рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдоें рдоूрд▓्рдпांрдХрди

рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ (рдбॉ.) рд╣рд░рджीрдк рд╕िंрд╣

- рд╣рд░рджीрдк рд╕िंрд╣


рд╢ोрдз рд╕ाрд░ांрд╢

рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдкреЬрддाрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдоें рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै? рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХी рдЗрд╕ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдЖрдзाрд░ рдХ्рдпा рд╣ै? рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рд╕ंрдмंрдзी рдХौрди рд╕े рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╕ाрдордиे рдЖрдП рд╣ैं? рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдЗрд╕ рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд▓рдЧрднрдЧ рддीрди рд╢рддाрдм्рджिрдпों рдоें рд░рдЪिрдд рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдХी рд╡्рдпाрдкрдХрддा рдФрд░ рд╕ुрджीрд░्рдШ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░िрдп рд╡िрд╖рдп рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдХाрд▓рдЬрдпी рдоूрд▓्рдп рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд░рд╣े рд╣ैं।

рдмीрдЬ рд╢рдм्рдж  – рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп

рд╢ोрдз рд╡िрд╕्рддाрд░ 

рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рдЖрд░рдо्рднिрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों, рдФрд░ рдЯीрдХाрдХाрд░ों рдХी рдЙрдХ्рддिрдпाँ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдЬैрд╕े рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдХे рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рднी рдЗрд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं। рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХे рдЖрд░ंрднिрдХ рд╡िрд╡ेрдЪрди рдоें рднрдХ्рддрдоाрд▓, рдЪौрд░ाрд╕ी рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдХी рд╡ाрд░्рддा, рддрдеा рджो рд╕ौ рдмाрд╡рди рд╡ैрд╖्рдгрд╡рди рдХी рд╡ाрд░्рддा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдЗрдирдоे рднрдХ्рддि рд╡िрд╡рд░рдг рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХा рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рдоूрд▓्рдпांрдХрди рд╣ी рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдиाрд░ाрдпрдг рдк्рд░рдХाрд╢ рджीрдХ्рд╖िрдд ( 1961) рдиे рдХрдмीрд░ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдиाрднाрджाрд╕ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЫрдк्рдкрдп рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рджिрдпा рд╣ै:
рднрдХ्рддि рд╡िрдоुрдЦ рдЬो рдзрд░्рдо рд╕ो рдЕрдзрд░рдо рдХрд░ рдЧрдпौ।
рдЬोрдЧ, рдЬрдЧ्рдп, рдм्рд░рдд, рджाрди, рднрдЬрди, рдмिрдиु рддुрдЪ्рдЫ рджिрдЦाрдпो। ।
рд╣िрди्рджू, рддुрд░рдХ рдк्рд░рдоाрди, рд░рдоैрдиी рд╢рдм्рджी рд╕ाрдЦी।
рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдирд╣ीं рдмрдЪрди, рд╕рдмрд╣ी рдХे рд╣िрдд рдХी рднाрдЦी। ।
рдЖрд░ूреЭ рджрд╕ा рд╣े рдЬрдЧрдд рдкрд░, рдоुрдЦ рджेрдЦि рдиाрд╣िрди рднрдиी।
рдХрдмीрд░ рдХाрдиि рд░ाрдЦी рдирд╣ीं рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рд╖рдЯ рджрд░рд╕рдиी। ।

рдпрд╣ाँ рдХрдмीрд░ рдиे рднрдХ्рддि рд╕े рд╡िрдоुрдЦ рдзрд░्рдо рдХो рдЕрдзрд░्рдо рдХрд╣ा рд╣ै। рднрдХ्рддि рдХे рдмिрдиा рдпोрдЧ, рдпрдЬ्рдЮ, рд╡्рд░рдд, рдФрд░ рджाрди рдЖрджि рдХो рддुрдЪ्рдЫ рдмрддाрдпा рд╣ै। рд╣िрди्рджू рдФрд░ рддुрд░्рдХ рдоें рднेрдж рдХрд░рдиे рдХे рдмрдЬाрдП рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рд░рд╣िрдд рд░рд╣рдиे рдФрд░ рд╕рд░्рд╡ рдХा рд╣िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЕрдкрдиी рд╕ाрдЦी, рд╕рдмрдж рдФрд░ рд░рдоैрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиा рднाрд╡ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा। рдЪाрд╣े рдХोрдИ рдХिрддрдиा рднी рдмреЬा рд╣ो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрд╕ी рдХी рдоुँрд╣рджेрдЦी рдирд╣ीं рдХрд╣ी। рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рдФрд░ рд╖рдЯ्рджрд░्рд╢рди рдХी рдорд░्рдпाрджा рдирд╣ीं рд░рдЦी। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдиाрднाрджाрд╕ рдиे рдХрдмीрд░ рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдвंрдЧ рд╕े рдЪिрд╣्рдиिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рднрдХ्рддрдоाрд▓ рдоें рдЕрд╖्рдЯрдЫाрдк рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд╡िрдпों рд╕ूрд░рджाрд╕, рдирди्рджрджाрд╕, рдЪрддुрд░्рднुрдЬрджाрд╕ рдЖрджि рдХा рднी рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╡ाрд░्рддा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХे рдЬीрд╡рди рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдФрд░ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХी рдЬрдирд╢्рд░ुрддिрдпों рдФрд░ рд▓ोрдХрдХрдеाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднी рд╣рдоे рдЗрд╕ рдХрд▓ рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬाрд░्рдЬ рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдиे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рдЧрд╣рд░े рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी (1987) рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдХो рдПрдХ рдРрд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рд╕ाрдордиे рдкाрддे рд╣ैं, рдЬो рдЙрди рд╕рдм рдЖंрджोрд▓рдиों рд╕े рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ै рдЬिрди्рд╣ें рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдиे рдХрднी рджेрдЦा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЖрдЬ рднी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣ै। рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдзрд░्рдо рдЬ्рдЮाрди рдХा рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рднाрд╡ाрд╡ेрд╢ рдХा рд╡िрд╖рдп рд╣ो рдЧрдпा рдеा।” рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХी рддुрд▓рдиा рдпूрд░ोрдк рдХे рд░िрдиेрд╕ां рд╕े рдХी рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдиे рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै, “рд░ाрдЬрдорд╣рд▓ рд╕े рдЭोंрдкреЬी рддрдХ, рдпрд╣ рдЧ्рд░рди्рде рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╣ाрде рдоें рд╣ै рдФрд░ рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЫोрдЯे рдмреЬे, рдзрдиी-рдиिрд░्рдзрди, рдмाрд▓рдХ-рд╡ृрдж्рдз рдЪाрд╣े рдЬो рд╣ों, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдкреЭा-рд╕ुрдиा рдФрд░ рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै।” (рдкृрд╖्рда 52) рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдзाрд░्рдоिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджृрд╖्рдЯि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдоाрдирд╕ рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди (1961) рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै, “рддुрд▓рд╕ी рдХे рдЦрд▓ рдкाрдд्рд░ рднी рдХेрд╡рд▓ рдХाрд▓िрдоा рд╕े рдкुрддी рддрд╕्рд╡ीрд░ें рдирд╣ीं рд╣ैं। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХी рдЕрдкрдиी рдЪрд░िрдд्рд░рдЧрдд рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рд╣ै, рдФрд░ рдЗрдирдоे рд╕े рдХोрдИ рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рджोрд╖ рдХी рдХрдоी рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдХोрдИ рдЧुрдг рди рд╣ो।” (рдкृрд╖्рда 141 )

рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдоिрд╕्рд░ рдмрди्рдзुрдУं рдиे ‘рд╣िंрджी рдирд╡рд░рдд्рди’ рдоें рддीрди рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдХрдмीрд░, рд╕ूрд░ рдФрд░ рддुрд▓рд╕ी рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░ рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрддाрдпा। рд╣िंрджी рдирд╡рд░рдд्рди рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдоिрд╢्рд░ рдмंрдзु рд╡िрдиोрдж рдоें рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХा рд╕рдордЧ्рд░ рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдХा рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдоूрд▓्рдпाрдЩ्рдХрди рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЙрдирдХा рд╕ाрд░ा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдк्рд░рд╢ंрд╕ाрдд्рдордХ рд╣ै। рд╡े рдХрд╡िрддा рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдХाрд░рдгों рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджेрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдЙрд╕ рдкрд░ рджाрдж рджेрддे рд╣ुрдП рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। (рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдд्рд░िрдкाрдаी,1995/рдкृрд╖्рда 32-33)

рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓
рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдФрд░ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрдиिрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдкрд░ рднी рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓ा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рди्рде ‘рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’ рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдоें рддुрд▓рд╕ी рдХो рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡ि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрдпрд╕ी рдЧ्рд░рди्рдеाрд╡рд▓ी рдХा рд╕рдо्рдкाрджрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рдПрдХ рд▓рдо्рдмी рднूрдоिрдХा рд▓िрдЦी। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ूрд░рджाрд╕ рдХे рдн्рд░рдорд░рдЧीрдд рд╕ाрд░ рдХा рд╕рдо्рдкाрджрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рдПрдХ рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рднूрдоिрдХा рд▓िрдЦी। рдЗрд╕рд╕े рдЗрди рджोрдиों рдорд╣ाрдХрд╡िрдпों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рд╣ुрдЖ। ‘рдЪिंрддाрдордгि’ рдиिрдмंрдз рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рднी рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рдЕрдиेрдХ рдкрдХ्рд╖ рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ुрдП рд╣ैं। ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдиाрдордХ рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдХाрд░рдг рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдЙрд╕рдХे рд╕рдордп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдз рдХो рджрд░्рд╢рдпा рд╣ै। рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рдЙрджрдп рдХे рд░ाрдЬрдиिрддिрдХ рдХाрд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рдЖрдЧрдорди рд╕े рдкрд░ाрдЬिрдд рд╣िрди्рджू рдЬाрддि рдХी рдиिрд░ाрд╢ा рд╕े рдоुрдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рд╣ै। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рджेрд╢ рдЗ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рд╣िрди्рджू рдЬрдирддा рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рдЧौрд░рд╡, рдЧрд░्рд╡ рдФрд░ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдЕрд╡рдХाрд╢ рди рд░рд╣ рдЧрдпा। рдЙрд╕рдХे рд╕ाрдордиे рд╣ी рдЙрд╕рдХे рджेрд╡ рдорди्рджिрд░ рдЧिрд░ाрдП рдЬाрддे рдеे, рджेрд╡ рдоूрд░्рддिрдпाँ рддोреЬी рдЬाрддी рдеीं рдФрд░ рдкूрдЬ्рдп рдкुрд░ुрд╖ों рдХा рдЕрдкрдоाрди рд╣ोрддा рдеा рдФрд░ рд╡े рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। ...рдЕрдкрдиे рдкौрд░ुрд╖ рд╕े рд╣рддाрд╢ рдЬाрддि рдХे рд▓िрдП рднрдЧрд╡ाрди рдХी рднрдХ्рддि рдФрд░ рдХрд░ुрдгा рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рд▓े рдЬाрдиे рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рджूрд╕рд░ा рдоाрд░्рдЧ рд╣ी рдХ्рдпा рдеा?” (рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृрд╖्рда 39 ) рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджिрдЦाрдпा рдХि рд░ाрдЬрдиिрддिрдХ рд╣ाрд▓ाрдд рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рднी рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХी реЫрдоीрди рддैрдпाрд░ рдХрд░ рдЪुрдХी рдеी। рдЗрди्рд╣ीं рд╕्рдеिрддрдпों рдоें рджрдХ्рд╖िрдг рд╕े рдЖрдИ рднрдХ्рддि рдХो рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдлैрд▓рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓ा।

рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдиे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХो рд╕рд╣рдЬ рдФрд░ рдмोрдзрдЧрдо्рдп рдмрдиा рджिрдпा। рдкрд╣рд▓े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХो рджो рд╡рд░्рдЧों рдоें рдмाँрдЯा – рдиिрд░्рдЧुрдг рдФрд░ рд╕рдЧुрдг। рдиिрд░्рдЧुрдг рдХे рдкुрдиः рджो рднाрдЧ рдХिрдП- рдЬ्рдЮाрдиाрд╢्рд░рдпी рдФрд░ рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдпी। рд╕рдЧुрдг рднрдХ्рддि рдХे рднी рджो рднाрдЧ рдХिрдП – рд░ाрдорднрдХ्рддि рд╢ाрдЦा рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рд╢ाрдЦा।

рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдиे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрдо рдХाрд╡्рдп рдХो рд╕рд░्рд╡ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕्рдеाрди рджिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддि рдХे рддीрди рдЕंрдЧ рдоाрдиे рд╣ैं – рдзрд░्рдо, рдХрд░्рдо рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдиे рд╣ैं। рд░ाрдо рдХाрд╡्рдп рдЗрд╕ рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдоें рдпे рддीрдиों рдЕंрдЧों рдХा рдкूрд░्рдг рд╡िрдХाрд╕ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рддिрдоाрди рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдиिрд░्рдЧुрдг рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рд╕ीрдоिрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХा рд▓рдЧा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд░्рдЧुрдг рдХाрд╡्рдп рдХो рдХрд░्рдо рд╕े рджूрд░ рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдиा। рдЙрди्рд╣ें рд╕ंрдд рдХाрд╡्рдп рдХेрд╡рд▓ рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдФрд░ рд╕ूрдлी рдХाрд╡्рдп рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░ेрдо рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ुрдЖ рдк्рд░рддीрдд рд╣ुрдЖ। рд╕ंрдд рдХाрд╡्рдп рдоें рдоौрдЬूрдж рдк्рд░ेрдо рддрдд्рдд्рд╡ рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ूрдлी рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдЖрдпा рд╣ुрдЖ рдоाрдиा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдХрдмीрд░ рддрдеा рдЕрди्рдп рдиिрд░्рдЧुрдгрдкंрдеी рд╕ंрддों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рддрд╕्рд╕ाрдзрдиा рдоें рд░ाрдЧाрдд्рдоिрдХा ‘рднрдХ्рддि’ рдФрд░ ‘рдЬ्рдЮाрди’ рдХा рдпोрдЧ рддो рд╣ुрдЖ, рдкрд░ рдХрд░्рдо рдХी рджрд╢ा рд╡рд╣ी рд░рд╣ी рдЬो рдиाрдердкंрдеिрдпों рдХे рдпрд╣ाँ рдеी। рдЗрди рд╕ंрддों рдХे рдИрд╢्рд╡рд░ рдЬ्рдЮाрдирд╕्рд╡рд░ूрдк рдФрд░ рдк्рд░ेрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рд░рд╣े, рдзрд░्рдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдП।” (рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕,рдкृрд╖्рда 42) рд▓ेрдХिрди рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдХрдмीрд░ рдХे рдХाрд╡्рдп рдХो рдиिрдо्рдирд╡рд░्рдЧ рдХो рдЕрдд्рдорджीрдирддा рд╕े рдЙрдмाрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рднी рдоाрдирддे рд╣ैं। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рд╕ंрджेрд╣ рдирд╣ीं рдХि рдХрдмीрд░ рдиे рдаीрдХ рдоौрдХे рдкрд░ рдЬрдирддा рдХे рдЙрд╕ рдмреЬे рднाрдЧ рдХो рд╕ंрднाрд▓ा рдЬो рдиाрдердкंрдеिрдпों рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдк्рд░ेрдорднाрд╡ рдФрд░ рднрдХ्рддिрд░рд╕ рд╕े рд╢ूрди्рдп рдФрд░ рд╢ुрд╖्рдХ рдкреЬрддा рдЬा рд░рд╣ा рдеा। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдХाрд░्рдп рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдордиुрд╖्рдпрдд्рд╡ рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рднाрд╡рдиा рдХो рдЖрдЧे рдХрд░рдХे рдиिрдо्рди рд╢्рд░ेрдгी рдХी рдЬрдирддा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдд्рдордЧौрд░рд╡ рдХा рднाрд╡ рдЬрдЧाрдпा рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХे рдКँрдЪे рд╕े рдКँрдЪे рд╕ोрдкाрди рдХी рдУрд░ рдмреЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдмреЭाрд╡ा рджिрдпा।” (рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕,рдкृрд╖्рда 42)

рдиिрд░्рдЧुрдг рдХाрд╡्рдп рдХी рдЬ्рдЮाрдиाрд╢्рд░рдпी рд╢ाрдЦा рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рдк्рд░ेрдордоाрд░्рдЧी рд╢ाрдЦा рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдиे рдЙрд╕े рдк्рд░ेрдо рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдмीрдЪ рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХो рдоिрдЯाрдиे рд╡ाрд▓ा рдмрддाрдпा। рдЙрдирдХी рд╕ाрдоाрд╕िрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рднूрдоिрдХा рдмрдиाрдиे рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдиे рджेрдЦा। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдХुрддुрдмрди, рдЬाрдпрд╕ी рдЖрджि рдЗрди рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдк्рд░ेрдо рдХा рд╢ुрдж्рдз рдоाрд░्рдЧ рджिрдЦाрддे рд╣ुрдП, рдЙрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬीрд╡рди рджрд╢ाрдУं рдХो рд╕ाрдордиे рд░рдЦा рдЬिрдирдХा рдордиुрд╖्рдп рдоाрдд्рд░ рдХे рд╣ृрджрдп рдкрд░ рдПрдХ рд╕ा рдк्рд░рднाрд╡ рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рд╣िрди्рджू рд╣ृрджрдп рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╣ृрджрдп рдЖрдордиे рд╕ाрдордиे рдХрд░рдХे рдЕрдЬрдирдмीрдкрди рдоिрдЯाрдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рдЗрди्рд╣ीं рдХा рдиाрдо рд▓ेрдиा рдкреЬेрдЧा।” (рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕,рдкृрд╖्рда 91-92) рдЬाрдпрд╕ी рдХो рддुрд▓рд╕ी рдФрд░ рд╕ूрд░ рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рд╕्рдеाрди рджेрдиा рдЙрдирдХे рд╕ूрдлी рдХाрд╡्рдп рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиे рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рд╢ुрдХ्рд▓ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдоिрд╢्рд░ рдмрди्рдзुрдУं рдиे рдЬाрдпрд╕ी рдХो рдирд╡рд░рдд्рдиों рдоें рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рджिрдпा рдеा। рд╡े рдмреЬे рдХрд╡ि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдкрд╣рдЪाрдиे рдЧрдП।

рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рд╕рдЧुрдг рдХाрд╡्рдп рдХो рдиिрд░्рдЧुрдг рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЬрдирддा рдХा рдЬ्рдпाрджा рд╣िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдирддे рд╣ैं। рдХृрд╖्рдг рдХाрд╡्рдп рдиे рднрдХ्рддि рдХे рдиिрд░ाрд▓े рдЖрдиंрджрд▓ोрдХ рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी। рдЙрд╕ рд▓ोрдХ рдоें рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рд╡िрдзि-рдиिрд╖ेрдз, рджुःрдЦ-рдХрд╖्рдЯ, реЫрд░ा-рд╡्рдпाрдзि рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕िрдж्рдзाрд╡рд╕्рдеा рдХा рдХाрд╡्рдп рд╣ै। рд╡рд╣ рдпौрд╡рди рдФрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХा рд╡рд╕рдиाрдоुрдХ्рдд рдЖрдиंрджрд▓ोрдХ рд░рдЪрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ै। рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ैं। рд╡े рддुрд▓рд╕ी рдЬैрд╕े рд╕рд░्рд╡ांрдЧрдкूрд░्рдг рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рддो рдирд╣ीं, рдордЧрд░ рдЕрдкрдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╣ैं। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпрдж्рдпрдкि рддुрд▓рд╕ी рдХे рд╕рдоाрди рд╕ूрд░ рдХा рдХाрд╡्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЗрддрдиा рд╡्рдпाрдкрдХ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рднिрди्рди-рднिрди्рди рджрд╢ा рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╣ो, рдкрд░ рдЬिрд╕ рдкрд░िрдоिрдд рдкुрдг्рдп рднूрдоि рдоें рдЙрдирдХी рд╡ाрдгी рдоें рд╕ंрдЪрд░рдг рдХिрдпा, рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рдХोрдиा рдЕрдЫूрддा рди рдЫूрдЯा। рд╢ृंрдЧाрд░ рдФрд░ рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдЗрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдкрд╣ुँрдЪी, рд╡рд╣ाँ рддрдХ рдФрд░ рдХिрд╕ी рдХрд╡ि рдХी рдирд╣ीं।

 ... рдмाрд▓ рдЪेрд╖्рдЯा рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдордиोрд╣рд░ рдЪिрдд्рд░ों рдХा рдЗрддрдиा рдмреЬा рднंрдбाрд░ рдФрд░ рдХрд╣ीं рдирд╣ीं।” (рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕,рдкृрд╖्рда 91-92 ) рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рддुрд▓рд╕ी рдХो рд╕рд░्рд╡ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдоाрдирдиे рдкрд░ рднी рд╕ूрд░рджाрд╕ рдХो рдирд╡ोрди्рдоेрд╖рд╢ाрд▓िрдиी рдк्рд░рддिрднा рдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЭрдХрд░ рдмрддाрддे рд╣ैं। рд░ाрдордХाрд╡्рдп рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ा рд╣ै। рд╡рд╣ рдзрд░्рдо, рдХрд░्рдо рдФрд░ рдЬ्рдЮाрди – рддीрдиों рдХो рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рд╡िрд░ाрдЯ рд╕рдорди्рд╡рдп рдФрд░ рд▓ोрдХрдоंрдЧрд▓ рдХी рднाрд╡рдиा рдЕрди्рддрд░्рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдХा рдХाрд╡्рдп рдЙрдирдХा рдЪрд░рдо рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рд╣ै। рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдиे рд╡िрд╖рдп рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рджोрдиों рд╣ी рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рддुрд▓рд╕ी рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕рд░्рд╡ांрдЧрдкूрд░्рдгрддा рджिрдЦाрдИ рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдХी рдХрде्рдпрдЧрдд рд╕ंрдкूрд░्рдгрддा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ рдЙрдирдХी рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╡ि рдпрджि рдХिрд╕ी рдХो рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рддो рдЗрди्рд╣ीं рдорд╣ाрдиुрднाрд╡ рдХो। рдФрд░ рдХрд╡ि рдЬीрд╡рди рдХे рдХोрдИ рдПрдХ рдкрдХ्рд╖ рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓े рд╣ैं। рдЬैрд╕े рд╡ीрд░ рдХाрд▓ рдХे рдХрд╡ि рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдХो, рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХे рджूрд╕рд░े рдХрд╡ि рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЬ्рдЮाрди рдХो, рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдХाрд▓ рдХे рдХрд╡ि рджाрдо्рдкрдд्рдп рдк्рд░рдгрдп рдпा рд╢ृंрдЧाрд░ рдХो। рдкрд░ рдЗрдирдХी рд╡ाрдгी рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕ाрд░े рднाрд╡ों рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рддрдХ рд╣ै।” (рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 114)

рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд░рдЪрдиा рд╢ैрд▓ी рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рддुрд▓рд╕ी рд╕рд░्рд╡ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХे рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢ों рдХी рд╕рднी рдХाрд╡्рдп-рднाрд╖ाрдУँ рдоें рдФрд░ рд╕рднी рд╢ैрд▓िрдпों рдоें рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░рдЪрдиाрдПँ рдХी рд╣ैं। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рдХाрд╡्рдп-рднाрд╖ा рдХे рджो рд░ूрдк рдФрд░ рд░рдЪрдиा рдХी рдкाँрдЪ рдоुрдЦ्рдп рд╢ैрд▓िрдпाँ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдХो рдоिрд▓ीं। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдЬी рдХे рд░рдЪрдиा-рд╡िрдзाрди рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡े рдЕрдкрдиी рд╕рд░्рд╡рддोрди्рдоुрдЦी рдк्рд░рддिрднा рдХे рдмрд▓ рд╕े рд╕рдмрдХे рд╕ौंрджрд░्рдп рдХी рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдЕрдкрдиी рджिрд╡्рдп рд╡ाрдгी рдоें рджिрдЦा рдХрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдк्рд░рдердо рдкрдж рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ुрдП।” (рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 91)

рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЕрдкрдиे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдП। рдпे рдк्рд░рддिрдоाрди рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рд╕рд╣िрдд рддुрд▓рд╕ी рдХाрд╡्рдп рд╕े рд╣ी рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдП рдеे। рдЗрд╕ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рджृрд╖्рдЯि рдХे рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рдЕрдиेрдХ рд╕рдлрд▓рддाрдПँ рдоिрд▓ीं, рд▓ेрдХिрди рдиिрд░्рдЧुрдг рдХाрд╡्рдп рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдоें рдеोреЬी рдЪूрдХ рд╣ो рдЧрдИ, рдЬिрд╕े рдмाрдж рдХे рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рджुрд░ुрд╕्рдд рдХिрдпा।

рдбॉ рдкीрддाрдо्рдмрд░ рджрдд्рдд рдмреЬрде्рд╡ाрд▓

рдбॉ рдкीрддाрдо्рдмрд░ рджрдд्рдд рдмреЬрде्рд╡ाрд▓ рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ोрдз рдк्рд░рдмंрдз рдоें рдиिрд░्рдЧुрдг рднрдХ्рддि рд╕ंрдмंрдзी рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдХी рд╕्рдеाрдкрдиाрдУं рдХा рдЦंрдбрди рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдиे рд▓िрдЦा рдеा рдХि рдиिрд░्рдЧुрдг рд╕ंрдд рдЬрдирддा рдХो рдХрд░्рдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рд╣рдЯाрдиे рдоें рд▓рдЧे рдеे। рдмреЬрде्рд╡ाрд▓ рдЬी рдиे рд╕ंрддों рдХो рдХृрд╖ि рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╕े рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рдмрддाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд░्рдЧुрдг рдХाрд╡्рдп рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХो рджुрд░ुрд╕्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд╡्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рди рдХि рддोреЬрдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд╡्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें। ‘рд╕ंрдд’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд▓ेрдЦ рдоें рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╢ृंрдЦрд▓ा рдХो рд╕ंрдд рддोреЬрдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддा। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЕрди्рдпाрдпों рдФрд░ рдмुрд░ाрдЗрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдиे рдоें рд╡рд╣ рдмेрд╢рдХ рдирд╣ीं рд╣िрдЪрдХрддा। рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдРрд╕े рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдЬрдм рдпुрдЧ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдиिрдпрдо рдЕрдзूрд░े рдФрд░ рдиिрдХрдо्рдоे рдкрдж рдЬाрддे рд╣ैं, рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдиिрдпрдоों рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдвाрд▓рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै। рдХिрди्рддु рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╡िрд╢्рд░ंрдЦрд▓ рдХрд░рдиा рдмिрд▓рдХुрд▓ рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддा।”

рдмреЬрде्рд╡ाрд▓ рдиे рдиिрд░्рдЧुрдг рдФрд░ рд╕рдЧुрдг рдХो рдмिрд▓рдХुрд▓ рдЕрд▓рдЧ рд░рдЦ рдХрд░ рджेрдЦрдиे рдХो рдЧрд▓рдд рдмрддाрдпा। рдиिрд░्рдЧुрдг рдХाрд╡्рдп рдХो рд╢्рд░рдо рдХे рд╕ौрди्рджрд░्рдп рд╕े рдкूрд░्рдг рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬाрддि рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХे рднेрдж рдХो рдоिрдЯाрдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд╡्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрдиा рдЙрдирдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рдЦाрд╕िрдпрдд рд╣ै।

рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЖрдЪाрд░्рдп рдкрд░рд╢ुрд░ाрдо рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे рд╕ंрдд рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рддः рдХрдмीрд░ рдФрд░ рджाрджू рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा।

рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी 

рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдХी рдиिрд░्рдЧुрдг рд╢ाрдЦा рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХो рд╣ी рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдмीрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдпा। рдЙрдирдХी рддीрди рдкुрд╕्рддрдХें – рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХी рдзрд░्рдо рд╕ाрдзрдиा, рдХрдмीрд░, рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рд╕ंрдмंрдзी рдЙрдирдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ैं। рдЗрдирдХा рд╕ाрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЫाрдд्рд░ोрдкрдпोрдЧी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕’ рдоें рд╕ंрдЧृрд╣ीрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рднाрд░рдд рдХी рдзрд░्рдо рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдЧрд╣рди рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдмिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдХि рдХрдмीрд░ рдХिрд╕ी рд╡िрджेрд╢ी рдзрд░्рдо-рджрд░्рд╢рди рдХो рдЕрдкрдиा рдХрд░ рдирд╣ीं рдЪрд▓े рдеे, рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдХी рдХाрд╡्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдоूрд▓ рднाрд░рддीрдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджिрдЦाрдпा рдХि рдиिрд░्рдЧुрдг рдХाрд╡्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕рдЧुрдг рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рд╣ै। рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рджेрдЦ рдкाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХो рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рдЖрдЧрдорди рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдкрд░ाрдЬिрдд рд╣िрди्рджू рдЬाрддि рдХी рджेрди рдоाрдиे рдЬाрдиे рдХा рдк्рд░рддिрд╡ाрдж рдХिрдпा। рдЙрд╕рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी(1987/ рдкृрд╖्рда 15-16) рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि, “рдоैं рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рднूрд▓ рдирд╣ीं рд░рд╣ा, рд▓ेрдХिрди рдЬोрд░ рджेрдХрд░ рдХрд╣рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ूँ рдХि рдЕрдЧрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдирд╣ीं рдЖрдпा рд╣ोрддा рддो рднी рдЗрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдмाрд░рд╣ рдЖрдиा рд╡ैрд╕ा рд╣ी рд╣ोрддा рдЬैрд╕ा рдЖрдЬ рд╣ै।” рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХो рд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХी рджृрд╖्рдЯि рдХे рдмрдЬाрдП рд▓ोрдХ рдЪिंрддा рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдиे рд▓िрдЦा, “рдорддों, рдЖрдЪाрд░्рдпों, рд╕ंрдк्рд░рджाрдпों, рдФрд░ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЪिंрддाрдУं рдХे рдоाрдирджंрдб рд╕े рд▓ोрдХ рдЪिंрддा рдХो рдирд╣ीं рдоाрдкрдиा рдЪाрд╣рддा, рдмрд▓्рдХि рд▓ोрдХ рдЪिंрддा рдХा рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рдоें рдЙрди्рд╣ें рджेрдЦрдиे рдХी рд╕िрдлाрд░िрд╢ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ूँ।” (рдкृрд╖्рда,20) рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХी рдкреЬрддाрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╡े рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪे рдеे рдХि рд╕ंрдд рдХाрд╡्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдо рдЬрдирддा рдоें рдкैрджा рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдХो рд╕्рд╡рд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рдХाрд╡्рдп рд╣ै। рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी (1961) рдХा рдордд рд╣ैं, “рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХा рд╕ंрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдзाрди рд░ूрдк рд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдХा рдзाрд░्рдоिрдХ рд░ूрдк рд╕ाрдзाрд░рдг рдЬрдирддा рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдоें рддो рдХिрд╕ी рдХो рдорддрднेрдж рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдХि рдЗрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрдиिрддिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рджीрд░्рдШрдХाрд▓ рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдЖрдЪрд░рдгों рдХे рдоाрди рддрдеा рд╡िрднिрди्рди рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╕िрдж्рдзांрддों рдкрд░ рдпा рддो рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдЧрдпा рдпा рдЙрд╕рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕ंрджेрд╣ рдк्рд░рдХрдЯ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрди рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрддों рдХे рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдХा рдлрд▓ рдеा рдЬो рдЙрди्рд╣ें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддрдпों рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдиुрднूрдд рд╣ो рд░рд╣ा рдеा।” (рдкृрд╖्рда 84)

рдиिрд░्рдЧुрдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдиे рд╕рдЧुрдг рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХो рднी рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕े рдЬोреЬ рдХрд░ рджेрдЦा। рд╕рдЧुрдг-рдиिрд░्рдЧुрдг рдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдПрдХ рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рдиे рдХे рдмрдЬाрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджोрдиों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╕рд╣ृрджрдпрддा рд╕े рдЙрдж्рдШाрдЯрди рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджोрдиों рдХे рд╕рдоाрди рд╕ूрдд्рд░ों рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХी рдЬिрдирдоे рдк्рд░ेрдо, рднрдХ्рддि рдФрд░ рд▓ोрдХ-рдоंрдЧрд▓ рдХी рдХाрдордиा рдХो рдЪिрд╣्рдиिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा, “рдЗрд╕ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдоूрд▓ рдоें рдпрд╣ рд╣ै рдХि рднрдХ्рдд рдХा рднрдЧрд╡ाрди् рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрдмंрдз рд╣ै। рднрдЧрд╡ाрди рдпा рдИрд╢्рд╡рд░ рдЗрди рднрдХ्рддों рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдХोрдИ рдХोрдИ рд╢рдХ्рддि рдпा рд╕рдд्рддा рдоाрдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╕рд░्рд╡ рд╢рдХ्рддिрд╡ाрди рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै, рдЬो рдХृрдкा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдк्рд░ेрдо рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЙрдж्рдзाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЕрд╡рддाрд░ рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै। рдиिрд░्рдЧुрдг рдордд рдХे рднрдХ्рдд рд╣ों рдпा рд╕рдЧुрдг рдордд рдХे, рднрдЧрд╡ाрди рдХे рд╕ाрде рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХोрдИ-рди-рдХोрдИ рдЕрдкрдиा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрдмंрдз рдкाрдпा рд╣ै।” (рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓: рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 1987, рдкृрд╖्рда 85) рдпрд╣ाँ рдкрд░ рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдХो рд▓ेрдиा рд╕рдоीрдЪीрди рд╣ोрдЧा, рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рд╡िрд╡ाрдж рдХी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ूрд░ рдФрд░ рддुрд▓рд╕ी рдиे рдиिрд░्рдЧुрдг рдХा рдЦंрдбрди рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдирд╣ीं? рд╡ैрд╕े рддो рдХृрд╖्рдг рдХी рд╕рдЧुрдг рд▓ीрд▓ा рдХे рдЧाрдпрдХ рд╕ूрд░рджाрд╕ рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдЖрджि рд╕े рдЕंрдд рддрдХ рдк्рд░ेрдо рдХे рдЙрд▓्рд▓ाрд╕ рд╕े рднрд░рдкूрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рдЙрдд्рд╕рд╡ рдХा рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкी рд╕ंрдЧीрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рддрди्рдордпрддा рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдХिрд╕ी рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдЬрдЧрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै, рдлिрд░ рднी рд╕ूрд░ рдиे ‘рдн्рд░рдорд░рдЧीрдд’ рдХे рдЙрдж्рдзрд╡ рдЧोрдкी рд╕ंрд╡ाрдж рдоें рдЬ्рдЮाрди рдмрдиाрдо рднрдХ्рддि рдФрд░ рдиिрд░्рдЧुрдг рдмрдиाрдо рд╕рдЧुрдг рдХे рд▓िрдП рдЕрд╡рд╕рд░ рдиिрдХाрд▓ рд╣ी рд▓िрдпा рд╣ै।” (рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп, 2012, рдкृрд╖्рда 18) рдЖрдЧे рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдЙрди рд╕рдмрдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рд╡ेрдж рдкूрд░рдг рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╢्рд░ुрддिрд╕рдо्рдордд рддрдеा рдкुрд░ाрдг рдкोрд╖िрдд рднрдХ्рддि рдкрде рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдЪрд▓рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиिрд░्рдЧुрдг рдкंрдеिрдпों рдХी рдХреЬी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдмाрдж рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдиिрд░्рдЧुрдг рд╕рдЧुрдг рдХे рдмीрдЪ рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।” рд▓ौрдХिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░ेрдо рдХी рдЪाрд╣ рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХी рдмрд╣ुрдд рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै। рд╡े рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХी рдоुрдХ्рддि рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдоाрдирддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ рдЖрдзुрдиिрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдХुрдЫ рдЕрд╕ुрди्рджрд░ рджेрдЦрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рд╕ुंрджрд░ рд╢ोрднрди рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпाрдХुрд▓ рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рднрдХ्рддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡्рдпाрдХुрд▓рддा рдк्рд░рдЪुрд░ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ै, рдкрд░ рд╡рд╣ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЗрд╕ рд▓िрдП рдирд╣ीं рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдкрд░рд▓ोрдХ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХो рдоुрдХ्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै।” (рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी,1970, рдкृрд╖्рда 18-19 ) рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХा рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдЙрд╕рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдФрд░ рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдоूрд▓्рдпों рдХो рднी рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдХो рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдзिрдХ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ, рдмрд╣ुрд╕ंрд╕्рдХृрддिрд╡ाрджी рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХो рдЕрдиुрдк्рд░ाрдгिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕्рдердкिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।

рд╕्рд╡рддाрди्рдд्рд░ोрдд्рддрд░ рдЕрд▓ोрдЪрдиा рдоें рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп 

рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рдХी рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕्рдеाрдкрдиाрдУं рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЧे рдмреЭी। рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рдирдИ рджृрд╖्рдЯि рдоुрдЦ्рдпрддः рдкрдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рд╕े рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рд╡рд░्рдЧीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкрд╣рд▓े рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕ рджौрд░ рдХी рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рд╕े рдмрдирдиे рд╡ाрд▓े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдмीрдЪ рд░рдЦрдХрд░ рджेрдЦрдиे рдХा рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рджिрдпा рд╣ै। рд╡े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦ рдХрд░ рдХुрдЫ рдирдП рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд░्рдЧुрдг рд╕ंрддों рдХी рд╡ाрдгिрдпों рдХो рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЖрдзुрдиिрдХ рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдмрддाрдпा рд╣ै। рд╡े рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рдкрддрди рдХा рдХाрд░рдг рд╕рдЧुрдг рдордд рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдЧुрдг рдХी рдкрд░ाрдЬрдп рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЙрди्рд╣ें рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдгीрдп рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдо्рдирд╡рд░्рдЧीрдп рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдЪेрддрдиा рдХी рдкрд░ाрдЬрдп рд▓рдЧी рд╣ै। рд╡े рддुрд▓рд╕ी рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рддिрднा рдХे рднी рдХाрдпрд▓ рд╣ैं, рдХिंрддु рдЙрдирдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдк्рд░рддिрдЧाрдоी рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рд▓ेрдЦрди рд╕े рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджाрдп рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рдПрдХ рдирдИ рджृрд╖्рдЯि рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХो рдоाрдирд╡ीрдп рджृрд╖्рдЯि рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЬाрддीрдп рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмрддाрдпा рд╣ै। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рд╕ंрдЧीрдд рдХे рдЗрд╕ рд╕рдорди्рд╡рдп рд╕े рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдиे рдПрдХ рдУрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░ рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рджिрдпा рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЬрдирдкрджों рдХा рдЕрд▓рдЧाрд╡ рджूрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЬाрддीрдп рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдоें рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ।” (рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢, рдХिрддाрдм рдШрд░: рджिрд▓्рд▓ी, 1999, рдкृрд╖्рда 188) рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЙрдирдХी рдоुрдЦ्рдп рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдиाрдо рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं – ‘рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдФрд░ рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा’, ‘рд╣िंрджी рдЬाрддि рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп’, рдФрд░ ‘рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢’। ‘рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢’ рдХे рдк्рд░рдердо рдЦंрдб рдоें рднрдХ्рддि рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджूрд╕рд░े рдЦंрдб рдоें рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬिрд╕рдоे рд╡े рднрдХ्рддि рдХो рднाрдЧрд╡рдд рдФрд░ рдЖрд▓рд╡ाрд░ों рд╕े рдкीрдЫे рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рддрдХ рд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡े рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдИрд╕ाрдИрдпрдд рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рднрдХ्рддि рдХे рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рдХी рдзाрд░рдгा рдХो рдЧрд▓рдд рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡े рднрдХ्рддि рдХो рдиिрд░्рдЧुрдг рдФрд░ рд╕рдЧुрдг рдХो рдПрдХ рд╕ूрдд्рд░ рд╕े рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдмीрд░ рдХी рдЬाрддिрдЧрдд рд╡िрд░ोрдзी рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХो рдпोрдЧिрдпों рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╣рдЯ рдХे рднрдХ्рддि рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдоाрдирддे рд╣ैं। рдпрд╣ рднрдХ्рддि рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рд╕рд╣िрдд рд╕рднी рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдХो рдЬाрддि-рдкाрддि рд╡िрд░ोрдзी рдмрдиा рджेрддी рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддि рдХो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ- рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд░рдЦрдХрд░ рджेрдЦा рд╣ै।

рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХी ‘рджूрд╕рд░ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдЦोрдЬ’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХрдмीрд░ рдХे рд▓ोрдХрдзрд░्рдо рдФрд░ рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХे рд╕ाрд╣рд╕ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рджूрд╕рд░ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХрдмीрд░, рд╕ूрд░, рдЬाрдпрд╕ी, рдоीрд░ा, рддुрд▓рд╕ी рдЖрджि рдХे рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдкрд░ рд▓िрдЦी рдЕрдиेрдХ рдкुрд╕्рддрдХें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं, рдЬो рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдоें рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдЬोреЬрддी рд╣ैं। рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी, рдкрд░рд╢ुрд░ाрдо рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рджेрд╡ीрд╢ंрдХрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеी, рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдд्рд░िрдкाрдаी, рдбॉ рдзрд░्рдорд╡ीрд░, рдЙрджрдпрднाрдиु рд╕िंрд╣, рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рдФрд░ рдбॉ рд╣рд░рджीрдк рд╕िंрд╣ рдХा рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рд╣рд░рджीрдк рд╕िंрд╣ рдХा рд╢ोрдз рдк्рд░рдмंрдз ‘рд░рдд्рдирд╣рд░ि рдХे рд░ाрдо рдХाрд╡्рдп рдХा рд╕рдоीрдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди’ рди рдХेрд╡рд▓ рд░рдд्рдирд╣рд░ि рдХो рддुрд▓рд╕ी рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рд░ीрддिрдХाрд▓ рддрдХ рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рдФрд░ рдкुрд╖्рдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рдлрд▓рд╡िрдд рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рд░рдд्рдирд╣рд░ि рдХी рдЦ्рдпाрддि рдЗрддрдиी рдЕрдзिрдХ рдеी рдХि рдорд╣ाрд░ाрдЬा рд░рдгрдЬीрдд рд╕िंрд╣ рдЙрди्рд╣ें рдиिрдоंрдд्рд░рдг рджिрдП рдмिрдиा рд░рд╣ рдирд╣ीं рд╕рдХे рдЬिрд╕े рднрдХ्рдд рд░рдд्рдирд╣рд░ि рдиे рд╡िрдирдо्рд░рддा рд╕े рдордиा рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдеा рдХि рднрдХ्рдд рд░рдд्рдирд╣рд░ि рд╕рдЪ्рдЪे рднрдХ्рдд рдеे рдФрд░ рдиाрдо-рдоाрди-рд╢ाрди рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдХी рдЙрди्рд╣ें рдЕрд╡िрдж्рдпा рдеी। рд╡े рднрдХ्рдд рдФрд░ рдХेрд╡рд▓ рд╡िрд╢ुрдж्рдз рднрдХ्рдд рдеे। рд░рдд्рдирд╣рд░ि рдХे ‘рд░ाрдо рд▓рд▓ाрдо рдЧीрдд’ рдХे рд░िрдХाрд░्рдб рднी рдмрдирдиे рд▓рдЧे рдеे рдЬिрд╕े рдЖрдо рдЬрди рднрдХ्рддि рднाрд╡ рдоें рд╡िрднोрд░ рд╣ोрдХрд░ рдФрд░ рддрди्рдордп рд╣ोрдХрд░ рд╕ुрдирддे рдеे।

рд▓ेрдХिрди рд╣िंрджी рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрди рдоैрдиेрдЬрд░ рдкांрдбेрдп рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХी рднрдХ्рддि рдХाрд▓ рдХी рдЕрдирджेрдЦी рд╕े рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдоैрдиेрдЬрд░ рдкांрдбेрдп (2012 / рдкृрд╖्рда 15) рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि, “рдЙрд╕ рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдЬ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдЙрджाрд╕ рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдЖрдЦिрд░ рдХ्рдпों? рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдкीрдЫे рд╕ंрдХीрд░्рдг рд╕рдордХाрд▓ीрдирддा рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै, рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдмंрдзी рдЕрдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдпा рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд╕ीрдирддा। рдЬो рднी рд╣ो, рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдЪिंрддाрдЬрдирдХ рд╣ै। рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рд╕े рдЖрдЬ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдХे рдХाрд░рдг рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдХा рднрд▓े рд╣ी рдХुрдЫ рди рдмिрдЧреЬा рд╣ो, рд▓ेрдХिрди рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдЬрд░ूрд░ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рд╕े рдЖрдЬ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рджूрд░ी рджेрдЦрдХрд░ рдорди рдоें рдмाрд░-рдмाрд░ рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдпрджि рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдФрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рднी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдЖрдЬ рд╡ाрд▓ी рд╕рдордХाрд▓ीрдирддा рдХे рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрддे рддो рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд╣ाँ рдФрд░ рдХैрд╕ी рд╣ोрддी।” рдоैрдиेрдЬрд░ рдкांрдбेрдп рдиे рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕рд╣ी рдиोрдЯिрд╕ рд▓िрдпा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдЬ рдХा рддрдеाрдХрдеिрдд рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЖрдзुрдиिрдХрддा, рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा, рдЙрдд्рддрд░ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХрддा рдХे рдХंрдЯीрд▓े рдЬंрдЧрд▓ рдоें рдЗрд╕ рдХрджрд░ рдлंрд╕ рдЪुрдХा рд╣ै рдЬिрд╕рдоे рдоाрдирд╡рддा рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдп рдЧाрдпрдм рд╣ैं। рдЗрд╕ी рд▓िрдП рдЖрдЬ рд╣िंрд╕рдХ рднीреЬрддंрдд्рд░ рдЬрдм рдЪाрд╣े рдЙрди्рдоाрджिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдЧрдЬрдиी, рд▓ूрдЯ, рдФрд░ рдХрдд्рд▓ेрдЖрдо рдХрд░рдиे рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХी рд░ोрдЧी рд╣ै ; рдпрд╣ рдмाрдд рд╣рдо рдк्рд░рддिрджिрди рдЯीрд╡ी, рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рдФрд░ рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै рдХि рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдЕрдиेрдХ рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै। рднрдХ्рддि рдХो рдЙрд╕рдХे рд╕рдордп рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рдЬाрддीрдп рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рдордЭा рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢, рд╡рд░्рдЧ рд╕ंрд░рдЪрдиा, рдЬाрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрд╕े рднाрд░рдд рдХी рдмрд╣ु-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдмрд╣ु-рднाрд╖िрдХ, рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рдЬोреЬрдХрд░ рднी рд╕рдордЭा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╣ी рдирд╣ीं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдЬाрддीрдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╣ैं, рдПрдХ рдзрд░्рдо рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХा рд░ूрдк рд╣ै, рджूрд╕рд░ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдХрд▓ा рдХा рд░ूрдк рд╣ै। рдЗрд╕ी рд▓िрдП рдХुрдЫ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рднрдХ्рддि рдХाрд▓ рдХो рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгрдпुрдЧ рдХे рдиाрдо рд╕े рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं।

рд╕ंрджрд░्рдн
  • рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди, рдЬाрд░्рдЬ(1961), рджि рдоॉрдбрд░्рди рд╡рд░्рдиाрдХ्рдпुрд▓рд░ рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░ рдСрдл рд╣िंрджुрд╕्рддाрди,, рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрд╢ोрд░ीрд▓ाрд▓ рдЧुрдк्рдд, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдирдпा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╣िंрджी рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп: рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी.
  • рдд्рд░िрдкाрдаी, рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж (1995), рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓: рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 1995,
  • рдкांрдбेрдп, рдоैрдиेрдЬрд░(2012), рднрдХ्рддिрдХाрд╡्рдп рдФрд░ рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा, рдЕрдирднै рд╕ांрдЪा(рд╕े), рд╡ाрдгी: рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
  • рдк्рд░рдХाрд╢ рдиाрд░ाрдпрдг рджीрдХ्рд╖िрдд (рд╕ं) (рд╕рди 1961), рдиाрднाрджाрд╕ рдХृрдд рднрдХ्рддрдоाрд▓: рдПрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднрд╡рди: рдЗрд▓ाрд╣рдмाрдж
  • рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж (1987) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓: рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,
  • рдж्рд╡िрд╡ेрджी,рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж (1961), рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдзрд░्рдо рд╕ाрдзрдиा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднрд╡рди: рдЗрд▓ाрд╣рдмाрдж,
  • рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж, рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдмोрдз рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк, рдкंрдЬाрдм рд╡िрд╡ि: рдЪंрдбीрдЧреЭ, 1970,
  • рд╢ुрдХ्рд▓, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд▓ोрдХрднाрд░рддी: рдЗрд▓ाрд╣рдмाрдж,
  • рд╕िंрд╣, рд╣рд░рджीрдк (2017), рд░рдд्рдирд╣рд░ि рдХे рд░ाрдо рдХाрд╡्рдп рдХा рд╕рдоीрдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди, рдкुрд╖्рдкांрдЬрд▓ी: рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
34- рдкोрд╕्рдЯ рдСрдлिрд╕ рд╕्рдЯ्рд░ीрдЯ, рджोрд░ाрд╣ा рдоंрдбी, рдЬिрд▓ा рд▓ुрдзिрдпाрдиा;
рдЪрд▓рднाрд╖ +91 94177 17910; рдИрдоेрд▓ bkhardeep@yahoo.com)

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।