЗрд╕ рджौрд░ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдкрд╣рдЪाрди, рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा, рд╢рд╣рд░ी рдЬीрд╡рди рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдПँ, рджрд▓िрдд рдЪेрддрдиा, рдиाрд░ी рд╡िрдорд░्рд╢ рдФрд░ рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। 1970 рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╡िрд╖рдпрдЧрдд рд╡िрд╡िрдзрддा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд░ूрдк рд╕े рдмрдв़ी। рдЕрдм рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХेрд╡рд▓ рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬीрд╡рди рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣ा। рд╢рд╣рд░ी рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдиिрдо्рдирдордз्рдп рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╖рдб्рдпंрдд्рд░, рд╕्рдд्рд░ी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рджрд▓िрдд рдкीрдб़ा рдФрд░ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕ंрдХ्рд░рдордг рдЬैрд╕े рдирдП рд╡िрд╖рдп рд╕ाрдордиे рдЖрдП। рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдХा рдХिрддрдиे рдкाрдХिрд╕्рддाрди (2000) рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рд╡िрднाрдЬрди, рдзрд░्рдо, рд░ाрдЬрдиीрддि рдФрд░ рд╕рдд्рддा рдХे рдЦेрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рдкैрджा рд╣ुрдИ рдЗंрд╕ाрдиी рдд्рд░ाрд╕рджी рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдоिрдердХ рдФрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рдЕрдж्рднुрдд рд╕ंрдЧрдо рд╣ै। 1970 рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрдорд░्рд╢ рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рдзाрд░ा рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░ा। рдиाрд░ी рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░ेрдоिрдХा рдпा рдкрдд्рдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░, рд╕ोрдЪрдиे-рд╡िрдЪाрд░рдиे рд╡ाрд▓ी, рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЪेрддрдиाрд╕рдо्рдкрди्рди рдЗрдХाрдИ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдИ। рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХा рдЖрдкрдХा рдмंрдЯी рдПрдХ рдРрд╕ा рд╣ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै, рдЬो рдПрдХ рдЯूрдЯрддे рд╣ुрдП рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдмрдЪ्рдЪे рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рдмрдб़ी рдоाрд░्рдоिрдХрддा рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╣ीं рдоैрдд्рд░ेрдпी рдкुрд╖्рдкा рдиे рдЗрджрди्рдирдордо्, рдЪाрдХ рдЬैрд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдЬीрд╡ंрдд рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХो рд╕ाрдордиे рд░рдЦा। рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХा рдЬ़िंрджрдЧीрдиाрдоा рднी рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рд░ंрдЧ рдмрдб़ी рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдХे рд╕ाрде рдЪिрдд्рд░िрдд рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╕्рдд्рд░ी рдЕрд╕्рдоिрддा, рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░рддा, рджेрд╣ рдФрд░ рдорди рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрдорд░्рд╢ рдмрди рдЧрдП। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖंрджोрд▓рди рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░ा। рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рджрд▓िрддों рдХे рджрдорди, рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХा рдЬूрдарди рдПрдХ рдЖрдд्рдордХрдеाрдд्рдордХ рдХृрддि рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдмрдб़े рд╕рдЬीрд╡ рдФрд░ рд╕рдЪ्рдЪे рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕ुрд░ेрд╢ рдЧाрдпрдХрд╡ाрдб़, рдХौрд╢рд▓ рдкंрд╡ाрд░ рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдиे рднी рджрд▓िрдд рдЪेрддрдиा рдХो рдзाрд░ рджी। рдЕрдм рджрд▓िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рдЬрд░िрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдЪ्рдЪाрдЗрдпों рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ा рд░рд╣े рдеे, рди рдХि рдХेрд╡рд▓ рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े। 1970 рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓, рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рджंрдЧे, рдЬाрддीрдп рд╕ंрдШрд░्рд╖, рд╕рдд्рддा рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг рдФрд░ рдмрдв़рддा рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ — рдпे рд╕рднी рдШрдЯрдиाрдПँ рд╕рдоाрдЬ рдХे рднीрддрд░ рдЧрд╣рд░े рдмрджрд▓ाрд╡ рд▓ेрдХрд░ рдЖрдИं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЗрди рд╡िрд╖рдпों рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЙрдаाрдпा।

 рд╢्рд░ीрд▓ाрд▓ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХा рд░ाрдЧ рджрд░рдмाрд░ी рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рднाрд░рдд рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдбंрдмрдиाрдУं рдХो рдмрдб़े рдк्рд░рднाрд╡ी рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рдиौрдХрд░рд╢ाрд╣ी, рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкाрдЦंрдб рдкрд░ рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рдЧрд╣рд░ी рдЪोрдЯ рдХी। рдпрд╢рдкाрд▓ рдХा рдЭूрдаा рд╕рдЪ (рджो рднाрдЧों рдоें) рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдФрд░ рдирд╡рдЧрдаिрдд рднाрд░рдд рдХे рд╡िрдШрдЯрдирдХाрд░ी рдпрдеाрд░्рде рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЖंрддрд░िрдХ рдЬीрд╡рди, рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों, рдЕрдХेрд▓ेрдкрди рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕ंрдХрдЯ рдкрд░ рднी рдЧрд╣рд░ी рджृрд╖्рдЯि рдбाрд▓ी। рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЕंрддिрдо рдЕрд░рдг्рдп, рд╡े рджिрди рдЖрджि рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा, рдПрдХाрдХीрдкрди рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдЖрдпाрдо рд╕ाрдордиे рдЖрддे рд╣ैं। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХा рдирджी рдХे рдж्рд╡ीрдк рднी рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрдиुрднрд╡ों рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै।

1970 рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдХрдеाрдирдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдФрд░ рд╢ैрд▓ी рдоें рднी рдирдП-рдирдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдП। рдЕрдм рдХрдеा рдХेрд╡рд▓ рд╕ीрдзी рд░ेрдЦीрдп (linear) рдирд╣ीं рд░рд╣ी। рдл्рд▓ैрд╢рдмैрдХ, рдЪेрддрдиा рдк्рд░рд╡ाрд╣ (stream of consciousness), рдХोрд▓ाрдЬ рд╢ैрд▓ी, рдмрд╣ुрд╕्рддрд░ीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЬैрд╕े рддрдХрдиीрдХों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрдв़ा। рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рдоोрд╣рди рд░ाрдХेрд╢, рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдЖрджि рдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдХेрд╡рд▓ рдШрдЯрдиा рдк्рд░рдзाрди рдирд╣ीं рд░рд╣рдиे рджिрдпा, рдмрд▓्рдХि рдЕрдиुрднूрддि рдк्рд░рдзाрди рдмрдиा рджिрдпा। рднाрд╖ा рднी рдЕрдм рдЕрдзिрдХ рд╕рдШрди, рдмिंрдмाрдд्рдордХ рдФрд░ рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╣ो рдЧрдИ। 1970 рдХे рдмाрдж рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЖрдзुрдиिрдХрддाрд╡ाрдж рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧीं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЕрдм рдПрдХ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдЕрд░्рде рджेрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдХрдИ рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдкाрдардХ рдХो рд╕ोрдЪрдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░, рдЕрд╢ोрдХ рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд░рд╡ींрдж्рд░ рдХाрд▓िрдпा рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдиे рдирдП-рдирдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдП। рд╕ाрде рд╣ी, 1980 рдФрд░ 1990 рдХे рдмाрдж рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг, рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ों рдХो рднी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рджेрдЦा рдЬाрдиे рд▓рдЧा।

2000 рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдоें рдПрдХ рдирдИ рдкीрдв़ी рд╕ाрдордиे рдЖрдИ рд╣ै। рдЕрд▓рдХा рд╕рд░ाрд╡рдЧी (рдХрд▓िрдХрдеा рд╡ाрдпा рдмाрдИрдкाрд╕), рд╕ंрдЬрдп рдЦाрддी, рдЕрд╢ोрдХ рдХुрдоाрд░ рдкांрдбेрдп, рдЕрд╕рдЧрд░ рд╡рдЬाрд╣рдд, рджрдпा рдкांрдбेрдп рдЖрджि рдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдпрдеाрд░्рде рдХो рдирдИ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा। рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг, рдорд▓्рдЯीрдиेрд╢рдирд▓ рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рдкрд▓ाрдпрди, рддрдХрдиीрдХी рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी, рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдШрдЯрди рдХे рдк्рд░рднाрд╡ों рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा। рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмрджрд▓рддे рдпрдеाрд░्рде рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рд░ूрдк рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा, рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиी рдХрде्рдп, рднाрд╖ा рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рдоें рднी рдЕрдж्рднुрдд рд╡िрд╡िрдзрддा рдФрд░ рдирд╡ीрдирддा рджिрдЦाрдИ। рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡िрднिрди्рди рддрдмрдХों рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдХो рдоंрдЪ рджिрдпा — рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рд╣ो, рджрд▓िрдд рд╣ो, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╣ो рдпा рд╢рд╣рд░ी рдиिрдо्рдирд╡рд░्рдЧ। рдЖрдЬ рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдПрдХ рд╡िрдзा рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдпाрдд्рд░ा рдиिрд░ंрддрд░ рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рд╣ै рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рднी рдпрд╣ рдирдП рд╡िрд╖рдпों рдФрд░ рд╢ैрд▓िрдпों рдХे рд╕ाрде рдФрд░ рднी рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ोрддा рд░рд╣ेрдЧा। 21рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдз्рдпрдоों рдиे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдирдИ рдЧрддि рджी рд╣ै। рдИ-рдмुрдХ्рд╕, рдСрдбिрдпोрдмुрдХ्рд╕, рдФрд░ рдСрдирд▓ाрдЗрди рдк्рд░рдХाрд╢рди рдоंрдЪों рдиे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдкाрдардХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рд╣ै। рд░ेрдЦ्рддा рдФрд░ рд╣िрди्рджी рд╕рдордп рдЬैрд╕े рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ा рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдФрд░ рдм्рд▓ॉрдЧिंрдЧ рдиे рдирдП рд▓ेрдЦрдХों рдХो рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдПँ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рджिрдпा рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी, рдЕрдиुрд╡ाрджों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рднी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рд╣ाрд▓ाँрдХि, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдоें рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХो рдХुрдЫ рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рднी рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХрддा рдФрд░ рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рдХे рджрдмाрд╡ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдлिрд░ рднी, рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдмрд░рдХрд░ाрд░ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рджрд░्рд╢ाрдиे рдФрд░ рдирдИ рдкीрдв़ी рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдоुрдж्рджों рдЬैрд╕े рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг, рд▓ैंрдЧिрдХ рд╕рдоाрдирддा, рдФрд░ рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। 
рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓ा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдиे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рджौрд░ाрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдЬрдЧाрдИ, рдЬрдмрдХि рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдиे рдиाрд░ी рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг, рджрд▓िрдд рдЕрдзिрдХाрд░, рдФрд░ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдЬैрд╕े рдоुрдж्рджों рдХो рдЙрдаाрдпा। рдЪंрдж्рд░рдХांрддा рдЬैрд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдиे рд╣िрди्рджी рдкрдв़рдиे рдХी рд░ुрдЪि рдХो рдмрдв़ाрдпा, рдЬрдмрдХि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рд░ेрдгु рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдиे рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрди рддрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкрд╣ुँрдЪाрдпा। рдЖрдЬ рдХे рджौрд░ рдоें, рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдз्рдпрдоों рдФрд░ рдЕрдиुрд╡ाрджों рдХे рдЬрд░िрдП рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдкाрдардХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдПрдХ рд╕рдоृрдж्рдз рдФрд░ рд╡ैрд╡िрдз्рдпрдкूрд░्рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। 19рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдХрджрдоों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдпुрдЧ рддрдХ, рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж, рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдпрддा, рдФрд░ рдиाрд░ीрд╡ाрджी-рджрд▓िрдд рдЪेрддрдиा рдЬैрд╕े рд╡िрднिрди्рди рдЖрдпाрдоों рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬैрд╕े рджिрдЧ्рдЧрдЬ рд▓ेрдЦрдХों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЙрджрдп рдк्рд░рдХाрд╢ рдЬैрд╕े рд╕рдордХाрд▓ीрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рддрдХ рдЗрд╕ рд╡िрдзा рдиे рд╕рдоाрдЬ рдХे рджрд░्рдкрдг рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рд╕ाрдзрди рдмрдиी। рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдоें рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдирдИ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХो рддрд▓ाрд╢ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рднी рдпрд╣ рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦेрдЧा।

рд╕ंрджрд░्рдн
1. рдиाрдЧेंрдж्рд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдордпूрд░ рдкेрдкрд░рдмैрдХ्рд╕, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी (2005)
2. рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж (2009)
3. рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी (2007)
4. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рд╣िрди्рджी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХा рдпोрдЧ, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी (2005)
5. рдоैрдиेрдЬрд░ рдкांрдбेрдп, рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी (2010)
6. рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рдЙрдирдХा рдпुрдЧ, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी (2008)
7. рдЧोрдкीрдиाрде рддिрд╡ाрд░ी, рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕: рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕, рдХिрддाрдм рдорд╣рд▓, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж (2006)
8. рд╡िрдЬрдпрдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ , "рдк्рд░ेрдордЪंрджोрдд्рддрд░ рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕", рд╡ाрдЧрд░्рде рдкрдд्рд░िрдХा (2008)
9. рдордзुрд░ेрд╢, "рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕: рдирдИ рджिрд╢ाрдПँ" рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдкрдд्рд░िрдХा (2015)

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।