рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा: рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪुрдиौрддिрдпाँ рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ

рдзрди рд░ाрдЬ


рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рдПрд╡ं рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрднाрдЧ, рдХेрд░рд▓ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдХाрд╕рд░рдЧोрдб
рдЪрд▓рднाрд╖: 9462063142
рдИрдоेрд▓: Dhan.lhc072101@cukerala.ac.in

 

рд╢ोрдз-рд╕ाрд░

рдпрд╣ рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा (рдПрдЖрдИ) рдХे рдмрдв़рддे рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдЧрд╣рди рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдПрдЖрдИ рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧों, рдЬैрд╕े рдЕрдиुрд╡ाрдж, рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦрди рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг, рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी, рдпрд╣ рдоौрд▓िрдХрддा, рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддाрдУं рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдЪुрдиौрддिрдпों рдХी рднी рдкрдб़рддाрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдХॉрдкीрд░ाрдЗрдЯ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1957 рдХे рддрд╣рдд рд▓ेрдЦрдХрдд्рд╡ рдХे рдХाрдиूрдиी рдк्рд░рд╢्рдиों рдФрд░ рдПрд▓्рдЧोрд░िрдердо рдоें рдиिрд╣िрдд рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ों рдЬैрд╕े рдиैрддिрдХ рдоुрдж्рджों рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдз्рдпाрди рдХेंрдж्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдирд╡िрдХी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╣िрди्рджी рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрддे рд╣ुрдП, рдпрд╣ рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рджिрд╢ाрдУं рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдоाрдирд╡-рдПрдЖрдИ рд╕рд╣-рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдирдП рд╡िрдорд░्рд╢ों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╣ै рдХि рдПрдЖрдИ рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХा рдкूрд░्рдг рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдПрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдФрд░ рдиैрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЕрдкрдиाрдиा рд╣ोрдЧा।

рдХुंрдЬी рд╢рдм्рдж: рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдирд╡िрдХी, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा, рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЕрдиुрд╡ाрдж, рд▓ेрдЦрдХрдд्рд╡, рдиैрддिрдХ рдЪुрдиौрддिрдпाँ, рдХрдо्рдк्рдпूрдЯेрд╢рдирд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг।

рднूрдоिрдХा: рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдФрд░ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рд╕ंрдЧрдо рдкрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा (рдПрдЖрдИ) рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЕंрддрд░्рд╕ंрдмंрдз рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдЕрдХाрджрдоिрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ рдХा рдПрдХ рдпुрдЧांрддрдХाрд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░ा рд╣ै। рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рддрдХрдиीрдХी рдк्рд░рдЧрддि рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░िрдШрдЯрдиा рд╣ै рдЬो рд╕ृрдЬрди, рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╕рджिрдпों рдкुрд░ाрдиी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдоौрд▓िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдмрджрд▓рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддी рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЕрдкрдиी рд╕рдоृрдж्рдз рдкрд░ंрдкрд░ा рдФрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рде рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрде, рдЗрд╕ рддрдХрдиीрдХी рд╕ंрдЧрдо рдкрд░ рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоोрдб़ рдкрд░ рдЦрдб़ा рд╣ै। рдпрд╣ рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ рдЗрд╕ी рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдп рддрд░्рдХ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрдж्рдпрдкि рдПрдЖрдИ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдЙрдкрдХрд░рдг рдФрд░ рдирд╡ीрди рд╡िрд╖рдпрдЧрдд рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХрд░рддा рд╣ै, рддрдеाрдкि рдЗрд╕рдХा рдПрдХीрдХрд░рдг рд╣िрди्рджी рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рднाрд╖ाрдИ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдиिрд╣िрдд рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдЪुрдиौрддिрдпों рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рд╣ै।

рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдоोрдмाрдЗрд▓ рдлोрди, рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдФрд░ рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рд░ूрдкांрддрд░िрдд рд╣ोрддे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं। рдпрд╣ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рд╕ाрде рдПрдХ 'рдЕрд╡рд▓ोрдХрдиाрдд्рдордХ' рдЬुрдб़ाрд╡ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рддрдеाрдкि, рдПрдЖрдИ рдХो рдПрдХ 'рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдЙрдкрдХрд░рдг' рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ीрдзे рдЕрдкрдиाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдПрдХ рдЧрд╣рд░ा рд╡िрд░ोрдзाрднाрд╕ рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдПрдХ рдУрд░ рдЬрд╣ाँ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рджрд░्рд╢ा рд░рд╣ा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рд╕्рд╡рдпं рдЗрди рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХिрдпों рдХो рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдПрдХीрдХृрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕ंрдХोрдЪ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдХो рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдпा рднрд╡िрд╖्рдпोрди्рдоुрдЦी рдХрд▓्рдкрдиा рдкрд░ рд╡рд░ीрдпрддा рджी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рдПрдЖрдИ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рдкीрдв़ी, рдЬो рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЖंрдЧ्рд▓-рдХेंрдж्рд░िрдд рдбेрдЯाрд╕ेрдЯ рдкрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ै, рд╣िрди्рджी рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рднाрд╡ाрдд्рдордХ рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддाрдУं рдХो рдкрдХрдб़рдиे рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╡िрдлрд▓ рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЗрд╕рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рд╕ीрдоिрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ рдЗрд╕ी рдЕंрддрд░ рдХी рдкрдб़рддाрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै - рдЕрд░्рдеाрдд्, рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХो 'рд╡िрд╖рдп' рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрд╕े 'рд╕ाрдзрди' рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиाрдиे рдХे рдмीрдЪ рдХी рдЦाрдИ рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдиा рдЗрд╕рдХी рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै।

рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХो рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдоुрдЦ्рдп рд╢ोрдз рдк्рд░рд╢्рди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं: (1) рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХ्рдпा рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕ीрдоाрдПँ рдХ्рдпा рд╣ैं? (2) рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдоौрд▓िрдХрддा, рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рдХिрддрдиा рдЦрд░ा рдЙрддрд░рддा рд╣ै? (3) рднाрд░рддीрдп рдХाрдиूрдиी рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдвाँрдЪे рдХे рднीрддрд░, рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд▓ेрдЦрдХрдд्рд╡ рдФрд░ рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें, рдПрдЖрдИ рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕े рдХ्рдпा рдЪुрдиौрддिрдпाँ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ैं? (4) рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рднрд╡िрд╖्рдп рдХो рдЖрдХाрд░ рджेрдиे рдоें рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХी рд╕ंрднाрд╡िрдд рднूрдоिрдХा рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै? рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП, рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рдПрдХ рдЧुрдгाрдд्рдордХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдкрдж्рдзрддि рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕्рдХोрдкрд╕-рдЕрдиुрдХ्рд░рдоिрдд рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं, рдХेрд╕ рд╕्рдЯрдбी, рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рд░िрдкोрд░्рдЯों рдХा рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рдпрд╣ рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ рд╡िрднिрди्рди рдЦंрдбों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ै: рдкрд╣рд▓ा рдЦंрдб рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдПрдЖрдИ рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧों рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै; рджूрд╕рд░ा рдЦंрдб рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ीрдоाрдУं рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЬाँрдЪ рдХрд░рддा рд╣ै; рддीрд╕рд░ा рдЦंрдб рд╣िрди्рджी рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдФрд░ рднाрд░рдд рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдирд╡िрдХी рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЗрд╕ рд╡िрдорд░्рд╢ рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै; рдЪौрдеा рдЦंрдб рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдХाрдиूрдиी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै; рдФрд░ рдЕंрдд рдоें, рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рджिрд╢ाрдУं рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрд░िрджृрд╢्рдп: рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдПрдЖрдИ рдХा рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдЕрдм рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдИ рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рдмрди рдЧрдИ рд╣ै рдЬो рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЪрд░рдгों рдЕрдиुрд╡ाрдж, рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рд╕ृрдЬрди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें, рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧों рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдФрд░ рд╕ीрдоाрдПँ рджोрдиों рд╣ी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдЙрднрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं।

рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рджोрд╣рд░ी рдзाрд░: рдкрд╣ुँрдЪ рдмрдиाрдо рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХ्рд╖рд░рдг

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा-рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдЕрдиुрд╡ाрдж рдЙрдкрдХрд░рдг рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЬिрд╕рдоें рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै, рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдоंрдЪ рдкрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдкाрд░ рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдпे рдЙрдкрдХрд░рдг рднाрд╖ा рдХी рдмाрдзाрдУं рдХो рддोрдб़рдХрд░ рдХृрддिрдпों рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рдоिрд▓рддा рд╣ै। рддрдХрдиीрдХी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े, рдЕрдиुрд╡ाрдж рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкрд╣рд▓े рд╕े рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╕рд░рд▓, рддीрд╡्рд░ рдФрд░ рд╕рдЯीрдХ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै, рдФрд░ рдЕрдзिрдХांрд╢ рдоाрдорд▓ों рдоें рдоूрд▓ рдкाрда рдХे рдоुрдЦ्рдп рдЕрд░्рде рдФрд░ рд╕ंрджेрд╢ рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╣ाрд▓ांрдХि, рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдПрдХ рджोрд╣рд░ी рдзाрд░ рд╡ाрд▓ी рддрд▓рд╡ाрд░ рд╣ै। рдПрдЖрдИ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдЪुрдиौрддी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддाрдУं рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╣ै। рднाрд╖ा рдХेрд╡рд▓ рд╢рдм्рджों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рджुрдиिрдпा рдХा рд╡ाрд╣рдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдПрдЖрдИ, рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें, рдЗрди рдЧрд╣рд░े рдЕрд░्рдеों рдХो рдкрдХрдб़рдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдЬрдм рдЧुрд▓рдЬ़ाрд░ рдХी рдПрдХ рдХрд╡िрддा рдоें 'рд╣рд▓्рджी рд░ंрдЧ рдЖрдХाрд╢' рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж 'turmeric-colored sky' рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рддो рдпрд╣ рд╢ाрдм्рджिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рд╣ी рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी 'рд╣рд▓्рджी' рдХे рдЙрд╕ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рдЕрдиुрд╖्рдаाрдиिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдЦो рджेрддा рд╣ै рдЬो рднाрд░рддीрдп рдоाрдирд╕ рдоें рд░рдЪा-рдмрд╕ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░, рджेрд╡рджрдд्рдд рдкрдЯ्рдЯрдиाрдпрдХ рдХे рд▓ेрдЦрди рдоें 'рдорд░्рдо' рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж 'essence' рдХे рд░ूрдк рдоें рдХрд░рдиा рддाрд░्рдХिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рд╣ी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ 'рдорд░्рдо' рдХे рдкीрдЫे рдХी рдЙрд╕ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдФрд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХो рд╕ंрдк्рд░ेрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрдлрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬिрд╕े рдПрдХ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ी рдкाрдардХ рддुрд░ंрдд рд╕рдордЭ рд▓ेрддा рд╣ै।

рдпрд╣ рд╕рдорд╕्рдпा рдПрдЖрдИ рдоॉрдбрд▓ рдХे рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдбेрдЯा рдХी рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЖंрдЧ्рд▓-рдХेंрдж्рд░िрдд рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों рдХा рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк, рдЬрдм рдПрдЖрдИ рд╣िрди्рджी рдЬैрд╕ी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рднाрд╖ा рд╕े рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рддा рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рд╢рдм्рджों рдХो рдЙрдирдХे рдиिрдХрдЯрддрдо рд╢ाрдм्рджिрдХ рд╕рдордХрдХ्рд╖ों рдоें рдмрджрд▓ рджेрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░рддें рдЫिрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рдпрджि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдмिрдиा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХे рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдкрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рддो рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी 'рднाрд╖ाрдИ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕рдорд░ूрдкीрдХрд░рдг' (cultural homogenization) рдХो рдЬрди्рдо рджे рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рд╣ोрдЧी рдЬрд╣ाँ рд╣िрди्рджी рдоें рдиिрд╣िрдд рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡-рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдзीрд░े-рдзीрд░े рдПрдХ рдоाрдирдХीрдХृрдд, рдЖंрдЧ्рд▓-рдЕрдиुрдХूрд▓ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдХрдордЬोрд░ рдкрдб़ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЬो рдЕंрддрддः рднाрд╖ाрдИ рд╡िрд╡िрдзрддा рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЧंрднीрд░ рдЦрддрд░ा рд╣ै।

рдХрдо्рдк्рдпूрдЯेрд╢рдирд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг: рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХी рдЦोрдЬ

рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдФрд░ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें, рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХी рдЦोрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдЬрд╣ाँ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдФрд░ рдЧрд╣рди рдкрдарди (close reading) рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдПрдЖрдИ рд╡ृрд╣рдж рдкाрда्рдп-рд╕рдоूрд╣ों (large textual corpora) рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдХे рдЙрди рдкैрдЯрд░्рди рдФрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдоाрдирд╡ рдЖँрдЦों рд╕े рдУрдЭрд▓ рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो 'рдХрдо्рдк्рдпूрдЯेрд╢рдирд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг' рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें, рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрднी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЙрдирдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рдХे рдмрдб़े рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдкрд░ 'рднाрд╡ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг' (sentiment analysis) рдПрд▓्рдЧोрд░िрджрдо рд▓ाрдЧू рдХрд░рдХे рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдХैрд╕े рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдпा рд╣ै, рдпा рд╡िрднिрди्рди рдХрд╡िрдпों рдХी рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рд░ंрдЧрдд рдоें рдХ्рдпा рдЕंрддрд░ рд╣ै । рдЗрд╕ी рддрд░рд╣, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рднाрд╖ा рдк्рд░рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг (Natural Language Processing) рддрдХрдиीрдХों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдпा рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╡िрд╖рдпрдЧрдд рдкैрдЯрд░्рди (thematic patterns), рдЪрд░िрдд्рд░ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ (character networks) рдпा рд╢ैрд▓ीрдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं (stylistic features) рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╢ोрдзрдХрд░्рддाрдУं рдХो рд╡ृрд╣рдж рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рдмрдиाрддा рд╣ै, рдЬो рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рддрд░ीрдХों рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрд╕ंрднрд╡ рдеा। рдпे рдЙрдкрдХрд░рдг рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХो рд╡्рдпрдХ्рддिрдкрд░рдХ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╕े рдЖрдЧे рд▓े рдЬाрдХрд░ рдбेрдЯा-рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдЕंрддрд░्рджृрд╖्рдЯि рдХे рдПрдХ рдирдП рдпुрдЧ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░ा рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рд▓ेрдЦрдХ рдХा рд╕рд╣ाрдпрдХ рдпा рд╕рд╣-рд▓ेрдЦрдХ?

рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦрди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें, рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╕рд╣ाрдпрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд▓ेрдЦрдХों рдХे рд▓िрдП, рдпрд╣ рдХрдИ рддрд░рд╣ рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░-рдоंрдерди (brainstorming) рдХे рд▓िрдП рдирдП рд╡िрдЪाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рдХрд╣ाрдиी рдХे рд▓िрдП рд╕ंрднाрд╡िрдд рдХрдеाрдирдХ рдпा рдкाрдд्рд░ों рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा (outlining) рддैрдпाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг, 'рд░ाрдЗрдЯрд░ рдм्рд▓ॉрдХ' рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓рдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рднूрдоिрдХा рдХो 'рд╕ंрд╡рд░्рдзिрдд рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा' (augmented creativity) рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдПрдЖрдИ рдоाрдирд╡ рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХो рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкिрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕े рдирдП рддрд░ीрдХों рд╕े рдЙрдд्рддेрдЬिрдд рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдПрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдХिрд╕ी рдХрд╣ाрдиी рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдкाрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдкाрдд्рд░ рдХे рд╕ंрд╡ाрджों рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдПрдЖрдИ рдХो рдкाрдд्рд░ рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рджेрдХрд░ рд╕ंрд╡ाрдж рдХे рдХुрдЫ рд╡िрдХрд▓्рдк рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпे рд╡िрдХрд▓्рдк рдЕंрддिрдо рдорд╕ौрджे рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╣ीं рдмрди рд╕рдХрддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╡े рд▓ेрдЦрдХ рдХो рд╕ोрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдирдИ рджिрд╢ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╣ाрд▓ांрдХि, рдпрд╣ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдХि рд▓ेрдЦрдХ рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдкрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдиिрд░्рднрд░ рди рд╣ों। рдиैрддिрдХ рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рджोрдиों рд╣ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों рд╕े рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд▓ेрдЦрдХ рдПрдЖрдИ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрд╕ी рднी рдкाрда рдХो рдЕрдкрдиी рдЕрдиूрдаी рд╢ैрд▓ी, рдЖрд╡ाрдЬ рдФрд░ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдлिрд░ рд╕े рд▓िрдЦें। рдПрдЖрдИ рдХो рдПрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧी рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП, рди рдХि рдПрдХ рд╡िрдХрд▓्рдк рдХे рд░ूрдк рдоें। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ा рдЙрдкрдХрд░рдг рд╣ै рдЬो рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкिрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा।

рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХрддा рдХी рдХрд╕ौрдЯी: рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдоौрд▓िрдХрддा рдФрд░ рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा

рдЬрдм рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддिрдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै, рддो рдпрд╣ рдоौрд▓िрдХрддा, рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдФрд░ рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЧрд╣рд░े рдк्рд░рд╢्рди рдЦрдб़े рдХрд░рддी рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдПрдЖрдИ рддрдХрдиीрдХी рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдкाрда рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдХ्рдпा рд╡рд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдоाрдирд╡ीрдп рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓рддा рдХो рдЫू рд╕рдХे? рдпрд╣ рдЦंрдб рдЗрди्рд╣ीं рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै।

рдоौрд▓िрдХрддा рдХा рдЕрднाрд╡: "рдкुрдирд░्рд╕ंрдпोрдЬрди" рдмрдиाрдо "рд╕ृрдЬрди"

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХी рд╕рдмрд╕े рдоौрд▓िрдХ рд╕ीрдоा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें 'рд╕ृрдЬрди' (creation) рдирд╣ीं рдХрд░рддी, рдмрд▓्рдХि 'рдкुрдирд░्рд╕ंрдпोрдЬрди' (recombination) рдХрд░рддी рд╣ै। рдЬेрдирд░ेрдЯिрд╡ рдПрдЖрдИ рдоॉрдбрд▓, рдЬैрд╕े рдХि рдЪैрдЯрдЬीрдкीрдЯी, рдЕрдкрдиे рд╡िрд╢ाрд▓ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдбेрдЯा рдоें рдоौрдЬूрдж рдкैрдЯрд░्рди, рд╢ैрд▓िрдпों рдФрд░ рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХी рдирдХрд▓ рдФрд░ рдкुрдирд░्рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдХे рдкाрда рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡े рдХुрдЫ рднी рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдмрдиा рд╕рдХрддे рдЬो рдЙрдирдХे рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдбेрдЯा рдХे рджाрдпрд░े рд╕े рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдмाрд╣рд░ рд╣ो। рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рдоौрд▓िрдХрддा рдФрд░ рдирд╡ीрдирддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдирд╡ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрдЪाрд░ों, рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡ों рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै।

рдПрдЖрдИ рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा, рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕्рдоृрддिрдпों, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпाрдУं рдФрд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХा рдкूрд░्рдг рдЕрднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै—рд╡े рд╕рднी рддрдд्рд╡ рдЬो рд╕рдЪ्рдЪी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХी рдиींрд╡ рд╣ैं। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк, рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдХрдеा рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЕрдиुрдЧूंрдЬ, рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬрдЯिрд▓рддा рдФрд░ рд╡िрд╖рдпрдЧрдд рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХी рдХрдоी рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै рдЬो рд╕рднी рд╕рд╣ी рдиोрдЯ рдмрдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╕ंрдЧीрдд рдоें рдЖрдд्рдоा рдирд╣ीं рдбाрд▓ рд╕рдХрддा। рдПрдЖрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे 'рд░ूрдк' рдХी рдирдХрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХे 'рд╕ाрд░' рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा।

рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХी рд╕ीрдоाрдПँ

рдПрдЖрдИ рдХी рдПрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ीрдоा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдЗрд╕рдХी рдЕрдХ्рд╖рдорддा рд╣ै, рдЬो рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬैрд╕े рдЧрд╣рд░े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЬрдб़ों рд╡ाрд▓े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै। рдПрдЖрдИ рдХे рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдбेрдЯा рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЖंрдЧ्рд▓-рдЕрдоेрд░िрдХी рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों рдХा рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдЧैрд░-рдкрд╢्рдЪिрдоी, рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рднाрд░рддीрдп, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдмाрд░ीрдХिрдпों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрдлрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддाрдУं, рдЬैрд╕े рдХि рдЬाрддि, рд╡рд░्рдЧ-рднेрдж, рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдиाрд╡ рдпा рд▓ैंрдЧिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा, рдХी рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдФрд░ рд╕्рддрд░िрдд рд╕рдордЭ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा, рдЬो рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╣ैं।

рдпрд╣ рд╕ीрдоा рддрдм рдФрд░ рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдЬрдм рд╣рдо рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЙрдд्рддрд░-рдЖрдзुрдиिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХृрд╖्рдг рдмрд▓рджेрд╡ рд╡ैрдж рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╡ृрд╣рдж् рдЖрдЦ्рдпाрдиों (grand narratives) рдХो рдЦाрд░िрдЬ рдХрд░рддी рд╣ैं, рдЕрд░्рде рдХी рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдХा рдЬрд╢्рди рдордиाрддी рд╣ैं, рдФрд░ рдЕंрддрд░्рдкाрдаीрдпрддा (intertextuality) рдХे рд╕ाрде рдЦेрд▓рддी рд╣ैं। рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा 'рд╡िрдЦंрдбрдирдХाрд░ी' (deconstructive) рдЖрд╡ेрдЧ рд╣ै рдЬो рд╕्рдеाрдкिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░ूрдкों рдФрд░ рдЕрд░्рдеों рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рд▓рдЧाрддा рд╣ै। рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा, рдЬो рдкैрдЯрд░्рди рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рд╕ुрд╕ंрдЧрдд рдкाрда рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдбिрдЬ़ाрдЗрди рдХी рдЧрдИ рд╣ै, рдЗрд╕ рд╡िрдЦंрдбрдирдХाрд░ी рддрд░्рдХ рдХे рдаीрдХ рд╡िрдкрд░ीрдд рдХाрдо рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдкैрдЯрд░्рди рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиा рд╣ै, рди рдХि рдЙрд╕े рддोрдб़рдиा рдпा рдЙрд╕рдХी рдиींрд╡ рдкрд░ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрдиा। рдЗрд╕рд▓िрдП, рдПрдЖрдИ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд╢ैрд▓ी рдоें рдПрдХ рд╕ुрд╕ंрдЧрдд рдХрд╣ाрдиी рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдХृрд╖्рдг рдмрд▓рджेрд╡ рд╡ैрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдиिрд╣िрдд рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕ंрджेрд╣ рдФрд░ рд╕ंрд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЦेрд▓ рдХो рдирд╣ीं рджोрд╣рд░ा рд╕рдХрддा। рдпрд╣ рд╡рд░्рддрдоाрди рдПрдЖрдИ рдХे рддрд░्рдХ рдФрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрдЪाрд░ рдХी рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдзाрд░ा рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдоौрд▓िрдХ рдЕрд╕ंрдЧрддि рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ंрджрд░्рдн: рдкрд░ंрдкрд░ा, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдФрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдирд╡िрдХी

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдорд░्рд╢ рдХो рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें, рдпрд╣ рд╕ंрджрд░्рдн рддीрди рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рддंрднों рдкрд░ рдЯिрдХा рд╣ै: рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ, рдпрдж्рдпрдкि рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рд░рд╣ी, рдкрд░ंрдкрд░ा; рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдФрд░ рдХрдеा рдХे рдЕंрддрд░्рд╕ंрдмंрдз рдкрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдмрд╣рд╕; рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдХрдо्рдк्рдпूрдЯेрд╢рдирд▓ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХा рдмुрдиिрдпाрджी рдвाँрдЪा рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдирд╡िрдХी рдХा рдЙрднрд░рддा рд╣ुрдЖ рдХ्рд╖ेрдд्рд░।

рд╣िрди्рджी рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдХी рд╡िрд░ाрд╕рдд рдФрд░ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХीрдп рдХрд▓्рдкрдиा

рдпрдж्рдпрдкि рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдХो рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХा рджрд░्рдЬा рдХрднी рдирд╣ीं рдоिрд▓ा, рддрдеाрдкि рдЗрд╕рдХी рдПрдХ рд▓ंрдмी рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд░ाрд╕рдд рд╣ै рдЬो рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕рдХे рдЬुрдб़ाрд╡ рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдЬрдб़ें 19рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЕंрдд рддрдХ рдЬाрддी рд╣ैं, рдЬрдм 1884 рдоें рдЕंрдмिрдХा рджрдд्рдд рд╡्рдпाрд╕ рдиे 'рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рд╡ृрдд्рддांрдд' рдиाрдордХ рдзाрд░ाрд╡ाрд╣िрдХ рдХрдеा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी, рдЬिрд╕े рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣िрди्рджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рдоें, Jules Verne рдЬैрд╕े рдкрд╢्рдЪिрдоी рд▓ेрдЦрдХों рдХा рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдеा, рдФрд░ рдХрдеाрдПँ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдпाрдд्рд░ा рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдЬैрд╕े рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ोрддी рдеीं।

рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж, рдЗрд╕ рд╡िрдзा рдиे рдПрдХ рдирдпा рдоोрдб़ рд▓िрдпा рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдврд▓рдиे рд▓рдЧी। рдпрдоुрдиाрджрдд्рдд рд╡ैрд╖्рдгрд╡ 'рдЕрд╢ोрдХ' рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдиे рдХрдеाрдУं рдХा рднाрд░рддीрдпрдХрд░рдг рдХिрдпा, рдЬрдмрдХि рдбॉ. рдирд╡рд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рдоिрд╢्рд░ рдФрд░ рдХैрд▓ाрд╢ рд╕ाрд╣ рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдиे рдЗрд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рд░ूрдк рджिрдпा। рд╕рдордХाрд▓ीрди рджौрд░ рдоें, рджेрд╡ेрди्рдж्рд░ рдоेрд╡ाрдб़ी рдФрд░ рдбॉ. рдЕрд░рд╡िंрдж рдоिрд╢्рд░ рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦрдХ рдЗрд╕ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдЖрдЧे рдмрдв़ा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдХाрд░्рдпों рдоें рд░ोрдмोрдЯिрдХ्рд╕, рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा, рдЬेрдиेрдЯिрдХ рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░िंрдЧ, рдоेрдоोрд░ी рдЯ्рд░ांрд╕рдлрд░ рдФрд░ рд░ोрдмोрдЯ рдиैрддिрдХрддा рдЬैрд╕े рдЬрдЯिрд▓ рд╡िрд╖рдп рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं, рдЬो рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ों рдкрд░ рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╡िрд░ाрд╕рдд рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдФрд░ рдорд╢ीрди-рдоाрдирд╡ рд╕ंрдмंрдзों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдПрдХ рдЕंрддрд░्рдиिрд╣िрдд рдкрд░ंрдкрд░ा рдоौрдЬूрдж рд╣ै, рдЬो рдПрдЖрдИ рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рдирдП рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдЪрд░рдг рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै।

рддाрд▓िрдХा 1: рд╣िрди्рджी рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдоें рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХीрдп рд╡िрд╖рдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕

рдХाрд▓рдЦंрдб (Period)

рдк्рд░рдоुрдЦ рд▓ेрдЦрдХ (Key Authors)

рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХृрддि (Representative Work)

рдк्рд░рдоुрдЦ рддрдХрдиीрдХी/рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд╖рдп (Key Technological/Scientific Themes)

рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЪрд░рдг (1884-1947)

рдЕंрдмिрдХा рджрдд्рдд рд╡्рдпाрд╕, рдпрдоुрдиाрджрдд्рдд рд╡ैрд╖्рдгрд╡ 'рдЕрд╢ोрдХ'

'рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рд╡ृрдд्рддांрдд', 'рдЕрдк्рд╕рд░ा рдХा рд╕рдо्рдоोрд╣рди'

рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдпाрдд्рд░ा, рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдХрд▓्рдкрдиा, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░

рд╡िрдХाрд╕ рдЪрд░рдг (1950–1990)

рдирд╡рд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рдоिрд╢्рд░, рдХैрд▓ाрд╢ рд╕ाрд╣, рд╢ुрдХрджेрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж

рдЪрдпрдиिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕/рдХрдеाрдПँ

рдЕрджृрд╢्рдпрддा, рд░ोрдмोрдЯ, рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖-рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг, рднाрд╡ी рд╕рдоाрдЬ

рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЪрд░рдг (1990-рд╡рд░्рддрдоाрди)

рджेрд╡ेрди्рдж्рд░ рдоेрд╡ाрдб़ी, рдбॉ. рдЕрд░рд╡िंрдж рдоिрд╢्рд░, рдЬ़ीрд╢ाрди рд╣ैрджрд░ рдЬैрджी

'рдХोрдЦ', 'рдж рд╕्рдкेрд╕ рдХुрдХ्рдХू', 'рд░ोрдмोрдЯ्рд╕ рд╢ैрд▓ рд░ूрд▓', 'рдж рдПрдЧ्рд░ीрдоेंрдЯ'

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा, рдЬेрдиेрдЯिрдХ рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░िंрдЧ, рдоेрдоोрд░ी рдЯ्рд░ांрд╕рдлрд░, рд░ोрдмोрдЯ рдиैрддिрдХрддा, рдХ्рд░ाрдпोрдЬेрдиिрдХ рд╕्рд▓ीрдк

'рдПрдЖрдИ рдиैрд░ेрдЯिрд╡्рд╕ рдЗрди рдЗंрдбिрдпा' рд╡рд░्рдХрд╢ॉрдк рдХे рдиिрд╣िрддाрд░्рде

рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдФрд░ рдХैрдо्рдм्рд░िрдЬ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ूрдк рд╕े рдЖрдпोрдЬिрдд 'рдПрдЖрдИ рдиैрд░ेрдЯिрд╡्рд╕ рдЗрди рдЗंрдбिрдпा' рд╡рд░्рдХрд╢ॉрдк рдХे рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдЖрдИ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрддрд░्рджृрд╖्рдЯि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдХрд╢ॉрдк рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрд░्рдХ рдпрд╣ рдЙрднрд░ा рдХि рд╣िрди्рджी рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рд░рд╣рдиे рдХा рдПрдХ рдЧрд╣рд░ा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдХाрд░рдг рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд▓ेрдЦрдХ рдордиोрдЬ рдХुрдоाрд░ рдкांрдбे рдиे рддрд░्рдХ рджिрдпा рдХि 20рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рд╣िрди्рджी рдХे рдоाрдирдХीрдХрд░рдг рдиे рдЗрд╕े рдЕрд╡рдзी рдФрд░ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдЬैрд╕ी рдЗрд╕рдХी рд╕рд╣ाрдпрдХ рдмोрд▓िрдпों рдХी рд▓ोрдХрдХрдеाрдд्рдордХ рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиाрд╢ीрд▓ рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рд╕े рджूрд░ рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдоाрдирдХीрдХрд░рдг рдиे рдПрдХ 'рдордз्рдпрдорд╡рд░्рдЧीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж' рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджिрдпा рдЬो рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдмрди рдЧрдпा। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдеा рдЬैрд╕ी рдХрд▓्рдкрдиाрд╢ीрд▓ рд╡िрдзाрдУं рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рдоिрд▓ा, рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рдЗрд╕ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдк्рд░рддिрдоाрди рдоें рдлिрдЯ рдирд╣ीं рдмैрдарддी рдеीं।

рдпрд╣ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдмрддाрддा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдЖрдИ рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рдЪुрдиौрддी рдХेрд╡рд▓ рддрдХрдиीрдХी рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рджी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ-рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै рдЬिрд╕рдиे рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдХो рдХрд▓्рдкрдиा рдкрд░ рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджी। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рд╡рд░्рдХрд╢ॉрдк рдоें рдпрд╣ рднी рдЪрд░्рдЪा рд╣ुрдИ рдХि рднाрд░рддीрдп рд▓ेрдЦрдХ рдПрдЖрдИ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдкрд╢्рдЪिрдоी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдЕрд▓рдЧ, рд╢рдХ्рддि, рдЕрд╕рдоाрдирддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрднाрдЬрди рдФрд░ рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеाрдУं рдХे рд▓ेंрд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ 'рднाрд░рддीрдп' рдПрдЖрдИ рдиैрд░ेрдЯिрд╡ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХो рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ рдоें рдПрдХ рдирдпा рдЖрдпाрдо рдЬोрдб़ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рднाрд░рдд рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдирд╡िрдХी рдХा рдмрдв़рддा рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी рддंрдд्рд░

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХे рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдордЬрдмूрдд рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд рдФрд░ рдмौрдж्рдзिрдХ рдмुрдиिрдпाрджी рдвाँрдЪे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд╕ौрднाрдЧ्рдп рд╕े, рднाрд░рдд рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдирд╡िрдХी (Digital Humanities - DH) рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддेрдЬी рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рд╢ोрдз рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдаोрд╕ рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬाрджрд╡рдкुрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा 'рд╕्рдХूрд▓ рдСрдл рдХрд▓्рдЪрд░рд▓ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ्рд╕ рдПंрдб рд░िрдХॉрд░्рдб्рд╕' рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं, рдЬिрд╕рдоें рд╣िрди्рджी рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै, рдХे рдбिрдЬिрдЯрд▓ीрдХрд░рдг рдФрд░ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдоें рдЕрдЧ्рд░рдгी рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣, рдЖрдИрдЖрдИрдЯी рдЗंрджौрд░ рдоें 'рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╣्рдпूрдоैрдиिрдЯीрдЬ рдПंрдб рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рд░िрд╕рд░्рдЪ рдЧ्рд░ुрдк' рдПрд▓्рдЧोрд░िрдердо рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдбेрдЯाрдмेрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиाрдУं рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдкुрдгे рд╕्рдеिрдд 'рд╕ेंрдЯрд░ рдлॉрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╣्рдпूрдоैрдиिрдЯीрдЬ' рднी рдХाрд░्рдпрд╢ाрд▓ाрдУं рдФрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рдиों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд░рддीрдп рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╢ोрдз рдкрдж्рдзрддिрдпों рдоें рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднा рд░рд╣ा рд╣ै।

рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдиिрд░्рдорд▓ा рдоेрдирди рдЬैрд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрди рдмрд╣ुрднाрд╖ी рд╡िрдж्рд╡рддाрдкूрд░्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди рдФрд░ рдЬ्рдЮाрди рдХे рдмुрдиिрдпाрджी рдвाँрдЪे рдХे рд╡ि-рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ीрдХрд░рдг (decolonizing knowledge infrastructures) рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рдПрдЖрдИ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХी рднूрдоिрдХा рдкрд░ рднी рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдкрдж्рдоिрдиी рд░े рдорд░े рдЬैрд╕े рд╢ोрдзрдХрд░्рддा рдбिрдХोрд▓ोрдиिрдпрд▓ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд░рдеाрдУं рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдиिрд░्рдоाрдг (critical making) рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХेंрдж्рд░िрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬो рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХो рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд░рддीрдп рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै। рдпрд╣ рдмрдв़рддा рд╣ुрдЖ рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी рддंрдд्рд░ рдпрд╣ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдЖрдИ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рддрдХрдиीрдХी рдЕрдн्рдпाрд╕ рди рд░рд╣рдХрд░, рдПрдХ рдЧंрднीрд░, рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдмौрдж्рдзिрдХ рдЙрдж्рдпрдо рдмрдиे।

рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдХाрдиूрдиी рдЪुрдиौрддिрдпाँ: рд▓ेрдЦрдХрдд्рд╡, рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рдЕрдХाрджрдоिрдХ рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаा

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдЧंрднीрд░ рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдХाрдиूрдиी рдЪुрдиौрддिрдпाँ рд▓ेрдХрд░ рдЖрддा рд╣ै рдЬो рд▓ेрдЦрдХрдд्рд╡, рдмौрдж्рдзिрдХ рд╕ंрдкрджा рдФрд░ рдЕрдХाрджрдоिрдХ рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаा рдХी рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдзाрд░рдгाрдУं рдХो рд╣िрд▓ा рджेрддी рд╣ैं। рдЗрди рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХिрдП рдмिрдиा рдПрдЖрдИ рдХा рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдФрд░ рдЯिрдХाрдК рдПрдХीрдХрд░рдг рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।

рд▓ेрдЦрдХрдд्рд╡ рдХा рд╕ंрдХрдЯ рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдХॉрдкीрд░ाрдЗрдЯ рдЕрдзिрдиिрдпрдо

рдПрдЖрдИ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕рдмрд╕े рдЬрдЯिрд▓ рдк्рд░рд╢्рдиों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै: 'рд▓ेрдЦрдХ рдХौрди рд╣ै?'। рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиैрддिрдХрддा рд╕рдоिрддि (COPE) рдЬैрд╕े рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдиिрдХाрдп рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХो рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ूрдЪीрдмрдж्рдз рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдЕрдкрдиे рдХाрдо рдХे рд▓िрдП рдХाрдиूрдиी рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдЬрд╡ाрдмрджेрд╣ी рдирд╣ीं рд▓े рд╕рдХрддा। рдпрд╣ рдоुрдж्рджा рднाрд░рддीрдп рдХाрдиूрдиी рдвाँрдЪे рдоें рдФрд░ рднी рдЬрдЯिрд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдХॉрдкीрд░ाрдЗрдЯ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1957, рдЗрд╕ рдзाрд░рдгा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдХि рдПрдХ 'рд▓ेрдЦрдХ' рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоाрдирд╡ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рдеा; рдПрдХ рдорд╢ीрди рдХो рдРрд╕े рдХिрд╕ी рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै।

рдЗрд╕ рдХाрдиूрдиी рд╢ूрди्рдпрддा рдХो рднрд░рдиे рдХे рд▓िрдП, рднाрд░рддीрдп рди्рдпाрдпिрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ рдоें рдирдП рдоाрдирдХ рдЙрднрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдИрд╕्рдЯрд░्рди рдмुрдХ рдХंрдкрдиी рдмрдиाрдо рдбी.рдмी. рдоोрджрдХ рдоाрдорд▓े рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд 'рдХौрд╢рд▓ рдФрд░ рдиिрд░्рдгрдп' ('Skill and Judgment') рдХा рдоाрдирдХ рдпрд╣ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рдХृрддि рдоें рдХॉрдкीрд░ाрдЗрдЯ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рдпोрдЧ्рдп рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдирд╡ीрдп рдмौрдж्рдзिрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдПрдЖрдИ-рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХाрд░्рдпों рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें, рдЗрд╕ рдоाрдирдХ рдХो 'рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдирд╡ीрдп рдЗрдирдкुрдЯ' ('Significant Human Input') рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╕ाрдзाрд░рдг рдк्рд░ॉрдо्рдк्рдЯ (рдЬैрд╕े "рдПрдХ рдк्рд░ेрдо рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦो") рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдоें рдоौрд▓िрдХрддा рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдХॉрдкीрд░ाрдЗрдЯ рдХे рдпोрдЧ्рдп рдирд╣ीं рд╣ै। рдХॉрдкीрд░ाрдЗрдЯ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП, рдПрдХ рдоाрдирд╡ рд▓ेрдЦрдХ рдХो рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХे рдЪрдпрди, рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдХौрд╢рд▓ рдФрд░ рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдпрд╣ рдвाँрдЪा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдХॉрдкीрд░ाрдЗрдЯ рдХा рдХेंрдж्рд░ рдоाрдирд╡ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рд╣ी рдмрдиी рд░рд╣े, рдЬрдмрдХि рдПрдЖрдИ рдПрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд╕ीрдоिрдд рд░рд╣े।

рдПрд▓्рдЧोрд░िрдердо рдоें рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣: рдПрдХ рдоौрди рд╕ंрдХрдЯ

рдПрдЖрдИ рдоॉрдбрд▓ рдиिрд╖्рдкрдХ्рд╖ рдпा рддрдЯрд╕्рде рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╡े рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдбेрдЯा рдоें рдоौрдЬूрдж рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ों рдХो рд╕ीрдЦрддे рдФрд░ рджोрд╣рд░ाрддे рд╣ैं। рдЪूंрдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдмрдб़े рднाрд╖ा рдоॉрдбрд▓ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡िрд╢ाрд▓ рдбेрдЯाрд╕ेрдЯ рдкрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं, рд╡े рдЕрдирдЬाрдиे рдоें рдЙрди рдбेрдЯा рдоें рдоौрдЬूрдж рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдирд╕्рд▓ीрдп рдФрд░ рд▓ैंрдЧिрдХ рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ों рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рднाрд░рдд рдЬैрд╕े рднाрд╖ाрдИ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд╡िрдзрддाрдкूрд░्рдг рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЧंрднीрд░ рдЦрддрд░ा рд╣ै।

рдпрджि рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдПрдЖрдИ рдоॉрдбрд▓ рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдоाрдирдХीрдХृрдд рд╣िрди्рджी рдпा рдЙрдЪ्рдЪ-рд╡рд░्рдЧीрдп рд╢рд╣рд░ी рдЕрдиुрднрд╡ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдбेрдЯा рдкрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं, рддो рд╡े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдмोрд▓िрдпों, рджрд▓िрдд рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों, рдпा рдЕрди्рдп рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдоौрдЬूрдж рдЖрд╡ाрдЬों рдХो рдЕрдирджेрдЦा рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдпा рдЧрд▓рдд рддрд░ीрдХे рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рди рдХेрд╡рд▓ рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд░ूрдв़िрдпों рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा рдХो рднी рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП, рдПрдЖрдИ рдбेрд╡рд▓рдкрд░्рд╕ рдФрд░ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХी рдпрд╣ рдиैрддिрдХ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ै рдХि рд╡े рдЗрди рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рддрд░्рдХ рд░рд╣ें рдФрд░ рдРрд╕े рдоॉрдбрд▓ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें рдХाрдо рдХрд░ें рдЬो рднाрд░рдд рдХी рднाрд╖ाрдИ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдмрд╣ुрд▓рддा рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХрд░рддे рд╣ों।

рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдоें рдкाрд░рджрд░्рд╢िрддा рдФрд░ рдк्рд░рдХрдЯीрдХрд░рдг рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा

рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП, рдПрдЖрдИ рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें рдкूрд░्рдг рдкाрд░рджрд░्рд╢िрддा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХों рдХो рдЕрдкрдиे рдкाрдардХों, рд╕ंрдкाрджрдХों рдФрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рдХों рдХे рдк्рд░рддि рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рдХрдЯ (disclose) рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдХृрддि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдПрдЖрдИ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрдм, рдХैрд╕े рдФрд░ рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рдХिрдпा рд╣ै। рдХрдИ рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдФрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдЕрдм рдпрд╣ рдоांрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиी рдкांрдбुрд▓िрдкि рдХे 'methods' рдпा 'acknowledgements' рдЦंрдб рдоें рдПрдЖрдИ рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрд╡рд░рдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░ें।

рдпрд╣ рдк्рд░рдХрдЯीрдХрд░рдг рдХрдИ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЪोрд░ी (plagiarism) рдХे рдЖрд░ोрдкों рд╕े рдмрдЪाрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд рдкाрда рдХो рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЕрдкрдиा рдоौрд▓िрдХ рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдкाрдардХों рдХो рдХृрддि рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЙрдЪिрдд рд╕ंрджрд░्рдн рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рдпрд╣ рдбेрдЯा рдЧोрдкрдиीрдпрддा (data privacy) рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЪिंрддाрдУं рдХो рднी рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдПрдЖрдИ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдоें рджрд░्рдЬ рдХी рдЧрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдоॉрдбрд▓ рдХो рдФрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдмौрдж्рдзिрдХ рд╕ंрдкрджा рдХा рдЕрдирдЬाрдиे рдоें рд╣рд╕्рддांрддрд░рдг рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдПрдХ рдкाрд░рджрд░्рд╢ी рдФрд░ рдИрдоाрдирджाрд░ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЕрдкрдиाрдХрд░ рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдПрдЖрдИ рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рдиैрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рджिрд╢ाрдПँ: рд╕рд╣-рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдПрдЖрдИ рдФрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡िрдХाрд╕

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдЯрдХрд░ाрд╡ рдХा рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕рд╣-рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рд╕рд╣-рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╣ोрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдЬैрд╕े рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рд╣ोрдЧी рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рдЕрдзिрдХ рд╕рд╣рдЬ рд╣ोрдЧा, рд╣рдо рдПрдЖрдИ рдХो рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрдиे рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़рдХрд░ рдЗрд╕े рдПрдХ рдЬрдЯिрд▓ рдФрд░ рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рднाрдЧीрджाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдордЭрдиे рд▓рдЧेंрдЧे।

рдоाрдирд╡-рдПрдЖрдИ рд╕рд╣-рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХा рдоॉрдбрд▓

рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕ंрднाрд╡िрдд рдоॉрдбрд▓ рдПрдХ рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб рдпा рд╕рд╣-рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдоाрдирд╡ рд▓ेрдЦрдХ рдФрд░ рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдПрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧी рд╕ाрдЭेрджाрд░ी рдоें рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдоॉрдбрд▓ рдоें, рдПрдЖрдИ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЪрд░рдгों рдоें рдПрдХ рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдХрдеाрдирдХ рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдпा рдкाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рдкृрд╖्рдарднूрдоि рддैрдпाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдЗрди рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд 'рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓' рдХो рдПрдХ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдмिंрджु рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдФрд░ рдлिрд░ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि, рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЧрд╣рд░ाрдИ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕рдордЭ рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों рдХो рдЬोрдб़рдХрд░ рдЗрд╕े рдПрдХ рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдоें рдмрджрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоाрдирд╡ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдПрдЖрдИ рдХो рдПрдХ рдРрд╕े 'рд╕्рдкेрд░िंрдЧ рдкाрд░्рдЯрдирд░' рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХो рдЪुрдиौрддी рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдирдИ рджिрд╢ाрдУं рдоें рдзрдХेрд▓рддा рд╣ै।

рдирд╡ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░ूрдкों рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдоें рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд░ेрдЦीрдп рдХрдеाрдУं рд╕े рдкрд░े рдирдП рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░ूрдкों рдХो рд╕рдХ्рд╖рдо рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЧैрд░-рд░ेрдЦीрдп (non-linear), рд╣ाрдЗрдкрд░рдЯेрдХ्рд╕्рдЯुрдЕрд▓ (hypertextual), рдФрд░ рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡ рдХрдеाрдУं рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдкाрдардХ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдкрде рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें, рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣рдиे рдХे рдРрд╕े рдирдП рддрд░ीрдХों рдХो рдЬрди्рдо рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдк्рд░िंрдЯ рдоाрдз्рдпрдо рдХी рд╕ीрдоाрдУं рд╕े рдкрд░े рд╣ों। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдПрдХ рдРрд╕ा рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЬिрд╕рдХी рдХрд╣ाрдиी рдкाрдардХ рдХी рдкрд╕ंрдж рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдмрджрд▓рддी рд╣ै, рдпा рдПрдХ рдРрд╕ी рдХрд╡िрддा рдЬो рдкाрдардХ рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдкрдиी рдкंрдХ्рддिрдпों рдХो рдкुрдирд░्рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдпे рд░ूрдк рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдПрдХ рд╕्рдеिрд░ рд╡рд╕्рддु рд╕े рдПрдХ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдФрд░ рд╕рд╣рднाрдЧी рдЕрдиुрднрд╡ рдоें рдмрджрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рдкाрдардХों рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдмंрдз рдХी рдк्рд░рдХृрддि рднी рдмрджрд▓ рдЬाрдПрдЧी।

рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рд╢ोрдз рдПрдЬेंрдбा

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрднी рдЕрдкрдиी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ै, рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд╢ोрдз рдХे рд▓िрдП рдХрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╢्рди рдЦुрд▓े рд╣ैं। рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╢ोрдз рдПрдЬेंрдбा рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рдХрд░ рд╕рдХे। рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд╢ोрдз рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рд╢्рди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं:

  1. рднाрд╖ाрдИ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЕрдиुрдХूрд▓рди: рдХ्рдпा рд╣िрди्рджी рдФрд░ рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдЫोрдЯे, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рднाрд╖ा рдоॉрдбрд▓ (Small Language Models) рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬो рдмрдб़े, рд╕ाрдоाрди्рдпीрдХृрдд рдоॉрдбрд▓ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддाрдУं рдХो рдмेрд╣рддрд░ рдвंрдЧ рд╕े рд╕рдордЭ рд╕рдХें?
  2. рд╢ैрд▓ीрдЧрдд рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг: рдХ्рдпा рдПрдЖрдИ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХाрд▓ों (рдЬैрд╕े рдЫाрдпाрд╡ाрдж, рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж, рдирдИ рдХрд╣ाрдиी) рдпा рд▓ेрдЦрдХों (рдЬैрд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж, рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा) рдХी рд╢ैрд▓ीрдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдХрдо्рдк्рдпूрдЯेрд╢рдирд▓ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдоॉрдбрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै?
  3. рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдкрд░ рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рдк्рд░рднाрд╡: рд╣िрди्рджी рд▓ेрдЦрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдПрдЖрдИ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рдХा рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╢ैрд▓ी рдкрд░ рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा? рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╢ैрд▓ीрдЧрдд рд╕рдорд░ूрдкीрдХрд░рдг рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдЧा рдпा рдирдИ рдФрд░ рд╡िрд╡िрдз рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЬрди्рдо рджेрдЧा?
  4. рдкाрдардХीрдп рд╕्рд╡ाрдЧрдд: рд╣िрди्рджी рдкाрдардХ рдПрдЖрдИ-рдЬрдиिрдд рдпा рдПрдЖрдИ-рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдХैрд╕ी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рджेंрдЧे? рдХ्рдпा рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рдФрд░ рдоाрдирд╡-рд░рдЪिрдд рдХрд▓ा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдПँ рдмрджрд▓ेंрдЧी?

рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдкрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╢ोрдз рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рдЗрд╕ рдирдП рдпुрдЧ рдоें рдЕрдкрдиी рджिрд╢ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░ेрдЧा।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖

рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рджोрд░ाрд╣े рдкрд░ рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдФрд░ рд╡िрдШрдЯрдирдХाрд░ी рд╢рдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдЦрдб़ी рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдмрдв़ाрдиे, рдХрдо्рдк्рдпूрдЯेрд╢рдирд▓ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЕंрддрд░्рджृрд╖्рдЯि рдХो рдЧрд╣рд░ा рдХрд░рдиे рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕рд╣ाрдпрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ेрдЦрдХों рдХो рдирдП рдЙрдкрдХрд░рдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдкाрд░ рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддी рд╣ै। рддрдеाрдкि, рдЗрд╕рдХी рдХ्рд╖рдорддाрдПँ рдЧंрднीрд░ рдЪुрдиौрддिрдпों рдФрд░ рд╕ीрдоाрдУं рдХे рд╕ाрде рдЖрддी рд╣ैं। рдПрдЖрдИ рдХी рдоौрд▓िрдХрддा рдФрд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХी рдХрдоी, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддाрдУं рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдЗрд╕рдХी рд╡िрдлрд▓рддा, рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдХाрдиूрдиी рдПрд╡ं рдиैрддिрдХ рдвाँрдЪे рдХे рднीрддрд░ рд▓ेрдЦрдХрдд्рд╡, рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рдкाрд░рджрд░्рд╢िрддा рдХे рдЕрдирд╕ुрд▓рдЭे рдк्рд░рд╢्рди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрдзाрдПँ рд╣ैं।

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдПрдЖрдИ рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдЕрдкрдиाрдиे рдпा рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рдж्рд╡िрдЖрдзाрд░ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдоें рдирд╣ीं рдиिрд╣िрдд рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╕ंрддुрд▓िрдд рдЬुрдб़ाрд╡ рдоें рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдПрдЖрдИ рдХो рдПрдХ рдРрд╕े рдЙрдкрдХрд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬो рдоाрдирд╡ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХो рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкिрдд рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕ंрд╡рд░्рдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕рдлрд▓рддा рдПрдХ рдРрд╕े рд╕рд╣-рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдоॉрдбрд▓ рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдиिрд╣िрдд рд╣ोрдЧी рдЬрд╣ाँ рдорд╢ीрди рдХी рдХрдо्рдк्рдпूрдЯेрд╢рдирд▓ рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдоाрдирд╡ рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЪेрддрдиा, рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕рдордЭ рдПрдХ рд╕ाрде рдХाрдо рдХрд░рддी рд╣ै।

рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП, рднाрд░рдд рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдирд╡िрдХी рдХे рдмुрдиिрдпाрджी рдвाँрдЪे рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рдиा, рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдХे рдк्рд░рддि рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдПрдЖрдИ рдоॉрдбрд▓ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा, рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рд▓िрдП рд╕्рдкрд╖्рдЯ рджिрд╢ाрдиिрд░्рджेрд╢ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ोрдЧा। рд▓ेрдЦрдХों, рдЖрд▓ोрдЪрдХों, рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХीрд╡िрджों рдФрд░ рдиीрддि-рдиिрд░्рдоाрддाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдиिрд░ंрддрд░ рд╕ंрд╡ाрдж рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рддाрдХि рдпрд╣ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ो рд╕рдХे рдХि рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░े, рди рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХा। рдпрджि рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдЗрд╕ рдЪुрдиौрддी рдХा рд╕ाрдордиा рдПрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдФрд░ рдиैрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╕ाрде рдХрд░рддा рд╣ै, рддो рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдЗрд╕рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдоाрдз्рдпрдо рдмрди рд╕рдХрддी рд╣ै।

 

рд╕ंрджрд░्рдн (References)

Aarseth, Espen. Cybertext: Perspectives on Ergodic Literature. Johns Hopkins UP, 1997.

Banerjee, Suparno. Indian Science Fiction: Patterns, History and Hybridity. University of Wales Press, 2020.

Bender, Emily M., et al. “On the Dangers of Stochastic Parrots: Can Language Models Be Too Big?” FAccT ’21, 2021.

Brown, Tom B., et al. “Language Models Are Few-Shot Learners.” NeurIPS, 2020.

COPE (Committee on Publication Ethics). “Authorship and AI Tools (Position Statement).” 2023. publicationethics.org

Elsevier. “Generative AI Policies for Journals: Guidance for Authors.” 2023–25. GitHub

Hindi WordNet, CFILT, IIT Bombay. “Hindi Wordnet Online.” 2006–. cfilt.iitb.ac.in

Indian Copyright Act, 1957. Govt. of India (consolidated text; relevant §2(d), §13–14). See also Supreme Court interpretation in Eastern Book Company v. D.B. Modak (2008) 1 SCC 1. ACL Anthology+1

Jadavpur University. “School of Cultural Texts and Records (SCTR).” Accessed 23 Oct. 2025. jadavpuruniversity.in

Jockers, Matthew L. Macroanalysis: Digital Methods and Literary History. Stanford UP, 2013.

Joshi, Pratik, et al. “The State and Fate of Linguistic Diversity and Inclusion in the NLP World.” 2020.

Kunchukuttan, Anoop, et al. “Samanantar: The Largest Publicly Available Parallel Corpora Collection for Indic Languages.” 2021.

Landow, George P. Hypertext 3.0: Critical Theory and New Media in an Era of Globalization. Johns Hopkins UP, 2006.

Menon, Nirmala. “Digital Humanities and Publishing Research Group (DHPS), IIT Indore.” Accessed 23 Oct. 2025. dhlab.profiles.iiti.ac.in

Moretti, Franco. Distant Reading. Verso, 2013.

Franco Moretti. Graphs, Maps, Trees: Abstract Models for Literary History. Verso, 2005.

Nature Portfolio. “Artificial Intelligence (AI) — Editorial Policies.” Updated 2023–24. Nature

Nature Editorial Team. “Tools such as ChatGPT Threaten Transparent Science.” Nature, 24 Jan. 2023. Nature

Amanda Heidt. “Intellectual Property and Data Privacy: the Hidden Risks of AI.” Nature, 4 Sept. 2024. Nature

Ryan, Marie-Laure. Narrative as Virtual Reality 2: Revisiting Immersion and Interactivity in Literature and Electronic Media. U of Nebraska P, 2015.

Shneiderman, Ben. “Human-Centered Artificial Intelligence: Reliable, Safe & Trustworthy.” Communications of the ACM, 2020.

Toral, Antonio, and Andy Way. “What Level of Quality Can Neural Machine Translation Attain on Literary Text?” in Translation Quality Assessment: From Principles to Practice, 2018. Also arXiv:1801.04962. arXiv

Underwood, Ted. Distant Horizons: Digital Evidence and Literary Change. U of Chicago P, 2019.

(рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдкूрд░рдХ) Padmini Ray Murray. “Making Culture: Locating the Digital Humanities in India.” Vectores (U. Cincinnati), 2015; рдФрд░ Design Beku/рдбिрдХोрд▓ोрдиिрдпрд▓ DH рдкрд░ рд▓ेрдЦ. journals.uc.edu+

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।