рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░

рдЖрдирди्рдж рджाрд╕

рдЖрдирди्рдж рджाрд╕

     рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЬрди्рдо рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдорд╣िрд╖ाрджрд▓ рдоें 29 рдлрд░рд╡рд░ी, 1899 рдХो рд╣ुрдЖ। рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЬрди्рдо рд░рд╡िрд╡ाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡े 'рд╕ुрд░्рдЬрдХुрдоाрд░' рдХрд╣рд▓ाрдП। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдмाрд▓ рдорди рдкрд░ рдЬो рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдЕंрдХिрдд рд╣ुрдП, рдЙрдирдоें рдЕрдкрдиे рдЧाँрд╡ рдШрд░ рдЧреЭाрдХोрд▓ा рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдорд╣िрд╖ाрджрд▓ (рдмंрдЧाрд▓) рддрдХ рдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрдиुрднрд╡ рдеे। рдмрдЪрдкрди рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЬрд░ूрд░ рдмंрдЧाрд▓ рдоें рдмीрддा рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдмंрдЧाрд▓ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рднी рд╣ुрдП, рдкрд░ рдЙрдирдХा рдк्рд░рдЦрд░ рдФрд░ рдЬिрдж्рджी рдХिрд╕ाрдиी рд╕्рд╡рднाрд╡ рдЙрд╕рд╕े рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХा рддрдиाрд╡ рднी рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рдеा। рдвाрдИ рд╕ाрд▓ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдоाँ рдХो рдЦो рдЪुрдХे рдеे, рдорд╣िрд╖ाрджрд▓ рдоें рдкिрддा рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиा рдкреЬा। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЬीрд╡рди рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдЕрд▓्рдкाрдпु рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ी рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдмрдЪрдкрди рдоें рд╣ी рд╡े рдмांрдЧ्рд▓ा рдоें рдХрд╡िрддा рдХрд░рдиे рд▓рдЧे рдеे। рд╡े рдХिрд╢ोрд░ाрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╣ी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рдкрдж рд░рдЪрдиा рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рд╡े рдмाрдж рдоें рдЧрд░ीрдмी рд╕े рдд्рд░рд╕्рдд рд╣ोрдХрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдЧреЭाрдХोрд▓ा рдЧाँрд╡ рд╕े рдкुрдиः рдорд╣िрд╖ाрджрд▓ рдЖ рдЧрдпे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрд▓्рдкрдХाрд▓ рдХे рд▓िрдП рдлिрд░ рдиौрдХрд░ी рдХी। рдЗрд╕ी рд╕рдордп рд╕ुрд░्рдЬрдХुрдоाрд░ рдиे рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдкрдд्рд░ 'рд╕рдорди्рд╡рдп' рдХे рд▓िрдП 'рднाрд░рдд рдоें рд░ाрдордХृрд╖्рдг рдЕрд╡рддाрд░' рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦा। рдЗрд╕ рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рд▓ेрдЦ рдиे рд╕ुрд░्рдЬрдХुрдоाрд░ рдоें 'рдиिрд░ाрд▓ा' рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░ рджिрдпा। рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рддрдеा рд╕्рд╡ाрдоी рдоाрдзрд╡ाрдиंрдж рдЬैрд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рд▓ेрдЦ рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХी рдФрд░ рддрдм рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдХी рд╕ंрд╕्рддुрддि рдкрд░ 'рд╕рдорди्рд╡рдп' рдкрдд्рд░ рдоें рд╕ुрд░्рдЬрдХुрдоाрд░ рдХा рд╕ुрдпोрдЧ рдмैрда рдЧрдпा। рд╡े рдиौрдХрд░ी рдЫोреЬ рдЖрдП рдеे। рд╕рди् 1922 рдИ. рдХी рдмрд░рд╕ाрдд рдоें рд╕ुрд░्рдЬрдХुрдоाрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХे рд╕рдорди्рд╡рдп рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рд╣ो рдЧрдпे। рдЗрд╕ рд╕рдордп рддрдХ рд╕ुрд░्рдЬрдХुрдоाрд░ рдХी рд▓ेрдЦрдиी рдЕрдиेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднा рдХी рдмीрдЬ рдмो рдЪुрдХे рдеे। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдХрдИ рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдоाрдзुрд░ी, рдк्рд░рднा, рд╕рдорди्рд╡рдп рддрдеा рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рд╕ुрд░्рдЬрдХुрдоाрд░ рдХी рдк्рд░рддिрднा рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ो рдЧрдпी рдеीं। рд╕ुрд░्рдЬрдХुрдоाрд░ рдиे рдмंрдЧीрдп рдк्рд░рднाрд╡рд╡рд╢ рдЕрдкрдиे рдХो рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рдд्рд░िрдкाрдаी рд▓िрдЦрдиा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░ рджिрдпा рдеा। 'рд╕рдорди्рд╡рдп' рдмाрдЧрдмाрдЬाрд░, рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХे 'рдЙрдж्рдмोрдзрди рдХाрд░्рдпाрд▓рдп' рд╕े рдиिрдХрд▓рддा рдеा। рдЗрд╕рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХ рд╕्рд╡ाрдоी рдоाрдзрд╡ाрдиंрдж рдеे рдФрд░ рд╕рд╣ाрдпрдХ рдеे рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рдд्рд░िрдкाрдаी। рд╡े рди рдХेрд╡рд▓ 'рд╕рдорди्рд╡рдп' рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рджेрддे, рд╡рд░рди् рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХी рддрд░рд╣ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦрддे। рдЗрд╕ी рд╕рдордп рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рд╣िрди्рджी рдХे рдХрдИ рд╡рд░िрд╖्рда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдП। рдмांрдЧ्рд▓ा рдХे рдиाрдЯрдХрдХाрд░ рдШोрд╖ рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ी рдмीрдЪ 'рдкंрдЪрд╡рдЯी рдк्рд░рд╕ंрдЧ' рдиाрдо рдХा рдЧीрдд рдиाрдЯ्рдп рд▓िрдЦें। рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рдХो 'рдиिрд░ाрд▓ा' рдмрдиाрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп 'рдорддрд╡ाрд▓ा' рдХो рд╣ै। 'рд╕рдорди्рд╡рдп' рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднा рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे। рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХे рдзрдиाрдв्рдп рд╣िрди्рджी рдк्рд░ेрдоी рдмाрдмू рдорд╣ाрджेрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕ेрда рдПрдХ рд╣िрди्рджी рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдиिрдХाрд▓рдиे рдХी рдпोрдЬрдиा рдмрдиा рд░рд╣े рдеे। рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдеे рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдФрд░ рдоुंрд╢ी рдирд╡рдЬाрджिрдХ рд▓ाрд▓। рдЪूँрдХि рдЕрдм рддрдХ рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдХी рдЬрдп рдХी рдШंрдЯी рд╣िрди्рджी рдЬрдЧрдд рдоें рдмрдЬ рдЪुрдХी рдеी, рдЕрддः рдорд╣ाрджेрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕ेрда рддрдеा рд╢िрд╡рдкूрдЬрди рд╕рд╣ाрдп рдиे рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдХो 'рдиिрд░ाрд▓ा' рдЙрдкрдиाрдо рджेрдХрд░ 'рдорддрд╡ाрд▓ा' рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдордг्рдбрд▓ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░ рд▓िрдпा।
     рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЕрдд्рдпंрдд рд╡िрд╢рдж рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рдХा рдЬрдирдХрд╡ि рднी рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдЙрдирдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ рдПрдХ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдХрд╡ि рдХे рд░ुрдк рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕्рд╡рд░ рдк्рд░рддिрд╡ाрджाрдд्рдордХ рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рд╣ी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдРрд╕े рдХрд╡ि рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдзाрд░рдг рдордиुрд╖्рдп рдХो рдмрд╣ुрдд рдХрд░ीрдм рд╕े рджेрдЦा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╡िрджेрд╢ी рд╕рдд्рддा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░рдиे рдХो рднी рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा। рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдеा рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХी рдЧрд▓िрдд рдоाрди्рдпрддाрдУं, рд░ूреЭिрдЧрдд рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдПрд╡ं рдоूрд▓ рдзाрд░рдгाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХिрдпा। рдиिрдпрдо рддोреЬрдиा рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЖрдЬ рдХी рдкीреЭी рдХो рд╕िрдЦाрдпा। рдиिрдпрдо рднंрдЧ рддो рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЬीрд╡рди рд╡ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд░ूрдк рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдЙрдирдХे рдиिрдпрдо рднंрдЧ рдХे рд╕ाрде рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрд╕ी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХो рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕्рдеाрди рдоिрд▓рддा рдЧрдпा। рдЕрдиेрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХाрд╡्рдп рдХी рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдкों рдоें рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХी рд╣ै рд╕рдоाрдЬ рдХी рдпрдеाрд╕्рдеिрддि рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХा рд╕्рд╡рд░ рд╕рджैрд╡ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рд╣ी рд░рд╣ा рд╣ै, рд╡े рдоूрд▓рддः рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХрд╡ि рд░рд╣े рд╣ैं рдХेрд╡рд▓ рдХрдердиी рдоें рд╣ी рдирд╣ीं, рдХрд░рдиी рдоें рднी। 'рд╕рд░ोрдЬрд╕्рдоृрддि' рдХрд╡िрддा рдЗрд╕рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдЬीрд╡рди, рд░ूреЭिрдпों, рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं, рдХुंрдаिрдд рдорд░्рдпाрджाрдУं рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рдХाрд╡्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЬीрд╡рди рдоें рднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓िрдЦा рд╣ै-
"рджुःрдЦ рд╣ी рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдеा рд░рд╣ी।     
рдХ्рдпा рдХрд╣ूँ рдЬो рдЖрдЬ рддрдХ рдирд╣ीं рдХрд╣ीं।।"1

рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдЕрд╕ंрддोрд╖
, рдЕрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдЕрд░ाрдЬрдХрддा, рдХुрд╢ाрд╕рди рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдоें рд░ोрд╖ рдЬाрдЧृрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡े 'рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा' рд▓िрдЦ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЗрди рддрдоाрдо рдЕрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдЙрдирдХा рд╣ृрджрдп рдж्рд░рд╡िрдд рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै, рдирдпрдиों рд╕े рдХрд░ुрдгा рдмрд╣рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡े рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рдкीреЬा рд╕े рджुрдЦी рд╣ोрдХрд░ рдХрд╣ рдЙрдарддे рд╣ैं -
"рджрд▓िрдд рдЬрди рдкрд░ рдХрд░ो рдХрд░ुрдгा
рдоाँ рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ोрдХ рдиिрдЦाрд░ो,
рдирд░ рдХो рдирд░рдХ рдд्рд░ाрд╕ рд╕े рд╡ाрд░ो
рдЬीрд╡рди рдХी рдЧрддि рдХुрдЯिрд▓ рдЕрди्рдзрддрдо рдЬाрд▓।।"2

рдХрд╡ि рд╕рдорд╖्рдЯि рдХी рдЪिрди्рддा рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬреЬ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЬूрдЭрддे-рдЬूрдЭрддे рдЬрдм рд╡े рд╣ाрд░ рдЬाрддे рдеे рддो рдПрдХांрдд рдоें рдЖрдд्рдордоंрдерди рдХрд░рддे рдеे
, рдЬैрд╕े -
"рдЧрд╣рди рд╣ै рдпрд╣ рдЕрди्рдзрдХाрд░।
рдоैं рдЕрдХेрд▓ा
рд╕्рдиेрд╣ рдиिрд░्рдЭрд░ рдмрд╣ рдЧрдпा рд╣ै।
рд╣ो рдЧрдпा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрд░्рде, рдоैं рд░рдг рдоें рдЧрдпा рд╣ाрд░।।"3   

рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рдиैрд░ाрд╢्рдп рднाрд╡ рд╣ै рдХिंрддु рдкрд░ाрдЬрдп рдХा рднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдиिрд░ाрд▓ा рдХो рдпрд╣ рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдЬ्рдЮाрдд рдеा рдХि рдоाрдирд╡ рдорди рдиिрд░ाрд╢ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░
, рд╣ाрд░ рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рдорди рдХी рд╕рдмрд▓рддा рд╣ी рдордиुрд╖्рдп рдХो рдХрд░्рдо рдХрд░рдиे рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╕े рд▓реЬрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдЙрдд्рддрд░рд╡рд░्рддी рдХाрд╡्рдп рдпाрдд्рд░ा рдХी рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЪрд░्рдЪिрдд рдХृрддि 'рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा' рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рдоूрд▓рддः рд╕ाрдоंрддी рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╡рд░्рдЧ рдХा рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рдпुрдж्рдз рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд▓рдо्рдмी рдк्рд░рдмрди्рдзाрдд्рдордХ рдХрд╡िрддा рд╣ै। рдЗрдирдХी рдЕрди्рдп рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдХी рд░рдЪрдиा рд╢ैрд▓ी рднिрди्рди рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें  рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдоें рд╡िрджेрд╢ी рд╢ाрд╕рди рддрдеा рд╕ाрдоंрддी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХे рдкैрд░ोрдХाрд░ों, рдЪाрдЯुрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा рдХो рдк्рд░рддीрдХ рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЦूрдм рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдХрд╡िрддा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ी рдирд╡ाрдм рдХे рдмрдЧीрдЪे рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдирд╡ाрдм рдПрдХ рдлाрд░рд╕ी рдЦिрд▓े рд╣ुрдП рдЧुрд▓ाрдм рдкрд░ рдоोрд╣िрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рддाрд░ीрдл рдХрд░рддे рд╣ैं рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдмिрдиा рдЦाрдж рдкाрдиी рдХे рдкрдирдкा рдПрдХ рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдкौрдзा рднी рд╣ै рдЬो рдЕрдиाрдпाрд╕ рд╣ी рдЗрдзрд░-рдЙрдзрд░ рд╕े рдЙрдЧ рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рднी рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЧुрдг рд╣ैं рдЬिрди рдкрд░ рдХिрд╕ी рдХा рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╢ाрдпрдж рд╡рд╣ рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдФрд░ рдиिрд╖्рдк्рд░рдпोрдЬ्рдп рд╣ै। рдХрд╡िрддा рдХी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЕрднिрдЬрдиों рдХे рд╡िрд░ूрдж्рдз рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдФрд░ рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиी рдШृрдгा рд╡ृрдд्рддि рдХो рднी рджрд░्рдЬ рдХिрдпा।

рдирдпे рдкрдд्рддे - рдирдпे рдкрдд्рддे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рд░рдЬрдд рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╕्рдеाрди рдЕрдж्рднुрдд рд░ूрдк рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╕рдиी рдФрд░ рдХाрдоी рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╡िрддा рд╣ै
, рдЬो рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдпी рд╣ै-
"рдмीрдирддी рд╣ै, рдХाрдЯрддी рд╣ै, рд▓ूрдЯрддी рд╣ै, рдкीрд╕рддी рд╣ै,
рдбाрд▓िрдпों рдХे рддीрд▓े, рдЕрдкрдиे рд╕ूрдЦे рд╣ाрдеों рдоीрдЪрддी рд╣ै।
рдШрд░ рдмुрд╣ाрд░рддी рд╣ै рдХрд░рдХрдЯ рдлेंрдХрддी рд╣ै,
рдФрд░ рдШреЬो рднрд░рддी рд╣ै рдкाрдиी।।"4

рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рдУрд░ рдоाрддृ рд╣ृрджрдп рдХी рдордорддा рдХा рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдХुрд░ूрдкрддा рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрд╡ाрд╣ рди рд╣ो рдкाрдиे рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╕ंрдЧрддि рдкрд░ рдХрд░ाрд░ा рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд░рдЪрдиाрдПँ рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпुрдЧ
, рдпुрдЧ рд╕े рдШोрд╖िрдд, рдкीреЬिрдд, рдЕрднाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рдоाрдирд╡ рдХो рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдиूрддрди рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ृрдЬрди рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрдирдХा рд╕рдорд╕्рдд рдХाрд╡्рдп рд╕ंрд╕ाрд░ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕рд░्рдЬрди рдЬрдирд╣िрддैрд╖ी рдФрд░ рд╕рдХрд▓ рддрдд्рд╡ рд╕рди्рдиिрд╣िрдд рдеे। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-
"рд╡рд╣ीं рдЧंрджे рдкрд░ рдЙрдЧा рджेрддा рд╣ुрдЖ рдмुрдд्рддा,
рдЙрдаा рдХрд░ рд╕рд░ рд╢िрдЦрд░ рд╕े, рдЕрдХреЬрдХрд░ рдмोрд▓ा рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा।
рдЕрдмे, рд╕ुрди рдмे рдЧुрд▓ाрдм!
рднूрд▓ рдордд рдЬो рдкाрдИ рдЦुрд╢рдмू, рд░ंрдЧोрдЖрдм,
рдЦूрди рдЪूрд╕ा рдЦाрдж рдХा рддूрдиे рдЕрд╢िрд╖्рдЯ
рдбाрд▓ рдкрд░ рдЗрддрд░ा рд░рд╣ा рд╣ै 'рдХैрдкिрдЯрд▓िрд╕्рдЯ' !"5

рдпрд╣ाँ рдкрд░ рдпрд╣ рдмрддा рджेрдиा рднी рд╢ाрдпрдж рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рдЗрд╕ी
'рдХैрдкिрдЯрд▓िрд╕्рдЯ' рд╢рдм्рдж рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдиिрд░ाрд▓ा рдХो 'рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ' рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬрдмрдХि рд╕рдЪ्рдЪे рдЕрд░्рдеों рдоें рдпрд╣ рд╢рдм्рдж рдпрд╣ рдПрдХ рджेрд╢ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрджेрд╢ी рдХो рджिрдпे рдЧрдпे рдЧрд╣рд░े рднाрд╡ाрд░्рде рд╕े рдЬुреЬी рдПрдХ рдлрдЯрдХाрд░ рдоाрдд्рд░ рд╣ै। рдЧुрд▓ाрдм рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рдмрдЦाрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдиिрд░ाрд▓ा рдЙрд╕े рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рдУрд░ рд▓ोрд▓ुрдк рдмрддाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЬिрд╕рдХे рдЪंрдЧुрд▓ рдоें рдлंрд╕рдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рд▓ुрдЯा рджेрддा рд╣ै -
"рд╣ाрде рдЬिрд╕рдХे рддू рд▓рдЧा
рдкैрд░ рд╕рд░ рд░рдЦрдХрд░ рд╡рд╣ рдкीрдЫे рдХो рднрдЧा।
рдФрд░рдд рдХी рдЬाрдиिрдм рдоैрджाрди рдпрд╣ рдЫोреЬрдХрд░
рддрдмेрд▓े рдХो рдЯрдЯ्рдЯू рдЬैрд╕े рддोреЬрдХрд░।"6      

рдЧुрд▓ाрдм рдЬрд╣ाँ рдордирдоोрд╣рдХ
, рд▓ुрднाрд╡рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХा рдХाрд░рдг рднी рд╢्рд░рдордЬीрд╡ी рд▓ोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХा рдкोрд╖рдг, рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХрд░рдХे рдЙрд╕े рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиा рдЙрд╕рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЧुрд▓ाрдм рдХрд▓рдоी рд╣ै, рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा рдХрд╣рддा рд╣ै -
"рджेрдЦ рдоुрдЭрдХो, рдоैं рдмреЭा
рдбेреЭ рдмाрд▓िрд╢्рдд рдФрд░ рдКँрдЪे рдЪреЭा,
рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╕े рдЙрдЧा рдоैं,
рдмिрдиा рджाрдиे рдХा рдЪुрдЧा рдоैं
рдХрд▓рдо рдоेрд░ा рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा
рдоेрд░ा рдЬीрд╡рди рдЖрдк рдЬрдЧрддा।"7  

рд╡рд╕्рддुрддः рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдХे рдЕंрдд рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╡рд░्рдЧ рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХी рдпрдеाрд╕्рдеिрддि рдХो рд╕рд╣ी рдмрддाрдпा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдмрдиाрдо рд╡िрджेрд╢ी
, рд╢ोрд╖рдХ рдмрдиाрдо рд╢ोрд╖िрдд рдХी рд╡рд╕्рддु рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоें рдХрд░्рдордарддा рдФрд░ рдк्рд░рддिрднा рдХा рднाрд╡ рдПрдХ рд╕ंрдпोрдЧ рдеा। рдЕрди्рдпाрдп рдХे рдк्рд░рддि рддीрд╡्рд░рддрдо рдк्рд░рддिрдХाрд░ рдЙрдирдХी рд╕рднी рдХृрддिрдпों рдХे рдоूрд▓ рдоें рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдЬीрд╡рди рд╡िрд░ोрдз рдХी рдХрдЯुрддा рд╕рд╣рддे рд╣ुрдП рдмाрд░рдо्рдмाрд░ рдЖрд╣рдд рд╣ोрдХрд░ рднी рд╕рдордЭौрддे рдХा рдоाрд░्рдЧ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдиिрд░ाрд▓ा рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╡िрддा рдХे рдЕрдкрд░ाрдЬेрдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ै। рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рднंрдЬрдХ рдФрд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рдоूрд░्рддि рд╣ोрдХрд░ рднी рд╡े рдкрд░рдо рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рдЕрдж्рднुрдд рд╕рд░्рдЬрдХ рдеे।

рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рд▓ेрдЦрди рд╡िрд╡ेрдХाрдирди्рдж рддрдеा рдмंрдЧрд▓ा рднाрд╖ा рдХे рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеा। рдЕрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рдЙрджाрдд्рдд рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдоें рдЭрд▓рдХрдиे рд▓рдЧा, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рдЬрдм рд╕рднी рдПрдХ рд╣ी рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕ंрддाрди рд╣ैं рддो рдЕрдоीрд░-рдЧрд░ीрдм рдХा рднेрдж рдХ्рдпों? рдФрд░ рдЙрдирдХा рдЕंрддрд╕ рдЗрд╕ी рдмाрдд рд╕े рдЭंрдЭा-рдЭंрдХृрдд рд╣ो рдЧрдпा рдЙрдирдХे рдорди рдоें рд╢ोрд╖िрддों рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा, рд▓рдЧाрд╡, рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЧрдпा рд╡рд╣ीं рд░рдИрд╕рдЬाрджों, рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдХ्рд╖ोрдн рдХी рднाрд╡рдиा рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ। рдЙрдирдХी рдХрдИ рдХрд╡िрддाрдПँ рдпрдеा- 'рд╡рд╣ рддोреЬрддी рдкрдд्рдерд░', 'рднिрдХ्рд╖ुрдХ', 'рд╡िрдзрд╡ा' рдЖрджि рдЗрд╕ी рд▓ोрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рд╣ैं। рдПрдХ рдХрд╡िрддा рдоें рд╡े рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं -
'рдЫोреЬ рджो рдЬीрд╡рди рдпों рди рдорд▓ो।
рдпрд╣ рднी рддुрдо рдЬैрд╕ा рд╣ी рд╕ुрди्рджрд░।
рддुрдо рднी рдЕрдкрдиी рд╣ी рдбाрд▓ों рдкрд░ рдлूрд▓ो рдФрд░ рдлрд▓ों।'

рдпрд╣ рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрдж рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдЕрди्рдп рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рднी рджिрдЦाрдпी рджेрддा рд╣ै।
'рдЬिрдпो рдФрд░ рдЬीрдиे рджो' рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ै рд╣ाрд▓ांрдХि рдЗрд╕рдХा рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕्рд░ोрдд рдЕ‍рди्рдп рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рднी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдиिрд░ाрд▓ा рдЕрди्рдп рдЬ्рдЮाрдиिрдпों рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рджिрдЦрддे рд╣ैं। 'рдЕрдзिрдХांрд╢' рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे 'рдоोрдХ्рд╖' рдФрд░ 'рдоाрдпा' рдХे рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг рдоें рдоाрдпा рд░ूрдкी рдЬрдирд╕ेрд╡ा рдпा рд╕рдоाрдЬ рдЕрднिрд▓ाрд╖ा рдХो рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा।

     рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╡िрддा рдкрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдЪेрддрдиा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдмाрд░-рдмाрд░ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ों рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд░рд░्рдердХ рдХिрди्рддु рдк्рд░ाрдЪीрди рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХा рдбрдЯрдХрд░ рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै рддрдеा рдЙрди рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХो рдЙрдЪिрдд рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рд╣ै рдЬो рд╣рдоाрд░ी рдирд╡ीрди рдоाрди्рдпрддाрдУं рдПрд╡ं рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рд▓िрдП рджृреЭ рдЖрдзाрд░ рдХा рдХाрдо рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧीрди рдХрд╡िрддा рдкрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпा рд╡рд░рди् рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рднी рдЬрд╣ाँ рдЬреЬрддा рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ुрдИ, рдХрд░ाрд░ा рдЖрдШाрдд рдХिрдпा। рдЬрдм рднी рдХोрдИ рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд░ूреЭिрдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ोрдХрд░ рдиिрд░्рдЬीрд╡ рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЙрд╕рдоें рдк्рд░ाрдг рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХिрдпा। рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдк्рд░рдЧрддिрдоूрд▓рдХ рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рд╣рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрди рддрдд्рд╡ों рдХा рдбрдЯрдХрд░ рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рдЬो рд╣рдоाрд░ी рдк्рд░рдЧрддि рдХे рд▓िрдП рдЕрднिрд╢ाрдк рд╕рджृрд╢ рд╣ै। рд╡े рди рд╣рд░ рдирдпी рдЪीрдЬ рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдеे рдФрд░ рди рд╣рд░ рдкुрд░ाрдиी рдЪीрдЬ рдХे рд╡िрд░ोрдзी, рд╣рдоाрд░े рднाрд╡ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░рдЧрддि рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдРрд╕ी рд╣ी рдХреЬी рдЬुреЬрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╡рд╕्рддुрддः рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдЙрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдирд╣ीं рд╣ै рдЬैрд╕ा рдХि рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрджी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдиिрдпрдоों рд╡ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рд╣ोрдХрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рд╣ै, рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рд╣ै рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рд╣ै।
    
            рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ूрдЪी 
1. рдиिрд░ाрд▓ा рдд्рд░िрдкाрдаी рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд, рд╕рд░ोрдЬ рд╕्рдоृрддि, рдкृрд╖्рда рдХ्рд░рдоांрдХ-15
2. рдиिрд░ाрд▓ा рдд्рд░िрдкाрдаी рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд, рдмрд╕ рдПрдХ рдмाрд░ рдиाрдЪ рддू рд╢्рдпाрдоा, рдкृрд╖्рда рдХ्рд░рдоांрдХ-24,25
3. рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдбॉ. рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕, рдкृрд╖्рда рдХ्рд░рдоांрдХ-328
4. рдиिрд░ाрд▓ा рдд्рд░िрдкाрдаी рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд, рдирдпे рдкрдд्рддे
5. рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдкрдд्рд░िрдХा, рдиिрд░ाрд▓ा рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ, рдкृрд╖्рда рдХ्рд░рдоांрдХ-134,136
6. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рдХ्рд░рдоांрдХ-212
7. рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдбॉ. рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕, рдкृрд╖्рда рдХ्рд░рдоांрдХ 302

5 comments :

  1. рдХрдИ рд╕ाрд░ी рд░ोрдЪрдХ рдФрд░ рддрде्рдпाрдд्рдордХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд╕ाрде рдиिрд░ाрд▓ा рд╡िрдЪाрд░ рдХा рд╕рдордЧ्рд░рддा рд╕े рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖्рдг. рд╕ाрдзुрд╡ाрдж рдЖрдирди्рдж рдЬी. рдЕрдЪ्рдЫा рдк्рд░рдпाрд╕.

    ReplyDelete
    Replies
    1. рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै।

      Delete
    2. рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै।

      Delete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।