![]() |
рдбॉ. рдиिрддीрди рдмाрдмूрд░ाрд╡ рдХुंрднाрд░ |
рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ, рд░ाрдЬрдоाрддा рдЬिрдЬाрдК рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдзाрд░ुрд░ (рдЬрдирдкрдж: рдмीрдб) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░
рднूрдоिрдХा
рднाрд░рдд рдХी рдирдИ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 (NEP 2020), рджेрд╢ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдХा рд╕ंрдХेрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдиीрддि рднाрд░рдд рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдЬ्рдЮाрди рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдЧ्рд░рдгी рдмрдиाрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी, рд▓рдЪीрд▓ा, рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдФрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдмрдиाрдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдиीрддि рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдФрд░ рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдХी рдмाрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै, рдЬिрдирдоें рд╣िंрджी рдХो рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдпुрдЧ рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХрдХ्рд╖ाрдУं рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдСрдирд▓ाрдЗрди рдк्рд▓ेрдЯрдл़ॉрд░्рдо, рдИ-рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдоॉрдб्рдпूрд▓, рд╡ीрдбिрдпो рд▓ेрдХ्рдЪрд░, рдФрд░ рдСрдирд▓ाрдЗрди рдоूрд▓्рдпांрдХрди рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдмрджрд▓рддे рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдоें рдпрд╣ рдЕрдд्рдпंрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдЗрди рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдз्рдпрдоों рдоें рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╕्рдеाрди рдоिрд▓े, рдЬिрд╕рд╕े рд╣िंрджी рднाрд╖ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рднी рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдФрд░ рдЧुрдгрд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг рд╢िрдХ्рд╖ा рдоिрд▓ рд╕рдХे।
NEP 2020 рдпрд╣ рдоाрдирддी рд╣ै рдХि рдоाрддृрднाрд╖ा рдпा рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдиीрддि рдпрд╣ рднी рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рдоाрдз्рдпрдоों рдоें рднी рд╣िंрджी рдЬैрд╕ी рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдПँ рд╢ाрдоिрд▓ рдХी рдЬाрдПँ। рдЗрд╕ рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рд╣рдо рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░ेंрдЧे рдХि рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рднूрдоिрдХा рдХ्рдпा рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि рдХ्рдпा рд╣ै, рдХ्рдпा рдЪुрдиौрддिрдпाँ рд╣ैं рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ рдХैрд╕ी рд╣ैं।
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдФрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╡िрдЬрди
“рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 (NEP 2020) рднाрд░рдд рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдФрд░ рджूрд░рджрд░्рд╢ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ़ рд╣ै ”01 рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी, рд▓рдЪीрд▓ा, рдмрд╣ुрднाрд╖ीрдп, рдмрд╣ु-рд╕्рддрд░ीрдп рдФрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд░ूрдк рд╕े рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдиा рд╣ै। рдЗрд╕ рдиीрддि рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд╕рдордЧ्рд░ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рднाрд░рдд рдХी рднाрд╖ाрдИ рд╡िрд╡िрдзрддा рдХो рд╕рд╣ेрдЬрдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрддृрднाрд╖ा, рд╡िрд╢ेрд╖рддः рд╣िंрджी, рдХे рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдз्рдпрдоों рдоें рдПрдХीрдХृрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдХो рднी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджी рдЧрдИ рд╣ै।
рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдиीрддि рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг
NEP 2020 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рддрдХрдиीрдХ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рддाрдХि рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो 21рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдХौрд╢рд▓ рд╕े рдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдиीрддि рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं:
• рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдЪ (DIKSHA): рдпрд╣ рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдФрд░ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдХेंрдж्рд░ीрдп рдкोрд░्рдЯрд▓ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╣िंрджी рд╕рд╣िрдд рдХрдИ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдкाрда्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рд╡ाрдИ рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै।
• SWAYAM рдФрд░ SWAYAM PRABHA: рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЬुрдб़े рдСрдирд▓ाрдЗрди рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдоों рдХो рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдмрдиाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬिрдирдоें рд╣िंрджी рдоें рднी рдХрдХ्рд╖ाрдПँ рдФрд░ рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।
• e-Path Shala рдФрд░ NROER (National Repository of Open Educational Resources) рдЬैрд╕े рдкोрд░्рдЯрд▓ों рдкрд░ рднी рд╣िंрджी рдоें рдИ-рдкुрд╕्рддрдХें, рд╡ीрдбिрдпो, рдСрдбिрдпो рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕ंрд╕ाрдзрди рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।
• рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдлोрд░рдо (NETF) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ рд╣ै, рдЬो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдирд╡ाрдЪाрд░, рд╢ोрдз рдФрд░ рдиीрддि-рдиिрд░्рдоाрдг рдХो рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рджेрдЧा, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें।
рдоाрддृрднाрд╖ा рдФрд░ рд╣िंрджी рдХा рд╕्рдеाрди
NEP 2020 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоाрддृрднाрд╖ा/рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ा рдоें рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдХрдХ्рд╖ा 5 рддрдХ — рдФрд░ рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕ंрднрд╡ рд╣ो, рдХрдХ्рд╖ा 8 рддрдХ рднी। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै:
• рдЫाрдд्рд░ों рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдХ्рд╖рдорддा рдХा рд╡िрдХाрд╕
• рдЬрдб़ рд╕े рдЬुрдб़ी рд╢िрдХ्рд╖ा
• рднाрд╖ाрдИ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХो рдХрдо рдХрд░рдиा
рд╣िंрджी, рдЬो рдХि рднाрд░рдд рдХी рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै, рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╣ेрддु рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ рд░рд╣ी рд╣ै।
рдиीрддि рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдоों рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рд╣िंрджी рдФрд░ рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдФрд░ рдЕрдиुрд╡ाрджिрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП, рддाрдХि рдХोрдИ рдЫाрдд्рд░ рдХेрд╡рд▓ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рди рдЬाрдирдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡ंрдЪिрдд рди рд░рд╣े।
рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рд╕рдоाрд╡ेрд╢िрддा
NEP 2020 рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╡िрднाрдЬрди рдПрдХ рдмрдб़ी рдЪुрдиौрддी рд╣ै, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдФрд░ рд╣िंрджी-рднाрд╖ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें। рдЗрд╕рд▓िрдП:
• рдиीрддि рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै рдХि рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рднाрд╖ाрдИ рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджिрдпा рдЬाрдП।
• рд╣िंрджी рдЬैрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд╖ाрдУं рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдХे рдЗрд╕ рдЕंрддрд░ рдХो рдХрдо рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
• рдХрдо рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ा рдЖрдзाрд░िрдд рдоोрдмाрдЗрд▓ рдПрдк्рд▓िрдХेрд╢рди, рдСрдбिрдпो-рд╡ीрдбिрдпो рдХंрдЯेंрдЯ рдФрд░ рдСрдлрд▓ाрдЗрди рдЙрдкрдпोрдЧ рдпोрдЧ्рдп рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे рдХा рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рд╣ै।
рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рджिрд╢ा
• рдбिрдЬिрдЯрд▓ рддрдХрдиीрдХ рдЬैрд╕े Artificial Intelligence (AI), Machine Translation, рдФрд░ Speech-to-Text Tools рдХो рд╣िंрджी рдЬैрд╕ी рднाрд╖ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХूрд▓ рдмрдиाрдиा NEP 2020 рдХी рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рдпोрдЬрдиा рдХा рднाрдЧ рд╣ै।
• рд╣िंрджी рдХो рдПрдХ рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЕрдм рдХेрд╡рд▓ рднाрд╖िрдХ рдоुрдж्рджा рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдмрди рдЪुрдХी рд╣ै।
рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि
рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХ्рд░ांрддि рдиे рднाрд░рдд рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдПрдХ рдирдИ рджिрд╢ा рджी рд╣ै, рдФрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рдЗрд╕рдоें рднाрдЧीрджाрд░ी рдзीрд░े рдзीрд░े рдмрдв़ рд░рд╣ी рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 (NEP 2020) рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдоों рдоें рд╣िंрджी рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХрдИ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рдпाрд╕ рджेрдЦे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдлिрд░ рднी, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╣िंрджी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЕрднी рднी рдПрдХ рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ै।
рд╕рд░рдХाрд░ी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд▓ेрдЯрдл़ॉрд░्рдо्рд╕ рдкрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрдордЧ्рд░ी
рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрд▓ाрдП рдЬा рд░рд╣े рдХрдИ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкोрд░्рдЯрд▓ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиाрдХрд░ рд▓ाрдЦों рдЫाрдд्рд░ों рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं:
• DIKSHA рдкोрд░्рдЯрд▓: “рдЕрдзिрдХांрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ों рдиे рд╣िंрджी рдоाрдз्рдпрдо рдоें рдХрдХ्рд╖ा 1 рд╕े 12 рддрдХ рдХी рдкुрд╕्рддрдХों, рд╡ीрдбिрдпो, рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡ рдХ्рд╡िрдЬ़ рдЖрджि рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рд╣ै।”02
• SWAYAM рдкोрд░्рдЯрд▓: “рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдСрдирд▓ाрдЗрди рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рд╣िंрджी рдоाрдз्рдпрдо рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рдФрд░ рдХोрд░्рд╕ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдИ рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै, рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े IGNOU рдФрд░ NIOS рдЬैрд╕े рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े।”3
• e-Pathshala (NCERT): рд╣िंрджी рдоें рдХрдХ्рд╖ा 1 рд╕े 12 рддрдХ рдХी рдИ-рдкुрд╕्рддрдХें, рдСрдбिрдпो рдФрд░ рд╡ीрдбिрдпो рдл़ॉрд░्рдоेрдЯ рдоें рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं।
• SWAYAM PRABHA: 32 DTH рдЪैрдирд▓ों рдоें рд╕े рдХुрдЫ рдЪैрдирд▓ों рдкрд░ рд╣िंрджी рдоें рдХंрдЯेंрдЯ рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдиिрдЬी рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо рдкрд░ рд╣िंрджी рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी
• BYJU'S, Unacademy, Vedantu, рдФрд░ Khan Academy рдЬैрд╕े рдмрдб़े рдк्рд▓ेрдЯрдл़ॉрд░्рдо्рд╕ рдиे рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдоें рдХंрдЯेंрдЯ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХिрдпा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЕрднी рднी рдпрд╣ рд╕ीрдоिрдд рд╡िрд╖рдпों рдФрд░ рд╕्рддрд░ों рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рд╣ै।
• рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рддैрдпाрд░ी рдХрд░ाрдиे рд╡ाрд▓े рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ंрд╕्рдеाрди (рдЬैрд╕े Adda247, Gradeup рдЖрджि) рд╣िंрджी рдоें рдЗंрдЯрд░рдлेрд╕, рд▓ाрдЗрд╡ рдХ्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ा рд░рд╣े рд╣ैं।
рддрдХрдиीрдХी рдЙрдкрдХрд░рдг рдФрд░ рднाрд╖ाрдИ рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЯूрд▓्рд╕
• рд╣िंрджी рдоें рд╕्рдкीрдЪ-рдЯू-рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ, рдСрдирд▓ाрдЗрди рдЯाрдЗрдкिंрдЧ, рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдорд░ рд╕ुрдзाрд░ рдЯूрд▓्рд╕ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЙрдирдХी рд╕рдЯीрдХрддा рдФрд░ рдкрд╣ुंрдЪ рдЕрднी рдХрдо рд╣ै।
• AI рдЖрдзाрд░िрдд рднाрд╖ा рдЙрдкрдХрд░рдг, рдЬैрд╕े рдХि Google рдХा Hindi Voice Search рдпा Microsoft рдХा Indic Language Support, рд╣िंрджी рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ुрд▓рднрддा рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।
рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рдЪुрдиौрддिрдпाँ
1. рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдЕрд╕рдоाрдирддा: рд╣िंрджी рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдкाрда्рдп-рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдФрд░ рдоाрдд्рд░ा рдЕрднी рднी рд╕ीрдоिрдд рд╣ै।
2. рддрдХрдиीрдХी рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХी рдЬрдЯिрд▓рддा: рдХрдИ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рд╡िрд╖рдпों рдоें рд╣िंрджी рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдЬрдЯिрд▓ рдПрд╡ं рдЕрдирдЬाрдиी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЫाрдд्рд░ों рдХी рд╕рдордЭ рдоें рдмाрдзा рдЖрддी рд╣ै।
3. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХी рдХрдоी: рдХрдИ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдФрд░ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЙрдкрдХрд░рдгों рд╡ рдк्рд▓ेрдЯрдлाрд░्рдоों рдХो рд╣िंрджी рдоें рдк्рд░рднाрд╡ी рд░ूрдк рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкा рд░рд╣े рд╣ैं।
4. рднाрд╖ा рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рдХा рдоुрдж्рджा: рдХुрдЫ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдХो рд╣ी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╣िंрджी рдоाрдз्рдпрдо рдХे рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдЬाрдиा рдкрдб़рддा рд╣ै।
рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ंрдХेрдд
• рдзीрд░े рдзीрд░े рдХрдИ рд╕ंрд╕्рдеाрди рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рд╕рд╣рдЬ рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рд░ूрдк рдоें рдЕрдиुрдХूрд▓ рдмрдиाрдиे рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।
• рд╣िंрджी рдоें рдСрдирд▓ाрдЗрди рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी, рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдоैрдиेрдЬрдоेंрдЯ рд╕िрд╕्рдЯрдо (LMS), рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं।
• рднाрд╖ाрдИ рд╕рдоाрд╡ेрд╢рди рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╢ाрд╕рди рджोрдиों рдоें рд╕рдЪेрдд рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдмрдв़ рд░рд╣ी рд╣ै।
рдк्рд░рдоुрдЦ рдЪुрдиौрддिрдпाँ
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЧंрднीрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдХिंрддु рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рднूрдоिрдХा рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рдмрдиाрдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ, рддрдХрдиीрдХी, рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪुрдиौрддिрдпाँ рднी рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ैं। рдЗрди рдЪुрдиौрддिрдпों рдХो рд╕рдордЭрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рддाрдХि рдиीрддि рдХे рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХे।
рддрдХрдиीрдХी рдЪुрдиौрддिрдпाँ
• рд╣िंрджी рдоें рддрдХрдиीрдХी рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХा рдЕрднाрд╡: рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЧрдгिрдд рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рд╡िрд╖рдпों рдХी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рд╣िंрджी рдоें рд╕рдЯीрдХ рдФрд░ рд╕рд░рд▓ рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा рдХрдаिрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдоाрдирдХीрдХрд░рдг рдХी рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╡िрд╡िрдз рд░ूрдкों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдн्рд░рдо рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै।
• рд╕्рд╡рддः рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा: рд╣िंрджी рдоें рдорд╢ीрди рдЕрдиुрд╡ाрдж (Machine Translation) рдЕрднी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдЬिрддрдиा рд╕рдЯीрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
• рд╕्рдкीрдЪ-рдЯू-рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╡ NLP рдЯूрд▓्рд╕ рдоें рд╕ीрдоाрдПँ: рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдП рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा (AI) рдЖрдзाрд░िрдд рдЯूрд▓्рд╕ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрднी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ै, рдЬिрдирдоें рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдФрд░ рд╡ाрдХ्рдп рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдПँ рдмाрдзा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ैं।
рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдЕрд╕рдоाрди рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा
• рд╢рд╣рд░ी рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдмीрдЪ рдЕंрддрд░: рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХрдиेрдХ्рдЯिрд╡िрдЯी, рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдбिрд╡ाрдЗрд╕ेрдЬ़ рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХी рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рд╣िंрджी рднाрд╖ी рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рд▓ाрдн рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддा।
• рд╣िंрджी рдоें рд╕ीрдоिрдд рдИ рдХंрдЯेंрдЯ: рд╣िंрджी рдоें рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХी рд╡्рдпाрдкрдХрддा рдФрд░ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдХे рдоुрдХाрдмрд▓े рдХाрдлी рдХрдо рд╣ै।
рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЪुрдиौрддिрдпाँ
• рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХा рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг: рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╣िंрджी рдоाрдз्рдпрдо рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЯूрд▓्рд╕ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рджрдХ्рд╖ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рд╡े рдирдИ рддрдХрдиीрдХों рдФрд░ рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрдж्рдзрддिрдпों рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ोрддे рд╣ैं।
• рд╣िंрджी рдХो рдоाрдз्рдпрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рди рдоिрд▓рдиा: рдХрдИ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрди, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें, рдХेрд╡рд▓ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдХो рд╣ी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХा рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдирддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдмाрдзा рдЖрддी рд╣ै।
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдкूрд░्рд╡рдЧ्рд░рд╣
• рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी ‘рдХрдорддрд░’ рдзाрд░рдгा: рд╕рдоाрдЬ рдХे рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдоें рдпрд╣ рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рдоाрдз्рдпрдо рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдФрд░ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╣िंрджी рдХंрдЯेंрдЯ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдХрдо рд╕рдорд░्рдерди рдоिрд▓рддा рд╣ै।
• рдиौрдХрд░ी рдФрд░ рдХрд░िрдпрд░ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा: рдоाрддा-рдкिрддा рдФрд░ рдЫाрдд्рд░ों рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдоाрдз्рдпрдо рдХो рд╣ी рдХрд░िрдпрд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдоुрдЦ्рдп рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдирдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕ीрдоिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
рдиीрддिрдЧрдд рдЪुрдиौрддिрдпाँ
• рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдоें рдЕंрддрд░: NEP 2020 рдоें рд╣िंрджी рдФрд░ рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдП рдЬाрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж, рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдиीрддि рдХे рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдоें рд╕рдорд░ूрдкрддा рдирд╣ीं рд╣ै।
• рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рдЖрд╡ंрдЯрди рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा: рдХрдИ рдмाрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рд▓िрдП рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी, рддрдХрдиीрдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдФрд░ рдЕрдиुрджाрди рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХрдо рджिрдП рдЬाрддे рд╣ैं
рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ рдФрд░ рд╕рдоाрдзाрди
рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рд╕рдоाрд╡ेрд╢рди рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЕрдиेрдХ рдЪुрдиौрддिрдпाँ рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдиे рдРрд╕ी рдЕрдиेрдХ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ рднी рдЦोрд▓े рд╣ैं, рдЬिрдирдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣िंрджी рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрджि рд╕рд╣ी рд░рдгрдиीрддि, рд╕ंрд╕ाрдзрди рдФрд░ рдиीрддि-рд╕рдорд░्рдерди рдоिрд▓े, рддो рд╣िंрджी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдоें рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।
рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ
MOOCs рдФрд░ рдИ рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдХोрд░्рд╕ेрд╕ рдоें рд╣िंрджी рдХी рдмрдв़рддी рднाрдЧीрджाрд░ी
“IGNOU, SWAYAM, NIOS рдЖрджि рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िंрджी рдоें рдХोрд░्рд╕ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЖрдЧे рдФрд░ рдмрдв़ рд╕рдХрддी рд╣ै рдпрджि рд╣िंрджी рдХो рдПрдХ рд╕рдХ्рд╖рдо рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоाрдз्рдпрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЬाрдП।04
1. рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдП AI рдФрд░ NLP рдЯूрд▓्рд╕ рдХा рд╡िрдХाрд╕
рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा (AI), рдорд╢ीрди рдЯ्рд░ांрд╕рд▓ेрд╢рди рдФрд░ рд╡ॉрдЗрд╕ рд░ेрдХрдЧ्рдиिрд╢рди рддрдХрдиीрдХों рдоें рддेрдЬी рд╕े рд╕ुрдзाрд░ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрджि рд╣िंрджी рдХो рдЗрди рддрдХрдиीрдХों рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХूрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬाрдП, рддो рд╢िрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдЕрдзिрдЧрдо рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕рд░рд▓ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
2. рд▓ोрдХрд▓ рдХंрдЯेंрдЯ рдХ्рд░िрдПрд╢рди рдоें рдЕрд╡рд╕рд░
рд╡िрднिрди्рди рд░ाрдЬ्рдпों рдФрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣िंрджी рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд░ूрдкों рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХंрдЯेंрдЯ рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдХो рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдмेрд╣рддрд░ рд╕рдордЭ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ेрдЧा।
3. рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдФрд░ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рд╣िंрджी рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг
рдпрджि рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдЯूрд▓्рд╕ рдХो рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрдХूрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬाрдП рдФрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ी рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджिрдпा рдЬाрдП, рддो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╕ुрдзाрд░ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
4. рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рди्рдпाрдп рдФрд░ рднाрд╖ाрдИ рд╕рдоाрд╡ेрд╢рди
рд╣िंрджी рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рджेрд╢ рдХे рдЙрд╕ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╡рд░्рдЧ рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрди рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдЖрдЬ рднी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдмाрдзा рдХे рдХाрд░рдг рд╡ंрдЪिрдд рд╣ै।
рд╕рдоाрдзाрди
1. рд╣िंрджी рдоें рдЧुрдгрд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рдиिрд░्рдоाрдг
рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЬाрдП рдХि рд╡े рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЧрдгिрдд, рддрдХрдиीрдХी рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдХी рд╣िंрджी рдоें рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕рдЯीрдХ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░ें।
2. рднाрд╖ाрдИ рддрдХрдиीрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ेрддु рд╕рд░рдХाрд░ी рдиिрд╡ेрд╢
рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╕ॉрдл़्рдЯрд╡ेрдпрд░, рдСрдирд▓ाрдЗрди рдЯाрдЗрдкिंрдЧ рдЯूрд▓्рд╕, рдФрд░ рдПрдбрд╡ांрд╕्рдб рд╕्рдкीрдЪ рдЯू рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╕िрд╕्рдЯрдо рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд╕рд░рдХाрд░ी рдЕрдиुрджाрди рдПрд╡ं рд╕्рдЯाрд░्рдЯрдЕрдк्рд╕ рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджिрдпा рдЬाрдП।
3. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдж्рд╡िрднाрд╖िрдХ рдоॉрдбрд▓
рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рд╣िंрджी–рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рджोрдиों рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा рддाрдХि рдЫाрдд्рд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рджोрдиों рднाрд╖ाрдУं рдоें рджрдХ्рд╖ рд╣ो рд╕рдХें।
4. рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо (TDP) рдХा рд╣िंрджीрдХрд░рдг
рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдП рдЧрдП рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЯूрд▓्рд╕ рдФрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоॉрдб्рдпूрд▓ рд╣िंрджी рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдП рдЬाрдПँ рддाрдХि рд╡े рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рджे рд╕рдХें।
5. рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдиीрддि рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдХी рдиिрдЧрд░ाрдиी
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдпрд╣ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдпा рдЬाрдП рдХि NEP 2020 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣िंрджी рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдиिрд░्рдоाрдг, рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рдЕрдкрдиाрдИ рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै।
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 (NEP 2020) рднाрд░рдд рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдоाрдирдХों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк, рддрдХрдиीрдХी рд░ूрдк рд╕े рд╕рдХ्рд╖рдо рдФрд░ рднाрд╖ाрдИ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдмрдиाрдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें рдПрдХ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдкрд╣рд▓ рд╣ै। рдпрд╣ рдиीрддि рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрддी рд╣ै рдХि рдоाрддृрднाрд╖ा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрддी рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕ुрд▓рднрддा рдХी рдХुंрдЬी рднी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा, рдЬो рднाрд░рдд рдХी рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдоों рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рдЬो рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдП рд╣ैं—рдЬैрд╕े рдХि рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╢िрдХ्рд╖рдг, рдИ рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо, рдоोрдмाрдЗрд▓ рдРрдк्рд╕ рдФрд░ рд╡рд░्рдЪुрдЕрд▓ рдХрдХ्рд╖ाрдПँ—рдЙрдирдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд░ूрдк рд╕े рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै, рддाрдХि рдХрд░ोрдб़ों рд╣िंрджीрднाрд╖ी рдЫाрдд्рд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЬुрдб़ рд╕рдХें। рдпрдж्рдпрдкि рдХुрдЫ рд╕рд░рдХाрд░ी рдФрд░ рдиिрдЬी рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िंрджी рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдмрдв़ рд░рд╣ी рд╣ै, рдлिрд░ рднी рддрдХрдиीрдХी рдЪुрдиौрддिрдпाँ, рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдХрдоी, рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХा рдЕрднाрд╡, рдФрд░ рднाрд╖ाрдИ рдкूрд░्рд╡рдЧ्рд░рд╣ рдЬैрд╕े рдХрдИ рдЕрд╡рд░ोрдз рдЕрднी рднी рдоौрдЬूрдж рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдпрджि рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рджिрдпा рдЧрдпा, рддो рдпрд╣ рдиीрддि рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕рдоाрд╡ेрд╢рди рдХे рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рднрдЯрдХ рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоंрдЪों рдкрд░ рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдиीрддिрдЧрдд рд╕рд╣рдпोрдЧ, рддрдХрдиीрдХी рдирд╡ाрдЪाрд░, рдЧुрдгрд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг рдХंрдЯेंрдЯ рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рднाрд╖िрдХ рд╕рдо्рдоाрди рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा।
рдЕрддः, рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рджिрд╢ा рдпрд╣ी рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг рдХा рдоाрдз्рдпрдо рди рд╕рдордЭा рдЬाрдП, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕े рдЬ्рдЮाрди, рдирд╡ाрдЪाрд░ рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиाрдХрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдоें рднाрд░рдд рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдПрдХ рдирдИ рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рдЬाрдП।
8. рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1. рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ (2020), рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020
2. DIKSHA рдкोрд░्рдЯрд▓ – https://diksha.gov.in
3. SWAYAM – https://swayam.gov.in
4. IGNOU Hindi MOOCs – http://ignou.ac.in
***
рдбॉ. рдиिрддीрди рдмाрдмूрд░ाрд╡ рдХुंрднाрд░
рдЪрд▓рднाрд╖: +91-9421344896
рдиिрдЬी рдЕंрддрд░्рдЬाрд▓: https://nitinkumbhar.blogspot.com/
рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд рдЕंрддрд░्рдЬाрд▓: https://killedharurcollege.in/
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।