
рдбॉ. рджिрдЧंрдд рдмोрд░ा
рджिрдЧंрдд рдмोрд░ा

рд╢ोрдз рд╕ाрд░ांрд╢िрдХा:
рдЕрд╕рдо рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै। рдЕрд╕рдо рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд╖ा рдЕрд╕рдоिрдпा рд╣ै।
рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдЕрдд्рдпंрдд рд╕рдоृрдж्рдз рдФрд░ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ैं। рдЕрд╕рдо
рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рднाрд╖िрдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╡рд╕्рддुрддः, рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै—рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдФрд░ рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХा рдЬीрд╡ंрдд
рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ़ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрд╕рдо рдХे рд▓ोрдХ рдкрд░्рд╡ों рдФрд░ рдЙрдд्рд╕рд╡ों рдоें рд▓ोрдХрдЧीрдд, рд▓ोрдХрдЧाрдеाрдПँ рддрдеा рдЕрди्рдп рд▓ोрдХрд╡िрдзाрдПँ рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╕े рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ैं। рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ोрдХ рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╕े
рдЕрдиेрдХ рдЙрдд्рд╕рд╡ рддрдеा рдкрд░्рд╡ рдоें рд▓ोрдХрдЧीрдд, рд▓ोрдХрдЧाрдеा рдЖрджि рдХा рдЧाрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। ‘рд░ाрдо’ рд╢рдм्рдж рдЕрдкрдиे
рдЖрдк рдоें рд╣ी рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै। рд░ाрдо рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╢рдм्рдж рдирд╣ीं, рдпрд╣ рдПрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рд╣ै, рдЖрд╕्рдеा рд╣ै। рд╡рд╣ рд▓ोрдЧों рдХी рдЖрд╢ाрдУं рдХा рдХेंрдж्рд░ рд╣ै। рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╕े
рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднрдЧрд╡ाрди рд░ाрдо рдХा рд╡рд░्рдгрди рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рддрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп
рдоें рднी рджрд╢рд░рде рдкुрдд्рд░ рд╢्рд░ी рд░ाрдо рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें
рд╢्рд░ीрд░ाрдо рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рдпрджि рд░ाрдо рдХी
рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХिрдпा рдЬाрдп рддो рд░ाрдо рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЬрди्рдо рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдоृрдд्рдпु рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рддрдХ
рдХिрдП рдЬाрдиेрд╡ाрд▓े рдкрд░्рд╡ рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें
рдпрджि рдПрдХ рдоाँ рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪे рдХो рд░ाрдо рдХрдеा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдиिрд╕ुрдХрдиि рдЧीрдд рдЧाрдХрд░ рд╕ुрд▓ा рд░рд╣ी рд╣ै, рддो рдоृрдд्рдпु
рдХे рдХ्рд╖рдг рдоें рд░ाрдо рдиाрдо рдХो рд╣ी рдоुрдХ्рддि рдХी рд░ाрд╣ рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдЧाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЕрд╕рдоिрдпा
рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХрдеा рдХा рд╕рдЬीрд╡ рд╡рд░्рдгрди рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рдмिрд╣ु рдЙрдд्рд╕рд╡ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЧीрддों
рдоें рднी рд░ाрдо рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЧीрдд рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े
рдиिрд╕ुрдХрдиि рдЧीрдд, рдмिрд╣ु рдЧीрдд, рдиाрд╡рдЦेрд▓ोрд╡ा
рдЧीрдд (рд╢्рд░рдо рдЧीрдд) рдЖрджि рдоें рд░ाрдо рдХा рд╕рдЬीрд╡ рд╡рд░्рдгрди рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдмीрдЬ рд╢рдм्рдж:
рдЕрд╕рдоिрдпा, рдиिрд╕ुрдХрдиि рдЧीрдд, рдмिрд╣ु рдЧीрдд, рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд▓ोрдХрдЧीрдд
рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा:
рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп
рд╕े рдЖрд╢рдп рдЙрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рд▓ोрдХ рдХрд░рддा рд╣ै। рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХी
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा, рд╕рдордп рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ंрдмंрдз рд▓ोрдХ рд╕े рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдоें
рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕рднी рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ, рдкрд░ंрдкрд░ा, рдЖрд╕्рдеा, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп
рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕े рдоौрдЦिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। “рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЙрдЪिрдд рд╣ोрдЧा рдХि рдпрджि ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХा
рджрд░्рдкрдг рд╣ै’ рддो рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ोрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХा, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें рд▓ोрдХ рдХा
рдЪेрд╣рд░ा рд╣ी рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рд▓ोрдХ рдХा рд╣ृрджрдп рд╣ी рдмोрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рдХी рд╕рднी рднाрд╡рдиाрдПँ
рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдХृрдд्рд░िрдорддा рдХे рд╕рдоाрдпी рд░рд╣рддी рд╣ै। рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдпे рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдЕрд╡िрдЪ्рдЫिрди्рди рд░ूрдк
рдоें рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕंрдЧ, рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рднीं рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рджिрдЦाрдпी рдкреЬрддी рд╣ैं।
рд▓ोрдХрдЧीрдд рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд▓ोрдХрд╣ृрджрдп рдХे рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╣ोрддे
рд╣ैं।”1
рд░ाрдо рдФрд░ рдХृрд╖्рдг
рд▓ोрдЧों рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХे рдЬुреЬे рд╣ुрдП рд╣ैं। рдХेрд╡рд▓ рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕рдоूрдЪे рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдоें рд░ाрдо рдХी рдЖрд░ाрдзрдиा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд░ाрдо рд▓ोрдЧों рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рдмрд╕े
рд╣ैं। рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рднी рд░ाрдо рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि рдИрд╢्рд╡рд░
рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी। рдЕрд╕рдо рдХी рд▓ोрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд░ाрдо рдФрд░ рд░ाрдоाрдпрдг рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдк्рд░рднाрд╡
рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै।
рдЕрд╕рдоिрдпा
рд▓ोрдХ-рд╕рд╕्рдХृрддि рдХो рдЪाрд░ рднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 1. рдоौрдЦिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि, 2. рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░рдеा рддрдеा рд▓ोрдХाрдЪाрд░, 3. рднौрддिрдХ
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ 4. рд▓ोрдХрдХрд▓ा। рдЗрди рд╕рднी рдоें рд░ाрдо рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЫрд╡ि рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा
рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि рдХी рдмाрдд рдХрд░े рддो рджेрдЦрддे рд╣ै рдХि рдЬрди्рдо рд╕े рдоृрдд्рдпु рддрдХ рдЪрд▓рдиे
рд╡ाрд▓ी рдпाрдд्рд░ा рдХे рд╣рд░ рдкрдЧ рдкрд░ рд░ाрдо рдиाрдо рдХी рдЖрд░ाрдзрдиा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╢िрд╢ु рдХो рд╕ुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП
рдЧाрдпे рдЬाрдиेрд╡ाрд▓े рд▓ोрд░ी рдоें рднी рд░ाрдо рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि рд╣ै, рддो рд░ाрдо рдиाрдо рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рд╕ंрд╕ाрд░
рдХा рдд्рдпाрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХे рд╕рднी рд░ूрдкों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै।
рдоूрд▓ рд╡िрд╖рдп: рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕рднी
рд╡िрдзाрдУं рдоें рд░ाрдо рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдбॉ. рдз्рд░ुрд╡рдЬ्рдпोрддि рдиाрде рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд░ाрдордХрдеा рдЖрд╢्рд░рдпी рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि –“рдЕрд╕рдоिрдпा
рднाрд╖ाрд░े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдоौрдЦिрдХ рд▓ोрдХрд╡िрдж्рдпाрд░ рднिрддрд░рдд рдмिрдпाрдиाрдо, рд╣ुрдЪрд░िрдиाрдо, рддुрд▓рд╕ीрдиाрдо, рджिрд╣ाрдиाрдо, рдиाрдЙрдЦेрд▓рд░
рдЧीрдд, рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрдд, рдмिрд▓ाрдк рдЧीрдд, рдиिрдЪुрдХрдиि рдЧीрдд, рдлाрдХुрд╡ा рдЧीрдд,
рдзुрд╡ाрдиीрд░ рдЧीрдд, рдвोрд▓-рдоृрджंрдЧрд░ рдоाрд▓िрддा,
рджूрд░्рдЧाрдиाрдо, рдоंрдд्рд░, рд▓ोрдХोрдХ्рддि, рд╕ाँрдерд░ рдЖрджिрдд рд░ाрдоाрдпрдгрд░ рд╕рдорд▓ рдкोрд╡ा
рдЬाрдп।”2 рдЕрд░्рдеाрдд рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡िрд╢ेрд╖рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдЧीрдд, рдмिрд╣ु рдЧीрдд, рджिрд╣ाрдиाрдо, рдиौрдХा
рд╡िрд╣ाрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЧीрдд, рдмाрд░рд╣рдоाрд╕ा, рдиिрдЪुрдХрдиी(рд▓ोрд░ी), рд╡िрд░рд╣ рдХे рдЧीрдд, рд▓ोрдХोрдХ्рддि,
рдкрд╣ेрд▓िрдпाँ рдЖрджि рдоें рд░ाрдоाрдпрдг рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдк्рд░рднाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें
рд░ाрдо рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдо
рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдиिрдо्рдирд░ूрдкों рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ैं-
1. рд╡िрд╡ाрд╣ рдЧीрдд: рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд
рдордиुрд╖्рдп рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдоें рд╕े рд╣ै। рд╡िрд╡ाрд╣ рдордиुрд╖्рдп рдЬीрд╡рди рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдиेрдХ рд▓ोрдХрдЧीрдд рдк्рд░рдЪрд▓рди рдоें рд╣ैं। рд╡िрд╡ाрд╣
рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЧीрддों рдХो рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡िрдпाрдиाрдо рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। “рд╡िрд╡ाрд╣ рдпा рд╢ाрджी
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдПрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЕрдиुрд╖्рдаाрди рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд
рд╡िрд╡ाрд╣ рдк्рд░рдеा рдоें рдиाрд░ी рдХी рднूрдоिрдХा рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд╣ै। рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдЕрд╕рдоिрдпा рдФрд░рддें рд╡िрд╡ाрд╣ рдЧीрдд рдХे
рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрдкрдиी рдЕрдкूрд░्рд╡ рдХрд╡िрдд्рд╡ рдк्рд░рддिрднा рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡िрд╡ाрд╣ рдЧीрдд рдХे рдоाрдз्рдпрдо
рд╕े рдПрдХ рдЕрдирдкреЭ рдФрд░рдд рднी рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрднिрдЬ्рдЮрддा рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз
рджाрдпिрдд्рд╡ рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।”3 рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे
рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рддрдеा рд╕ीрддा рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े
рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдиेрдХ рд▓ोрдХрдЧीрдд рдк्рд░рдЪрд▓рди рдоें рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рджूрд▓्рд╣े рдХो рд░ाрдо
рддрдеा рджुрд▓्рд╣рди рдХो рд╕ीрддा рдХे рдк्рд░рддीрдХ рд░ूрдк рдоें рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै। “рдЕрд╕рдорд░ рдк्рд░рдзाрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдд्рд╕рд╡
рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдиुрд╖्рдаाрдирдд рдкрд░िрд╡ेрд╢рди рдХрд░ा рдПрдЗ рд╢्рд░ेрдгी рдЧीрддрдд рджрд░ाрдХ рд░ाрдо рдЖрд░ु рдХрди्рдпाрдХ рд╕ीрддा рдмुрд▓ि рд╕ंрдмोрдзрди
рдХрд░े।”4 рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдЕрдиेрдХ рд╡िрдзिрдпाँ рдкाрд▓рди рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╣рд░ рд╡िрдзि рдоें рдЕрд▓рдЧ
рд▓ोрдХрдЧीрдд рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрд╡िрдз рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдоें рд░ाрдо рддрдеा рд╕ीрддा рдХे
рд░ूрдк рдоें рджूрд▓्рд╣ा рдФрд░ рджुрд▓्рд╣рди рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХो рдПрдХ
рдЖрджрд░्рд╢ рдкрддि рддрдеा рд╕ीрддा рдХो рдЖрджрд░्рд╢ рдкрдд्рдиी рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдоाрдирдХрд░ рд╣ी рджूрд▓्рд╣ा-рджुрд▓्рд╣рди рдХो рд░ाрдо-рд╕ीрддा
рдХे рдиाрдо рд╕े рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рдХे рдЧीрдд рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде –
“рдХैрдХेрдпी
рдЖрд╣िрдЫे, рд╕ुрдоिрдд्рд░ा рдЖрд╣िрдЫे, рдЖрд╣िрдЫे рд░ाрдорд░े рдоाрд╡।
рдЬрдирдХрд░
рдЬीрдпрд░ी, рдЬाрдирдХी рд╕ुंрджрд░ी рдЖрдЬि рдЬोрд░ोрдг рдкिंрдзाрдИ рдЪाрдЙँ।”
‘рдЬोрд░ोрдг’ рдоें рджूрд▓्рд╣े
рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рддрд░рдл рдоें рд╢ाрджी рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╢ाрджी рдоें рдкрд╣рдирдиे рдХे рд▓िрдП рджुрд▓्рд╣рди рдХो рдХрдкреЬे, рдЧрд╣рдиे рдЖрджि рджिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдеा рдоें рдЧाрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧीрддों рдоें рджूрд▓्рд╣े рдХी
рдоाँ рдХो рдХौрд╢рд▓्рдпा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдФрд░ рджुрд▓्рд╣рди рдХी рддुрд▓рдиा рдЬाрдирдХी рд╕े рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЧीрдд рд╕े
рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╡िрд╡ाрд╣ рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо-рд╕ीрддा рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ
рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै। рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╕े рджुрд▓्рд╣рди рдХो рд╕ीрддा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╡िрд╡ाрд╣
рдХे рдЕрди्рдп рдПрдХ рд░ीрддि рдХрди्рдпा рджाрди рдоें рднी рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдо-рд╕ीрддा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा
рд╣ै।
“рдЬрдирдХ рд░рдЬाрд░
рдШрд░े рдЖрдЬि рдХрд░े рдХрди्рдпाрджाрди
рдзрдиेрд░े рдмांрдзिрдЫे рджौрд▓ рдкрд░्рд╡рддрд░ рд╕рдоाрди।”
рдЗрд╕
рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╡िрд╡ाрд╣ рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо-рд╕ीрддा рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз
рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рд╕рдЬीрд╡ рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै।
рдЕрд╕рдоिрдпा рд╡िрд╡ाрд╣ рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХे
рдмाрд░े рдоें рдбॉ. рдЕрдиुрд╢рдм्рдж рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि – “рдпрд╣ाँ рдз्рдпाрди рджेрдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ै рдХि рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рддीрдп
рд░ाрдо рдХрдеाрдУं рд╕े рдЬрд╣ाँ рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдоिрд▓рддा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдЕрд╕рдоिрдпा рд░ाрдордХрдеा рдПрд╡ं
рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХी рд╕рд╢рдХ्рдд рдПрд╡ं рдЧрд░िрдоाрдкूрд░्рдг рдЫрд╡ि рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн
рдоें рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдкिрддा рдХे
рдЖрджेрд╢ рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрдо рдиे рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиी рдоाрддा рдХौрд╢рд▓्рдпा рд╕े рдЖрджेрд╢ рдоाँрдЧा
рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиाрд░ी рдХा рдпрд╣ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд▓िрдП рднрд▓े рд╣ी
рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрдд рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╕ंрддाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиी рдоाрддा рд╕े рдЖрдЬ्рдЮा рдоांрдЧрдиा
рднाрд░рдд рдХे рдЕрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣рдЬ рдирд╣ीं рд╣ै।”5
2. рдиिрдЪुрдХрдиि рдЧीрдд (рд▓ोрд░ी): рдЕрд╕рдоिрдпा
рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХे рд╡рд░्рдгрди рдХे рдмाрд░े рдоें рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдз्рдпाрди
рдиिрдЪुрдХрдиी(рд▓ोрд░ी) рдЧीрдд рдХी рдУрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдоाँ рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪें рдХो рд╕ुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬो рдордзुрд░ рдЧीрдд
рдЧाрддे рд╣ैं, рдЙрди рдЧीрддों рдХो рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдиिрдЪुрдХрдиी рдЧीрдд рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдиिрдЪुрдХрдиी
рдЧीрддों рдоें рднी рд░ाрдо рдХрдеा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдоाँ рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪें рдХो рд╕ुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд░ाрдо
рдХрдеा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рдЧीрддों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ुрдиाрддी рд╣ै। рдЙрди рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо
рддрдеा рдЙрдирдХे рдмाрд▓्рдпрдХाрд▓ рдХे рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рд╕рдЬीрд╡ рддрдеा рдЬीрд╡ंрдд рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा
рдиिрдЪुрдХрдиी рдЧीрддों рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рд░ाрдо рдХрдеा рдХे рдмाрд░े рдоें рдбॉ. рдЕрдиुрд╢рдм्рдж рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि – “рдиिрд╕ुрдХрдиी
рдЧीрддों рдоें рдорд░्рдпाрджा рдкुрд░ुрд╖ोрдд्рддрдо рд░ाрдо рдХे рдЙрджाрдд्рдд рдЬीрд╡рди-рдЪрд░िрдд рдХा, рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुреЬे
рд╡िрд╡िрдз рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рдПрд╡ं рдк्рд░ेрд░рдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рдиिрд╡ेрд╢ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди рдЧीрддों рдоें рдХрд╣ीं рд░ाрдо
рдХे рд╢ौрд░्рдп рдПрд╡ं рдкрд░ाрдХ्рд░рдо рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै рддो рдХрд╣ीं рдЙрдирдХे рдк्рд░ेрдо, рдд्рдпाрдЧ рдФрд░ рд╡िрд░рд╣ рдХा।
рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рдоें рдХрдИ рддрд░рд╣ рдХे рдиिрд╕ुрдХрдиी рдЧीрдд рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд░ाрдо рдХрдеा рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд
рдЧीрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдмेрд╣рдж рдкрд╕ंрдж рд╣ै। рдоाрддाрдПं рд░ाрдо рдХрдеा рдХे рдмाрд▓рдорди рдХे рд░рдордиे рд▓ाрдпрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдкрд░
рдЖрдзाрд░िрдд рдиिрд╕ुрдХрдиी рдЧीрдд рд╢िрд╢ुрдУं рдХो рд╕ुрдиाрддी рд╣ैं рддрдеा рдпрд╣ рдХाрдордиा рдХрд░ाрддी рд╣ै рдХि рдЗрди рдЧीрддों рдХे
рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрдирдХे рдмрдЪ्рдЪों рдоें рд░ाрдо рдЬैрд╕े рдЙрдЪ्рдЪ рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рд╣ो।”6
“рдХрд▓рдоौ
рдкाрддрд░े рдиाрдЙ рд╕ाрдЬि рд▓рд▓ो
рдЗрдХрд░ा
рдкाрддрд░े рдмрдаा
рдЕрдХрд▓
рд░ाрдордЪंрдж्рд░рдЗ рдпрдЬ्рдЮ рдкाрддिрдЫे
рд▓рдЧрдд
рдиाрдЗ рд╕ाрд░рдеी рд╕ीрддा।।”
рдк्рд░рд╕्рддुрдд
рд▓ोрдХрдЧीрдд рдоें рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рдХा рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд╕ीрддा рдХे рд╡рдирд╡ाрд╕ рдХे рдмाрдж рдХा рд╣ै। рдЕंрддिрдо рджो рдкंрдХ्рддि рдоें
рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдкрдд्рдиी рдХी рднूрдоिрдХा рдХे рдмाрд░े рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рдпрдЬ्рдЮ рдХा
рдЖрдпोрдЬрди рдХрд░рддा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕ рдпрдЬ्рдЮ рдоें рд╕ाрде рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдкрдд्рдиी рд╕ीрддा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕ीрддा
рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣рд╕्рд░ рдоाрддाрдУं рдХे рдорди рдХी рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдХा рд╕рдЬीрд╡ рд╡рд░्рдгрди рд╣ुрдЖ рд╣ै।
3. рдмिрд╣ुрдЧीрдд: рдмिрд╣ु рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдФрд░
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмिрд╣ु рдХृрд╖ि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЙрдд्рд╕рд╡
рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХृрд╖ि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрд╡िрдз рдЧрддिрд╡िрдзिрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे
рдмिрд╣ु рдордиाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं- рд░ंрдЧाрд▓ी рдмिрд╣ु, рдХंрдЧाрд▓ी рдмिрд╣ु, рднोрдЧाрд▓ी рдмिрд╣ु। рдХंрдЧाрд▓ी рдмिрд╣ु рдХो рдХाрддि
рдмिрд╣ु рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрд╢्рд╡िрди рдорд╣ीрдиे рдХे рдЕंрддिрдо рджिрди рд╕े рдХाрд░्рддिрдХ рдорд╣ीрдиे рдХे рдк्рд░рдердо рджिрди рддрдХ
рдпрд╣ рдмिрд╣ु рдордиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХाрддि рдмिрд╣ु рдоें рдмрдЪ्рдЪे рдШрд░-рдШрд░ рдЬाрдХрд░ рд╡िрд╡िрдз рдЧीрдд рдЧाрддे рд╣ैं। рддुрд▓рд╕ी
рдХे рдкौрдзे рдХे рдиीрдЪे рджीрдкрдХ рдЬрд▓ाрдХрд░ рдкूрдЬा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдмिрд╣ु рдоें рдЧाрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧीрддों
рдоें рднी рд░ाрдо рдХा рдк्рд░рд╕ंрдЧ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै।
“рддुрд▓рд╕ीрд░
рддрд▓े-рддрд▓े рдоृрдЧ рдкрд╣ु рдЪрд░े
рддाрдХे
рджेрдЦि рд╢्рд░ी рд░ाрдордЪंрдж्рд░рдЗ рд╢рд░-рдзрдиु рдзрд░े।।”
рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдЧीрдд
рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рддुрд▓рд╕ी рдХे рдкौрдзे рдХे рдиीрдЪे рд╣िрд░рди рдЪрд░ рд░рд╣ा рдеा, рдЬिрд╕े рджेрдЦрдХрд░ рд╢्рд░ी
рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рдзрдиुрд╖ рдмाрдг рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдЧीрддों рдоें рд╕ांрдХेрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд░ाрдо рдФрд░ рдоाрд░ीрдЪ рдХे
рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд░ंрдЧाрд▓ी рдмिрд╣ु
рдХो рдмрд╣ाрдЧ рдмिрд╣ु рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдмрд╣ाрдЧ рдмिрд╣ु рдирд╡рд╡рд░्рд╖ рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдордиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕
рдмिрд╣ु рдоें рдЧाँрд╡ рдХे рд▓ोрдЧ рдЗрдХрдЯ्рдаा рд╣ोрдХрд░ рдШрд░-рдШрд░ рдЬाрдХрд░ рд╣ुрдЪрд░ि рдЧीрдд рдЧाрддे рд╣ैं рддрдеा рдмिрд╣ु
рд▓ोрдХрдиृрдд्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдмिрд╣ु рдЧीрддों рдоें рднी рд░ाрдордХрдеा рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। “рд╣ूрд╕рд░ि рдЧीрддों рдоें
рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рд░ाрдордХрдеा рдХे рдХрд░ुрдг рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рд╣ी рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдмिрд╣ु рдХे рдЖрдиंрджрдкूрд░्рдг
рдХ्рд╖рдгों рдоें рднी рдмिрд╣ु рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдпुрд╡рдХ рд░ाрдо рдХी рд╡ेрджрдиा рд╕े рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрдкрдиे
рд╕ुрдЦ рдХे рдХ्рд╖рдгों рдоें рдХिрд╕ी рдХे рджुःрдЦ рдХो рджेрдЦрдХрд░ рджुрдЦी рд╣ो рдЬाрдиा рдЧрд╣рди рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдХी рдиिрд╢ाрдиी
рд╣ै।”7
“рд░ाрдо рдмрдирдмाрд╕े рдЧрд▓
рдХैрдХेрдпी рдорди рднाрд▓ рд╣’рд▓
рдкुрдд्рд░рд░ рд╕ंрддाрдкे рд░рдЬा рджрд╢рд░рде
рдЕрдпोрдз्рдпाрддे рдкрд░ि рдоूрд░्рдЪ्рдЫा рдЧ’рд▓।।”
рдЕрд░्рдеाрдд
рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рд░ाрдо рдХे рд╡рдирд╡ाрд╕ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै। рд░ाрдо рдХो рд╡рдирд╡ाрд╕ рдоें
рдЬाрддे рд╣ुрдП рджेрдЦрдХрд░ рдХैрдХेрдпी рдЦुрд╢ рд╣ो рдЧрдИ। рдкрд░рди्рддु рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдХो рдЪौрджрд╣ рд╕ाрд▓ рдХे рд▓िрдП рд╡рдирд╡ाрд╕ рдоें
рдЬाрддे рд╣ुрдП рджेрдЦрдХрд░ рдкुрдд्рд░ рдХे рд╕ंрддाрдк рд╕े рд░ाрдЬा рджрд╢рд░рде рдЕрдпोрдз्рдпा рдоें рд╣ी рдоुрд░्рдЪ्рдЫिрдд рд╣ो рдЬाрддे
рд╣ैं।
рдаीрдХ рдЙрд╕ी рддрд░рд╣
рдмिрд╣ु рдЧीрддों рдоें рд╕ीрддा рд╣рд░рдг рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЧीрдд рдоें рдпुрд╡рдХ рдЗрд╕ рдмाрдд
рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪिंрддिрдд рд╣ै рдХि рд╕ीрддा рд╣рд░рдг рдХे рдмाрд░े рдоें рдХौрди рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ेрдЧा –
“рдк्рд░рднुрджेрдЙ рдЖрд╣िрдЫे рдмрдиे рдлुрд░ि
рд░ाрд╡рдиे рд▓ै рдЧрд▓ рд╕ीрддाрдХ рд╣рд░ि
рд▓рдХ्рд╖्рдордг рдЧैрдЫिрд▓ рдмрдиे
рджेрд╣ि рдР рдмाрддрд░ि рджिрдмрдЧै рдХौрдиे।।”
рдЗрд╕ рддрд░рд╣
рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдордХрдеा рдХे рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЖрдиंрдж рддрдеा рдЙрд▓्рд▓ाрд╕
рд╕े рдкूрд░्рдг рдмिрд╣ु рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рджुрдЦों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ीрддा рдХा
рд╡рдирд╡ाрд╕, рдмाрд▓ी рдмрдз рдЬैрд╕े рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рднी рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрдд: рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрддों рдХो
рдмाрд░рд╣рдоाрд╕ा рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрдд рдпाрдиि рдмाрд░рд╣ рдорд╣ीрдиे рдЧाрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧीрдд। рдЕрд╕рдоिрдпा
рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрддों рдоें рднी рд░ाрдордХрдеा рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ुрдЖ рд╣ै। “рдЕрд╕рдоिрдпा рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрддों рдХी рддुрд▓рдиा
рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдмाрд░рд╣рдоाрд╕ा рдЧीрддों рдХे рд╕ाрде рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрди рдЧीрддों рдоें рд╕ाрд▓ рдХे
рдмाрд░рд╣ों рдорд╣ीрдиे рдХे рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд░ाрдо рддрдеा рд╕ीрддा рдХी рд╡िрд░рд╣ рджрд╢ा рдХा рд╡рд░्рдгрди
рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрддों рдоें ‘рд░ाрдо рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрдд’ рддрдеा ‘рд╕ीрддा рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрдд’
рдмेрд╣рдж рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рд░ाрдо рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХे рд╡рдирд╡ाрд╕ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕ीрддा рд╣рд░рдг рддрдХ рдХी рдШрдЯрдиा
рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै।”8
“рдЖрдШोрди
рдоाрд╣рддे рд░ाрдо рдордиे рдХैрд▓ рдЪिंрддा।
рдХिрдорддे
рдмंрдЪिрдмो рдЖрдоि рд╕ंрдЧे рд▓ैрдпा рд╕ीрддा।।
рдХांрджे
рджрд╢рд░рде рд░ाрдЬा рдЖрд░्рддрдиाрдж рд╣ैрдпा।
рдХौрд╢рд▓्рдпा
рд╕ुрдоिрдд्рд░ा рдХांрджे рдкुрдд्рд░рдХ рд▓ाрдЧिрдпा।।”
‘рдоाрдШ
рдоाрд╣рдд рд░ाрдо рджिрдЧंрдмрд░ рдмाрд╕/ рд╢ीрддрд▓ рдХрджрдо्рдмрддрд▓े рдЦाрддिрд▓ рдк्рд░рд╡ाрд╕’ рдЕрд░्рдеाрдд рдоाрдШ рдорд╣ीрдиे рдоें рд░ाрдо
рджिрдЧंрдмрд░ рд╡ेрд╢ рдзाрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। ‘рдЪैрддрд░ рдоाрд╣рдд рд░рдмिрд░ рдк्рд░рддाрдк/ рд╕ीрддाрдпे рдмोрд▓ंрдд рдк्рд░рднु рд▓ाрдЧिрд▓
рдкिрдпाрд╕’ рдЕрд░्рдеाрдд рдЪैрдд рдорд╣ीрдиे рдХी рдзूрдк рдоें рд╕ीрддा рдХो рдк्рдпाрд╕ рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдаीрдХ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдмाрд░рдоाрд╣ी
рдЧीрддों рдоें рдЕрди्рдп рдорд╣ीрдиों рдХे рдмाрд░े рдоें рднी рд╡рд░्рдгрди рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЬैрд╕े – ‘рдЬेрдард░ рдоाрд╕рддे рд░ाрдорд░ рдиाрдЗ
рдШрд░-рдмाрд░ी/рджंрдбुрдХा рдЕрд░ेрди्рдпे рдЖрдЫे рд╕ंрдЧे рдПрдХ рдиाрд░ी’ рдЕрд░्рдеाрдд рдЬेрда рдорд╣ीрдиे рдоें рд░ाрдо рдХे рдкाрд╕ рдХोрдИ рдШрд░
рдирд╣ीं рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдмрд░рд╕ाрдд рдХे рдоौрд╕рдо рдХा рдЖрдЧрдорди рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рджंрдбुрдХा рд╡рди рдоें рд░ाрдо рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рдиाрд░ी
рднी рд╣ै। рдПрдХ рдиाрд░ी рдЕрд░्рдеाрдд рд░ाрдо рдХे рд╕ाрде рд╡рдирд╡ाрд╕ рдоें рдоाрддा рд╕ीрддा рднी рд╣ै। рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо
рдХрднी рд╡рди рдоें рдмिрдиा рдШрд░ рдж्рд╡ाрд░ рдХे рдоाрддा рд╕ीрддा рдХे рд╕ाрде рдШूрдо рд░рд╣ा рд╣ै, рддो рдХрднी рдЛрд╖ि-рдоुрдиिрдпों рдХी
рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдмाрд░рдоाрд╣ी рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा
рд╣ै।
рд╢्рд░рдо рдЧीрдд: рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рд╢्рд░рдо
рдХрд░рддे рд╕рдордп рдХрд╖्рдЯ рдХो рднुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЧीрддों рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рднी
рдЕрдиेрдХ рд╢्рд░рдордЧीрдд рдк्рд░рдЪрд▓рди рдоें рд╣ैं। рдЙрди рд╢्рд░рдо рдЧीрддों рдоें рднी рд░ाрдо рдХे рдЬीрд╡рди рддрдеा рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди
рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдиाрдЙрдЦेрд▓ोрд╡ा рдЧीрдд рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрдд рдХे рд╣ी рдПрдХ
рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै। рдиाрд╡िрдХ рдиाрд╡ рдЪрд▓ाрддे рд╕рдордп рдкрддрд╡ाрд░ рдХे рддाрд▓ рдоें рддाрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЬो рдЧीрдд рдЧाрддे рд╣ैं, рдЙрд╕े
рдиाрд╡рд░िрдпा рдЧीрдд рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдиाрдЙрдЦेрд▓ोрд╡ा рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХрдеा рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा
рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ै -
“рд░ाрдо
рдЖрдЫिрд▓ рд░े рдоाрдпाрдоृрдЧ рдоाрд░ि
рдоाрдпा
рдХрд░े рдоाрд░ीрдЪ рдоाрдпा рдЪूреЬाрдордгि
рдоाрдпा
рдоृрдЧ рдзрд░ी рд╕ाрдзै рд░ाрдорд░ рдмिрдШिрдиि
рдЖँрддрд░
рдХрд░िрд▓ा рд░ाрдо рд▓рдХ्рд╖्рдордг рджुрдЗ рднाрдЗ
рд╣рд░िрд▓ा
рд░ाрд╡рдиे рд╕ीрддा рд╢ूрди्рдп рдШрд░े рдкाрдЗ।”
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд
рд▓ोрдХрдЧीрддों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рднी рд░ाрдо рддрдеा рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз
рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖:
рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдоाрдирд╕ рдоें ‘рд░ाрдо’ рдоाрдд्рд░ рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдпा рдкौрд░ाрдгिрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ैं,
рдЕрдкिрддु рд╡े рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा, рдЖрд╕्рдеा
рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХे рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднрдЧрд╡ाрди рд╢्рд░ीрд░ाрдо рдХा рд╕्рдеाрди
рдЕрдд्рдпंрдд рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдЗрд╕рд╕े рдЕрдЫूрддा рдирд╣ीं рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा
рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХे рд╡िрд╡िрдз рд░ूрдкों рдФрд░ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдЧрд╣рди рд╢्рд░рдж्рдзा рдФрд░
рднाрд╡рдиाрдд्рдордХрддा рдХे рд╕ाрде рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдоें рд╢्рд░ीрд░ाрдо рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдЬрди्рдо рд╕े
рдоृрдд्рдпु рддрдХ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдоें рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк,
рдЬрдм рдПрдХ рдоाрддा рдЕрдкрдиे рд╢िрд╢ु рдХो рд╕ुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП ‘рдиिрд╕ुрдХрдиि
рдЧीрдд’ рдЧाрддी рд╣ै, рддрдм рдЙрд╕рдоें рд░ाрдо рдХрдеा рдХी рдЫрд╡ि
рдЙрднрд░рддी рд╣ै। рд╡рд╣ीं рдЬीрд╡рди рдХी рдЕंрддिрдо рд╡ेрд▓ा рдоें ‘рд░ाрдо рдиाрдо’ рдХो рдоोрдХ्рд╖ рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдЧीрддों рдоें рдЙрд╕рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े
рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЕрд╕рдоिрдпा рдЬрдирдоाрдирд╕ рдоें рд░ाрдо рдХा рд╕्рдеाрди рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХा рднी рдХेंрдж्рд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрд╕рдоिрдпा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдХी рд╡िрднिрди्рди
рд╡िрдзाрдУं рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдиिрд╕ुрдХрдиि рдЧीрдд, рдмिрд╣ु рдЧीрдд, рдиाрд╡рдЦेрд▓ोрд╡ा рдЧीрдд рдЖрджि рдоें рднрдЧрд╡ाрди рд░ाрдо рдХा рд╕рдЬीрд╡, рднाрд╡рдиाрдкूрд░्рдг
рдПрд╡ं рд╡िрд╡िрдз рд░ूрдкों рдоें рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬो рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा
рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै рдХि рд░ाрдо рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд▓ोрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдХिрддрдиी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд░рдЪा-рдмрд╕ा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ूрдЪी:
1. рдЕрд╕рдоिрдпा
рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░ाрдо, рдХंрдЪрдирдЬंрдШा, рд╡рд░्рд╖ 1, рдЕंрдХ 1, рдЬрдирд╡рд░ी-рдЬूрди 2020, рдкृрд╖्рда – 57
2. рдиाрде,
рдбॉ. рдз्рд░ुрд╡рдЬ्рдпोрддि, рд░ाрдордХрдеा рдЖрд╢्рд░рдпी рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдкुрд░्рд╡ांрдЪрд▓ рдк्рд░рдХाрд╢, рдЧुрд╡ाрд╣ाрдЯी,
рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 2014, рдкृрд╖्рда – 17
3. рдЕрд╕рдоिрдпा
рд╡िрд╡ाрд╣ рдЧीрддों рдоें рд░ाрдо рдХा рдк्рд░рд╕ंрдЧ, рдХंрдЪрдирдЬंрдШा, рд╡рд░्рд╖ 03, рдЕंрдХ 05-06, рдЬрдирд╡рд░ी-рджिрд╕ंрдмрд░ 2022,
рдкृрд╖्рда – 36
4. рдиाрде,
рдбॉ. рдз्рд░ुрд╡рдЬ्рдпोрддि, рд░ाрдордХрдеा рдЖрд╢्рд░рдпी рдЕрд╕рдоिрдпा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдкुрд░्рд╡ांрдЪрд▓ рдк्рд░рдХाрд╢, рдЧुрд╡ाрд╣ाрдЯी,
рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 2014,, рдкृрд╖्рда – 17
5. рдЕрд╕рдоिрдпा
рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░ाрдо, рдХंрдЪрдирдЬंрдШा, рд╡рд░्рд╖ 1, рдЕंрдХ 1, рдЬрдирд╡рд░ी-рдЬूрди 2020, рдкृрд╖्рда – 62
6. рд╡рд╣ी,
рдкृрд╖्рда – 59
7. рд╡рд╣ी,
рдкृрд╖्рда – 63
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।