рд╕िрдж्рдз-рдиाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा

рджीрдк рдк्рд░рдХाрд╢ (рджीрдкрдХ рдХुрдоाрд░)

рд╡िрднाрдЧाрдз्рдпрдХ्рд╖, рд╣िंрджी; рдЧोрд░ूрдмрдеाрди рдЧрд╡рд░्рдирдоेंрдЯ рдХॉрд▓ेрдЬ; рдХрд▓िрдо्рдкोंрдЧ, рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓

               рд╕рдоाрдЬ рдПрдХ рдРрд╕ी рдЗрдХाрдИ рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдпा рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХрд▓ा рдХे рд╣рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд░ рдкреЬрддा рд╣ै। рдХрдИ рдмाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХрд▓ा рдХे рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдкों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рднी рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЦुрдж рдЙрд╕рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рднी рд╣ोрддा рд╣ै। рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╡िрдоुрдЦ рд╣ोрдХрд░ рд░рдЪрдиा рдХрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рд░рдЪрдпिрддा рдХे рдорди рдоें рд╕рдоाрдЬ рд╕рджैрд╡ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै, рд░рдЪрдпिрддा рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдЙрд╕рдХे рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╣ी рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдордХीрд╡рд░ рдПрд╡ं рдкेрдЬ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ ‘рд╕рдоाрдЬ рд░ीрддिрдпों рдПрд╡ं рдХाрд░्рдпрдк्рд░рдгाрд▓िрдпों, рдЕрдзिрд╕рдд्рддा рдПрд╡ं рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ, рдЕрдиेрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдПрд╡ं рд╡िрднाрдЬрдиों, рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдгों рдПрд╡ं рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддाрдУं рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рддрдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рдЬрдЯिрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдЬिрд╕े рд╣рдо рд╕рдоाрдЬ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХा рдЬाрд▓ рд╣ै рдФрд░ рдиिрд░ंрддрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╣ै।’ рдЗрд╕ рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рджो рдмाрддें рд╕ाреЮ рддौрд░ рдкрд░ рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ैं рдХि рд╕рдоाрдЬ рдПрдХ рд╕ाрдоाрд╕िрдХ рдХाрд░्рдпрдк्рд░рдгाрд▓िрдпों рдХि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдФрд░ рд╕рддрдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╣ै। рд╕िрдж्рдзों рдФрд░ рдиाрдеों рдХे рдпрд╣ाँ рдпрд╣ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓рддा рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ै। рд╡े рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрдоाрд╕िрдХ рдХाрд░्рдпрдк्рд░рдгाрд▓िрдпों рдХा рд╕рдо्рдпрдХ рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдЧाрдоी рддрдд्рд╡ рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддे рд╣ैं।

рд╣рд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдоाрдирджंрдб рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЪрд▓рддी рд╣ै рдпा рдпूँ рдХрд╣ें рдХि рдЪрд▓ाрдпी рдЬाрддी рд╣ै। рд╕рдордпाрдиुрд░ूрдк рдЗрди рдоाрдирджंрдбों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рдЖрдпा рд╣ै। рдЬрдм рдмुрдж्рдз рдЕрд╡рддрд░िрдд рд╣ुрдП рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╡ैрджिрдХ рдХрд░्рдордХांрдб рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा рдеा। рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЕрдкрдиी рдХाрд░्рдпрдк्рд░рдгाрд▓ी рдеी рд▓ेрдХिрди рдмुрдж्рдз рдХे рдЕрд╡рддрд░рдг рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрд╕рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдпा। рдмुрдж्рдз рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдПрдХ рдирдпी рд╕рдоाрдЬ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рдЬрди्рдо рд▓िрдпा рдЬो рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдоुрдХाрдмрд▓े рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдеी। рд▓ेрдХिрди рдЬैрд╕ा рдХि рдКрдкрд░ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдЬ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрддः рдмुрдж्рдз рдХे рдорд╣ाрдкрд░िрдиिрд░्рд╡ाрдг рдХे рдмाрдж рдкुрдиः рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рджेрдЦा рдЧрдпा рдФрд░ рдпे рдЙрдд्рддрд░ोрдд्рддрд░ рдЪрд▓рддी рд░рд╣ी। рд▓ेрдХिрди рдпे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрдирджंрдб рд╣ोрддे рдХ्рдпा рд╣ैं рдФрд░ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं? ‘рдмिрдпрд░рд╕्рдЯेрдб рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрдирджंрдб рдХो рдПрдХ рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХाрд░्рдпрдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рд░ूрдк рдоाрдиा рд╣ै। рдЙрдирдХे  рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рд╕्рд╡ीрдХृрдд рддрд░ीрдХा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं। рдпрдеा- рдЬрдирд░ीрддिрдпाँ, рд░ूреЭिрдпाँ рдФрд░ рдХाрдиूрди। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрдирджंрдб рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдиाрдо рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।’ рдЬрдирд░ीрддिрдпाँ рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рдоाрдирджंрдб рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं, рд░ूреЭिрдпाँ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХाрд▓ाрд╡рдзि рдоें рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдоें рдЕрдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддी рд╣ैं, рдХाрдиूрди рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ीं рд╕рдм рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдХा рдЬрди्рдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे рд╕рднी рдоाрдирджंрдб рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдпा рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें। рд╡िрд╖рдорддाрдУं рдХे рдмीрдЪ рд╣ी рд╡िрд░ोрдз рдХा рдЬрди्рдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрдм рдХोрдИ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рддрдоाрдо рдЬрдирд░ीрддिрдпों, рд░ूреЭिрдпों, рдиिрдпрдо-рдХाрдиूрдиों рдЖрджि рдХा рд╕рдо्рдпрдХ рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЙрд╕ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

рдЕрдм рдпрд╣ाँ рдПрдХ рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ рднी рдЦреЬा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि ‘рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा’ рдЖрдЦिрд░ рд╣ोрддी рдХ्рдпा рд╣ै? рдХिрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣рдо рдХिрд╕ी рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХा рдЖंрдХрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рднрд▓ीрднांрддि рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдоें рдкрд╣рд▓े рдЪेрддрдиा рдХो рд╕рдордЭрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рд╡िрд▓िрдпрдо рд╣ैрдоिрд▓рдЯрди рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ा рдЬाрдпे рддो рдЪेрддрдиा рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╣рдо рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рд╡ो рдХ्рдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕े рдХिрд╕ी рдФрд░ рдХो рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдмрддा рдирд╣ीं рд╕рдХрддे рдЬैрд╕ा рдХि рд╣рдо рдЙрд╕े рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं। ‘рдЪेрддрдиा рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рддрдеा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЕрд░्рде рдоें рд╣ी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЪेрддрди рдоाрдирд╡ рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЪेрддрдиा рд╣ै рдЬिрд╕े рд╡рд╕्рддुрдУं, рд╡िрд╖рдпों, рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХा рдЬ्рдЮाрди рднी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।’ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЪेрддрдиा рд╡рд╣ рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рд╕рдо्рдпрдХ рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдоाрдЬ рдХो рджेрдЦрддा рд╣ै рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХрд░рддा рд╣ै рдЙрд╕े рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ाрдордЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं। 

рд╕рд░рд╣рдкा рдФрд░ рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдЬिрд╕ рдХाрд▓рдЦрдг्рдб рдоें рдЕрд╡рддрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдЙрд╕рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूреЭिрдпाँ рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдкрд░ рдеीं। рд╕рдоाрдЬ рдЪрддुрд░्рд╡рд░्рдг рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╡िрднिрди्рди рдЬाрддिрдпों рдоें рдмंрдЯ рдЪुрдХा рдеा। рдЬो рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХрднी рд╡ैрджिрдХ рд░ूреЭिрдпों рдФрд░ рдХрд░्рдордХांрдбों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЦреЬा рд╣ुрдЖ рдеा рд╡ो рд╕्рд╡рдпं рд░ुреЭिрд╡ाрдж рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдЬिрд╕ рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдмुрдж्рдз рдЦреЬे рд╣ुрдП рдеे рдЙрдирдХे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдиे рдЙрди्рд╣ें рд╣ी рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рд░ूрдк рдмрдиा рджिрдпा рдФрд░ рдлिрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдоें рднी рдХрд░्рдордХांрдб рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╣ो рдЧрдпा। рдЙрд╕рдХे рдиिрдпрдо рдХाрдиूрди рдЗрддрдиे рдХрдаोрд░ рд╣ो рдЧрдпे рдеे рдХि рдЙрд╕рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрди рдХा рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╕ा рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рд╣рд░्рд╖рд╡рд░्рдзрди рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХा рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ो рдЧрдпा। рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рд╕ीрдоाрдпें рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕ंрдХुрдЪिрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧीं। рдЗрд╕ рд╕ंрдХ्рд░рдордгрдХाрд▓ीрди рд╕्рдеिрддि рдХा рдлाрдпрджा рдЙрдаा рдХрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдо рдиे рдлिрд░ рд╕े рдЕрдкрдиे рдкैрд░ рдкрд╕ाрд░рдиे рд╢ुрд░ू рдХिрдпे। рд╕рд░рд╣рдкा рдХा рдЬिрд╕ рд╕рдордп рдк्рд░ाрджुрд░्рднाрд╡ рд╣ुрдЖ рд╡рд╣ рд╕рдмрд╕े рдоाрдХूрд▓ рд╕рдордп рдеा рдПрдХ рдирдпी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЬрди्рдо рджेрдиे рдХे рд▓िрдП। рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдХे рдЧрд░्рдн рд╕े рд╣ी рдирдпी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЬрди्рдо рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХी рддрдоाрдо рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХा рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХिрдпा рдФрд░ рдПрдХ рдирдП рдоाрд░्рдЧ рдХा рдЕрдиुрд╢ीрд▓рди рдХिрдпा। рдЬिрд╕े рд╕рд╣рдЬ рдоाрд░्рдЧ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдиे рднी рдпोрдЧिрдиी рдХॉрд▓ рдоाрд░्рдЧ рдХा рдЕрдиुрд╢ीрд▓рди рдХिрдпा। рдпे рджोрдиों рд╣ी рдоाрд░्рдЧ рд╕ाрдзрдиाрдд्рдордХ рдоाрд░्рдЧ рд╣ैं рдлिрд░ рднी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдкाрджेрдпрддा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрдирдХा рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै।

                                рдЬैрд╕ा рдХि рддृрддीрдп рдЕрдз्рдпाрдп рдоें рдХрд╣ा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै рдХि рд╕рд░рд╣рдкा рдХिрд╕ी рднी рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХो рдпूँ рд╣ी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддे, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдпा рд╕ाрдзрдиा рд╕े рдкुрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं рдлिрд░ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рд╕рд░рд╣рдкा рдоें рдкрд░िрд╖्рдХाрд░ рдХी рднाрд╡рдиा рд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдирд╣ीं рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рдЕрдкрдиे рджोрд╣ाрдХोрд╢ рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд╣ी рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╕рднी рджрд░्рд╢рдиों рдпा рдЖрдЪाрд░ рдкрдж्рдзрддिрдпों рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХी рддीрдХ्рд╖्рдг рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╣ै।

                                 рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╕рднी рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдЖрдбрдо्рдмрд░ों рдХो реЩाрд░िрдЬ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рд░рд╣рдкा рдПрдХ рдРрд╕े рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдХी рдиींрд╡ рдбाрд▓рддे рд╣ैं рдЬो рд╕рд░्рд╡рд╕ाрдоाрди्рдп рдХे рд▓िрдП рдЧ्рд░ाрд╣्рдп рд╡् рд╕ुрдЧрдо рд╣ो। рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рдЬिрд╕ рдкрдж्рдзрддि рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХिрдпा рдЙрд╕े ‘рд╕рд╣рдЬрдпाрди’ рдпा рд╕рд╣рдЬिрдпा рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рд╕рд╣рдЬрдпाрди рдХोрдИ рдкृрдердХ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рди рд╣ोрдХрд░ ‘рд╡рдЬ्рд░рдпाрди’ рдХा рд╣ी рд░ूрдк рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдкृрдердХ рдХोрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рд╡рдЬ्рд░рдпाрди рдХे рджोрд╣ाрдХोрд╢ рдФрд░ рдЪрд░्рдпाрдЧीрдд рд╣ी рдЗрд╕рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै। “the sahajiya school is an affshoot of Vajrayana। There is no exlcusive literature belonging to sahajyana। On the other hand the sahajiya poets of dohas and songs recognize the well known text of Vajrayana as their authority।”1  (bhattacharya, n।n, history of tantric religion, 1982, p-69) рдРрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рд░рд╣рдкा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп (рдЬो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै) рдЗрд╕ी рдмाрдд рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣ाрд╢िрдпे рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдЖрдзाрд░ рджिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЬिрд╕ рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдЙрдирдХा рд╢ोрд╖рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЙрди्рд╣ें рдЙрдирдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд░рдЦा рдЧрдпा। рдЙрд╕ рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджेрдХрд░ рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рдЬрдирд╕ाрдоाрди्рдп рдХे рд▓िрдП рдоुрдХ्рддि рдХा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХिрдпा рд╣ै।

    рд╕рд░рд╣рдкा рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рджोрд╣ाрдХोрд╢, рдЬिрд╕рдХा рд╕ंрдкाрджрди рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдЬी рдиे рдХिрдпा рд╣ै, рдФрд░ рдЪрд░्рдпाрдкрдж рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдкाँрдЪ рдкрдж рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдпрд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣рдо рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिंрддрди рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрдж्рдпрдкि рд╕рд░рд╣рдкा рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ाрдзрдиा рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЙрдирдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХрддा рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╡िрдоुрдЦ рдирд╣ीं рдеी। рд╡े рдРрд╕ी рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдЪाрд╣рддे рдеे рдЬिрд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рдЕрдкрдиा рд╕рдХे рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЬрд░ा-рдорд░рдг рдХे рднंрд╡рд░рдЬाрд▓ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рд╕рдХे। рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдмрд╣ुрдд рдоाрдпрдиे рд░рдЦрддा рд╣ै। ‘рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдзрд░्рдо рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдХेंрдж्рд░ рдмрдиाрдХрд░ рдЪрд▓рддा рдеा рдФрд░ рд▓ोрдХрдкрдХ्рд╖ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджेрдиेрд╡ाрд▓ा рдзрд░्рдо рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдиैрддिрдХ рдорд░्рдпाрджा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рд╕рднी рдХो рдЧौрдг рдоाрдирдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।’2

   рд╕िрдж्рдз рд╕рд░рд╣рдкा рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ рд╕ाрдзрдХ рдеे рдХोрдИ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд▓ेрдЦрдХ рдирд╣ीं। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиा рдк्рд░рдзाрдирддः рдЙрдирдХी рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдХो рд╣ी рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЙрдирдХी рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдЬिрд╕ рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеी рд╡ो рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдеी। рдЕрддः рдЙрдирдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХो рдПрдХ рд╕ाрдзрдХ рдХी рднांрддि рд╣ी рд╕рдордЭрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬिрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрд╕ी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ाрдзрдиाрдд्рдордХ рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЬрд░िрдпे рдЕрдкрдиी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिрди्рддрдиा рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджी рд╣ै। рд╡ो рд╕рдорд░рд╕рддा рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं-
рдЬрдм्рдмै рдорди рдЕрд╕्рддрдорди рдЬाрдИ, рддрди рдЯुрдЯ्рдЯे рдмंрдзрди।
рддрдм्рдмै рд╕рдорд░рд╕ рдордз्рдпे, рди рд╢ूрдж्рд░ рди рдм्рд░ाрд╣्рдордг। 3  (рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं-рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рд░ाрд╣ुрд▓, рджोрд╣ा рд╕ं 95, рдкृрд╖्рда-3)

 рдЕрдкрдиी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिрди्рддрдиा рдоें рд╕рд░рд╣ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдмреЬे рд╕ंрд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдвंрдЧ рд╕े рджрдмाрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЙрди्рд╣ें рдЙрдирдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЬिрд╕ рдИрд╢्рд╡рд░ рдиे рд╕рдмрдХो рдмрдиाрдпा рдЙрд╕ी рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдШрд░ рдоें рдЙрдирдХे рдЬाрдиे рдкрд░ рднी рдкाрдмрди्рджी рд▓рдЧा рджी рдЧрдпी। рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХा рднрдп рджिрдЦा рдХрд░ рдпा рдлिрд░ рдПрдХ рдРрд╕ी рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдЬрд░िрдпे рдЬो рд╡्рдпрдХ्рдд рдирд╣ीं рд╣ै рдЙрд╕ рд╕рдоुрджाрдп рдХा рдЕंрддрд╣ीрди рд╢ोрд╖рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдпрдХीрди рджिрд▓ाрдпा рдЧрдпा рдХि рдпे рд╕рдм рдЬो рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै рдпे рдЙрдирдХे рд╣ी рдкूрд░्рд╡ рдЬрди्рдо рдоें рдХिрдпे рдкाрдкों рдХा рдк्рд░ाрдпрд╢्рдЪिрдд рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХो рдкुрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╡рд░्рдЧ рд╡ेрджों рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддा рдеा। рдЬिрди рд▓ोрдЧों рдХो рдкреЭрдиे-рд▓िрдЦрдиे рддрдХ рдХि рдордиाрд╣ी рдеी рдЙрдирдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╡рд░्рдЧ рд╡ेрджों рдХी рдордирдоाрдиी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ рдЙрдирдХे рднीрддрд░ рднрдп рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░рддे рдеे। рд╕рд░рд╣ рдиे рдЗрд╕рдХा рддीрдХ्рд╖्рдг рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рдЬो рд▓ोрдЧ рдРрд╕ी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рд╡े рд╕्рд╡рдпं рдЗрд╕рдХा рднेрдж рдирд╣ीं рдЬाрдирддे, рд╕िрд░्рдл рдЬाрдирдиे рдХा рдвोंрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं-
рдм्рд░ाрд╣рдордг рди рдЬाрдирддे рднेрдж, рдпों рд╣ी рдкреЭें рдпे рдЪाрд░ो рд╡ेрдж।
рдордЯ्рдЯी рдкाрдиी рдХुрд╕ рд▓ेрдИ рдкрдвंрдд, рдШрд░ рд╣ी рдмैрдаी рдЕрдЧ्рдиि рд╣ोрдоंрдд। 4

                                                   рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╕рднी рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХे рд╡ाрд╣्рдпाрдбрдо्рдмрд░ों рдкрд░ рддीрдХ्рд╖्рдг рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХिрдпा рд╣ै। рдлिрд░ рдЪाрд╣े рдмौрдж्рдз рд╣ों, рдкाрд╢ुрдкрдд рд╣ों, рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╣ों, рд╢ैрд╡ рд╣ों рдпा рдлिрд░ рдХोрдИ рднी। рдХोрдИ рднी рдЙрдирдХी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдирдЬрд░ рд╕े рдмрдЪ рдирд╣ीं рдкाрдпा।

рдм्рд░ाрд╣्рдордг:
“рдХाрдЬ рдмिрдиा рд╣ी рд╣ुрддрд╡рд╣ рд╣ोрдоें| рдЖँрдЦ рдЬрд▓ाрд╡ें рдХрдбुрдП рдзुंрдП।
рдПрдХрджंрдбी рдд्рд░िрджंрдбी рднрдЧрд╡ा рднेрд╕े| рдЬ्рдЮाрдиी рд╣ोрдХे рд╣ंрд╕ рдЙрдкрджेрд╕े|।”5 рдЕрд░्рдеाрдд рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХे рд╣ोрдо рд╡рдЧैрд░рд╣ рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдХреЬрд╡े рдзुंрдП рд╕े рдЕрдкрдиी рдЖँрдЦों рдХो рдЬрд▓ाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╖्рдЯ рдкाрддे рд╣ैं। рдХोрдИ рдПрдХрджंрдбी рддो рдХोрдИ рдд्рд░िрджंрдб рд▓рдЧाрддा рд╣ै рдФрд░ рднрдЧрд╡ा рдкрд╣рдирддा рд╣ै। рдРрд╕े рд▓ोрдЧ рдвोंрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХ्рдпूंрдХि рдЗрди рд╕рдм рдЪीрдЬों рд╕े рдоोрдХ्рд╖ рдпा рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрддी। (рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं-рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рд░ाрд╣ुрд▓, рджोрд╣ा рд╕ं  2, рдкृрд╖्рда-3)

рдкाрд╢ुрдкрдд:
“рд╢ैрд╡ рд╕ाрдзू рд▓рдкेрдЯे рд░ाрдЦी, рдвोрддे рдЬрдЯा рднाрд░ рдпे рдоाрдеी।
рдШрд░ рдоें рдмैрдаे рджीрд╡ा рдмाрд▓ें, рдХोрдиे рдмैрдаे рдШंрдЯा рдЪाрд▓ें।”6 рдЕрд░्рдеाрдд, рдЬिрддрдиे рднी рд╢ैрд╡ рд╕ाрдзु рд╣ैं рд╡े рдЕрдкрдиे рд╢рд░ीрд░ рдкрд░ рд╢्рдорд╢ाрди рдХी рд░ाрдЦ рд▓рдкेрдЯे рд░рд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдоाрдеे рдкрд░ рднाрд░ी рдЬрдЯा рдмांрдзрддे рд╣ैं। рд╕рд░рд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╡े рдШрд░ рдоें рдмैрда рдХрд░ рдШंрдЯा рдмрдЬाрдПं рдХ्рдпूंрдХि рдЗрди рд╕рдм рдкाрдЦंрдбों рд╕े рдоोрдХ्рд╖ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। (рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं-рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рд░ाрд╣ुрд▓, рджोрд╣ा рд╕ं 4, рдкृрд╖्рда-3)

рдЬैрди:
рдХ्рд╖рдкрдгрдХ рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдбрдо्рдмिрдд рднेрд╕े, рдЖрддрдо рдмाрд╣рд░ рдоोрдХ्рд╖ рдЙрдкрджेрд╕े।
рдпрджि рдиंрдЧे рдиि рд╣ोрдИ рдоुрдХ्рддि, рддो рд╢ुрдирдХ-рд╢ृрдЧाрд▓рд╣ु 7 рдЕрд░्рдеाрдд, рдЬैрди рдХ्рд╖рдкрдгрдХों рдХे рдЬ्рдЮाрди рдХी рдпрд╣ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдХि рд╡े рдЖрдд्рдоा рдХे рдмाрд╣рд░ рдоोрдХ्рд╖ рдХा рдЙрдкрджेрд╢ рджेрддे рд╣ैं। рдиंрдЧे рд╣ोрдХрд░ рдШूрдордиे рд╕े рдоोрдХ्рд╖ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। (рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं-рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рд░ाрд╣ुрд▓, рджोрд╣ा рд╕ं 6, рдкृрд╖्рда-3)

рдмौрдж्рдз:
рдЬो рдЬाрд╕ु рдЬेрди рд╣ोрдИ рд╕ंрддुрд╖्рдЯ, рдоोрдХ्рд╖्рдХ рдХी рд▓рдм्рднे рдкाрдиि рдирд╣ाрдпे।
рдХ्рдпा рддंрд╣ рджीрдкे рдХ्рдпा рдиैрд╡ेрдж्рдпे, рдХ्рдпा рддंрд╣ рдХीрдЬे рдорди्рдд्рд░рд╣ी рднाрд╡े। 8 рдЕрд░्рдеाрдд, рдЬो рдЬैрд╕ा рд╣ो рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдкрд░ рдоोрдХ्рд╖ рдХ्рдпा рдкाрдиी рдоें рдирд╣ाрдиे рд╕े рдоिрд▓рддा рд╣ै рдпा рджीрдк рдпा рдиैрд╡ेрдж्рдп рд╕े। рдЪाрд╣े рдЬिрддрдиा рднी рдоंрдд्рд░ोрдЪ्рдЪाрд░ рдХрд░ рд▓ें рдоोрдХ्рд╖ рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдпे рд╕рдм рдмाрд╣्рдп рдЪीрдЬें рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдоोрдХ्рд╖ рдЖрддंрд░िрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ै। (рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं-рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рд░ाрд╣ुрд▓, рджोрд╣ा рд╕ं 12-13, рдкृрд╖्рда-5)

                                                           рд╕рд░рд╣ рдпा рджूрд╕рд░े рдЕрди्рдп рд╕िрдж्рдзों рдХे рдпрд╣ाँ рдЗрд╕ рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХोрдИ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╡िрд░ोрдз рдЙрдирдХे рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рджिрдЦाрдпी рдирд╣ीं рдкреЬрддा рд▓ेрдХिрди рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдЙрди्рд╣ों рдкूрд░्рд╡рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдоाрди्рдпрддाрдУं рдФрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрджी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХा рдЦंрдбрди рдХिрдпा рд╣ै рдЙрд╕рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╕рд░рд╣рдкा рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдеे। рдЙрдирдХी рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рднी рдЗрд╕ी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╕рд░рд╣ рдХी рд╕ाрдзрдиा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдЙрд╕ी рдЬрдирд╕рдоुрджाрдп рдкрд░ рдкреЬрддा рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рдеी। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рднी рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рд╕िрдж्рдзों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рдЬाрддिрдпों рдоें рдЕрдзिрдХ рдеा।

                                                       рдЗрди्рд╣ीं рдЖрдбрдо्рдмрд░ों рдоें рдЙрд▓рдЭा рдХрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рд╕рд░рд╣ рдХी рдЙрдХ्рддिрдпाँ рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕िрдж्рдз рд╕ाрдзрдХों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рддीрдЦी рдеीं। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕рд╣рдЬ рдЬीрд╡рди рдпा рдЖрдЪाрд░ рдкрдж्рдзрддि рдХो рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпा। рд╕рд░рд╣рдкा рдХрд░्рдордХांрдб рдХे рд╡िрд░ोрдзी рдФрд░ рд╡िрд╖рдорддाрдоूрд▓рдХ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╕рд╣рдЬ рдоाрдирд╡ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рдеे। рд╕рд░рд╣ рдХा рд╡िрд░ोрдз рд╣рд░ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХрд░्рдордХांрдб рд╕े рдеा рдлिрд░ рдЪाрд╣े рд╡ो рдмौрдж्рдз рд╣ी рдХ्рдпों рди рд╣ों। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмौрдж्рдз рд╕ाрдзрдХों рдХे рдЖрдбрдо्рдмрд░ों рдХा рднी рдЦुрд▓рдХрд░ рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै-

рддाрд╕ु рдкрд░िрдЬ्рдЮाрдиे рдЕрди्рдп рди рдХोрдИ। рдЕрдкрд░ рдЧрдЧрдиे рдЖрд╕рдХ्рдд рд╕ोрдИ।
рд╕рд╣рдЬ рдЫाрдбि рдиिрд░्рд╡ाрдгे рдзाрдпेрдЙ। рдирд╣िं рдкрд░рдоाрд░्рде рдПрдХрдЙ рд╕ाрдзेрдЙ।9

                                                           рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिंрддрди рдХो рдкрд░рдЦрдиा рд╣ो рддो рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдЬрд░ुрд░ी рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡ो рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЕрди्рдп рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдХैрд╕ी рд░ाрдп рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдоें рдкрд╣рд▓े рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рднाрд╡рдиा рд░рдЦрддा рд╣ै рддो рд╡ो рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХाрдоी рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рд╣ै। рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдоाрди्рдпрддाрдПं рдиैрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХ्рд╖ीрдг рд╣ोрддी рдЬाрддी рд╣ैं рдЬो рдЪीрдЬ рдЕрдкрдиे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджौрд░ рдоें рдЬिрддрдиी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╣ोрддी рд╣ै рд╡ो рдЙрддрдиी рд╣ी рдкрддिрдд рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рднी рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдХुрд░ीрддिрдпों рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै। рдХрдИ рдЬрдЧрд╣ рдЙрдирдХा рд╡िрд░ोрдз рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै рддो рдХрд╣ीं рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдоुрдарднेंрдб рд╣ोрддी рд╣ै। рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХрдИ рд╕िрдж्рдзांрдд рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं рдЙрди्рд╣ीं рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХा рднी рд╣ै। ‘рд╕рдм рд╕िрдж्рдзांрддों рдФрд░ рдЕрдн्рдпाрд╕ों рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдордиुрд╖्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХी рдХрд╕ौрдЯी рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा। рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕ाрдордЬिрдХрддा рдХी рдХोрд╢िрд╢ों рдХो рд╣ी рд╣рдо рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा рдХрд╣рддे рд╣ैं।’10

     рдЬिрди рд╕िрдж्рдзों рдХो рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рдХрд╣ рдХрд░ реЩाрд░िрдЬ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдЙрди рд╕िрдж्рдзों рдиे рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдоें  рдХिрддрдиा рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдХाрдоी рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै рдпे рд▓ोрдХ рдоें рдЙрдирдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╣ी рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рд░рд╣рдкा рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХा рд╕ंрдЪिрдд рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рд╣ै।

рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рджा рдЕрдкрдиे рд╕рдордп-рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрд╕ी рдкेреЬ рдХी рдЬреЬ рджेрдЦрдиे рдоें рд░рдордгीрдХ рддो рдирд╣ीं рд▓рдЧрддी рд▓ेрдХिрди рдкेреЬ рдХो рдЬीрд╡िрдд рд░рдЦрдиे рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддी рд╣ै। рдаीрдХ рд╡ैрд╕े рд╣ी рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХाрд╡्рдп рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХा рди рд╕рд╣ी рд▓ेрдХिрди рдкрд░рд╡рд░्рддी рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡рд╣ीँ рд╕े рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡िрдХा рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рдЖрдЧे рдмреЭрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдордд рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ृрдЬिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрд╕рдХा рд╣ी рдордд рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ी рд╣ोрдЧा। рдЕрддः рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдХि рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╣ै, рдмिрд▓рдХुрд▓ рдЕрдиुрдЪिрдд рд╣ै। рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХ्рдпा рд╣ै? рдЕрдЧрд░ рдЕрдкрдиे рд╡ृрдд्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдпा рдордд рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬिрдд рдХрд░рдиा рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рд╣ै рддो рдлिрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╣ोрдЧा। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдПрдХ рдЕрдЬाрдпрдмрдШрд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиी рд╣ी рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпाँ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХाрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдпे। рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдЙрд╕ी рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╕рд╣рдЬ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ै।

рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдЕрд▓ौрдХिрдХрддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд▓ौрдХिрдХрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ। рд▓ोрдХрд╕ाрдоाрди्рдп рдХे рдмीрдЪ рдЙрди्рд╣ीं рдХी рднाрд╖ा рдоें рдПрдХ рдРрд╕े рдордд рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рдЬो рдпे рдоाрдирддा рдеा рдХि рдИрд╢्рд╡рд░ рдХोрдИ рдмाрд╣्рдп рдЬрдЧрдд рдХी рд╡рд╕्рддु рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЕंрддрд░्рдЬрдЧрдд рдХा рд╣ै, рдЬो рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдп рд╣ै। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЬрд╣ाँ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдерд▓ों рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдкाрдиा рднी рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рд╕ंрднрд╡ рди рдеा рдФрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдкрд░ рддो рдЬाрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рд╣ी рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा, рдРрд╕े рдоें рд╕рдоाрдЬ рдоें рдпे рд╡िрдХрд▓्рдк рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा рдХि рдЗрдирд╕े рдЕрди्рдпрдд्рд░ рднी рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕рдд्рддा рд╣ै। рдПрдХ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдордд рдеा рдЬिрд╕े рд╡्рдпाрдкрдХ рдЬрдирд╕рдорд░्рдерди рднी рдоिрд▓ा। рд╕рд░рд╣рдкा рдХे рдпрд╣ाँ рд╕рд╣рдЬрддा рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै рдлिрд░ рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдЖрдЪाрд░ рдХा рд╣ो рдпा рд╡िрдЪाрд░ рдХा। рдЗрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬ्рдЮाрди рддрдд्рд╡ рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рд╡्рдпрд╡्рд╣ाрд░ рддрдд्рд╡ рднी рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╕рд░рд╣рдкा рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд▓ोрдХ рдоुрд╣ाрд╡рд░ों рдпा рд╕рд╣рдЬ рд▓ोрдХрдЬ्рдЮाрди рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдмंрдзрди рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдоुрдХ्рддि рдХी рдХाрдордиा рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕ рдЦुрд▓ेрдкрди рдХो рд╣рдо рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рджेрди рдоाрди рд░рд╣े рд╣ैं рдЙрд╕ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рд╕рд░рд╣ рдЖрдЬ рд╕े рд╕ैрдХреЬों рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ рдХрд░рддे рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕े рднोрдЧ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЧрдпी рд╣ै рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрд╕े рд╡े рдпोрдЧ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджेрддे рд╣ैं। рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХो рд╣ी рд╕рдмрдХुрдЫ рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд░рд╣ рдЪाрд░्рд╡ाрдХों рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ैं-
рджेрдЦрд╣ु рд╕ुрдирд╣ु рдкрдИрд╕рд╣ु рд╕्рд╡ाрджрдЙ, рд╕ूंрдШрдЙ рдн्рд░рдорд╣ु рдмрдИрдард╣ु рдЙрдЯ्рдардЙ।
рдЖрд▓рдоाрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░े рдмोрд▓्рд▓рд╣ु, рдорди рдЫोрдбि рдПрдХाрдХाрд░ рди рдЪрд▓्рд▓рдЙ।11

         рд╕рд░рд╣рдкा рдХे рдпрд╣ाँ рдиीрддि, рдпोрдЧ, рд╕ाрдзрдиा, рд▓ोрдХрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЖрджि рд╕рднी рд░ंрдЧों рдХा рд╕рдоाрд╣ाрд░ рд╣ै рдпрд╣ी рдирд╣ीं рд╕рд░рд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдирдордХ рдкाрдиी рдоें рдШुрд▓рдоिрд▓ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╡ैрд╕े рд╣ी рдЕрдЧрд░ рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдорди рдХो рдкрд░рдорддрдд्рд╡ рдоें рд╡िрд▓ीрди рдХрд░ рджें рдлिрд░ рдЙрд╕े рдХोрдИ рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा-
рдЬिрдоी рд▓рд╡рдг рд╡िрд▓ीрдЬै рдкाрдиिрдпे, рддिрдоी рдпрджि рдЪिрдд्рдд рд╡िрд▓ाрдИ।
рдЖрдкрд╣िं рджीрдЦे рдкрд░рд╣िं рд╕рдо, рддрдм рд╕рдоाрдзिрдпें рдХाрд╣।12

рдпрд╣ाँ рднрдХ्рддि рдХा рд╡рд╣ी рд░ूрдк рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै рдЬो рдПрдХ рднрдХ्рдд рд╕े рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдпे рдоाрд░्рдЧ рдиीрд░рд╕ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдХрд░ुрдгा рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै-
рдХрд░ुрдгा рд░рд╣िрдд рдЬो рд╢ूрди्рдпрд╣िं рд▓ाрдЧा, рдирд╣िं рд╕ो рдкाрд╡े рдЙрдд्рддрдо рдоाрд░्рдЧा।13

рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рдЬो рд░рдЪा рд╣ै рдЙрд╕рд╕े рд╣рдо рдЙрдирдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХो рдирд╣ीं рдЖंрдХ рд╕рдХрддे। рджрд░рдЕрд╕рд▓, рд╕िрдж्рдзों рдФрд░ рдиाрдеों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЖрдзाрд░ рдоें рд╣ै। рдЬिрд╕ рд╕рдордп рд╕рд░рд╣рдкा рдЕрд╡рддрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рд╡ो рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдЕрд╡рд╕ाрди рдХा рд╕рдордп рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдоें рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдПрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХी рддрд░рд╣ рдеा рдЬिрд╕рдиे рд╕рднी рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд▓ेрдХिрди рдЬрдм рдЙрд╕рдХा рдкрддрди рд╣ुрдЖ рддрдм рдЙрд╕рдХे рдЬैрд╕ी рдХोрдИ рдЕрди्рдп рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдИ рдеी рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЙрд╕ рд░ूрдк рдоें рдмाँрдз рдХे рд░рдЦ рд╕рдХे। рдРрд╕े рд╕рдордп рдоें рд╕िрдж्рдзों рдФрд░ рдиाрдеों рдиे рдпे рдЬिрдо्рдоेрд╡ाрд░ी рдЙрдаाрдИ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦा। рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рд╕рд░рд╣рдкा рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕िрдж्рдзों рдиे рд╕рд╣рдЬ рдЬीрд╡рди рдкрдж्рдзрддि рдХो рдк्рд░рдЪाрд░िрдд-рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпा рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЙрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдкрд░ рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдкреЬा рдЬो рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдФрд░ рдЕрд▓ौрдХिрдХрддा рдХे рдмोрдЭ рддрд▓े рджрдмे рд╣ुрдП рдеे।

                                рд╕рд╣рдЬ рд╕ाрдзрдиा, рдкрд░рдордкрдж, рджेрд╣ рд╣ी рддीрд░्рде, рдорд╣ाрд╕ुрдЦ рдЖрджि рдкрдж рдРрд╕े рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╢ोрд╖िрдд-рджрд▓िрдд рдЬрдирддा рдХो рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХिрдпा। рдпे рдкрдж рдорд╣рдЬ рд╢рдм्рдж рдирд╣ीं рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╡िрдХрд▓्рдк рдХी рддрд░рд╣ рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдШुрдЯрди рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рд╕рд░рд╣рдкा рдЕрдкрдиी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╕ाреЮ рдеे। рд╡े рдмाрд░-рдмाрд░ рд╕рд╣рдЬ рдЬीрд╡рди, рд╕рд╣рдЬ рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ैं। рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдо рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдд्рдд्рд╡ рдХो рдЦुрд▓ी рдЪुрдиौрддी рдеी рдЙрдирдХी рд╕рд╣рдЬ рд╕ाрдзрдиा। рдХ्рдпूंрдХि рд╡िрд╢ेрд╖рдд्рд╡ рдХो рд╕рд╣рдЬрддा рд╕े рд╣ी реЩрдд्рдо рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा рдФрд░ рд╡рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рднी рдХी। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬिрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдиिрдХृрд╖्рдЯ рдоाрди рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рддिрд░рд╕्рдХृрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХो рд╕рдо्рдоाрди рдХे рд╕ाрде рдЬीрдиे рдХा рд╕рд╣рдЬ рдоाрдз्рдпрдо рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдпा। ‘рд╕рд╣рдЬिрдпा рдХрд▓्рдЯ рдСрдл рдмंрдЧाрд▓ рдПंрдб рдкрдЮ्рдЪ рд╢ाрдЦा рдСреЮ рдУреЬिрд╕ा’ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдкрд░िрддोрд╖ рджाрд╕ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि рд╕рд╣рдЬ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें “рдХोрдИ рдХрд╖्рдЯ рдирд╣ीं, рдХोрдИ рдЙрдкрд╡ाрд╕ рдирд╣ीं, рдХोрдИ рдХрд░्рдордХांрдб рдирд╣ीं, рдХोрдИ рд╢ुрдж्рдзिрдХрд░рдг рдирд╣ीं рдФрд░ рди рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХोрдИ рдЬрд░ुрд░ी рдиिрдпрдо, рди рд╣ी рдХिрд╕ी рдХो рд▓рдХреЬी, рдкрдд्рдерд░ рдФрд░ рдоिрдЯрдЯी рд╕े рдмрдиे рднрдЧрд╡ाрди рдХी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдХे рдЭुрдХрдиा рдЬрд░ुрд░ी рд╣ै, рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡ो рд╣ै рд╕рдоाрдзिрд╕्рде рд╣ोрдХрд░ рдЕрдкрдиे рд╢рд░ीрд░ рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХрд░рдиा рдЬрд╣ाँ рд╕ाрд░े рднрдЧрд╡ाрди рдмрд╕рддे рд╣ैं।”14

(no sufferings, no fasting, no rites, no bathing, no purification nor other rules of society are necessary, nor does anybody need to bow down before the images of gods which are made of woods, stone or mud; but he should with concentration offer worship to his own body, where all gods reside।)

                                        рдЬिрд╕ рджрд░्рд╢рди рдХो рдкрд░рд╡рд░्рддी рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рд╕ंрддों рдиे рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдпा рд╡рд╣ी рджрд░्рд╢рди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд░рд╣े рдеे рд╕рд░рд╣рдкा рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕िрдж्рдз। “рд╡े рдХрд╡ि рдеे, рд╡े рдиिрд░ंрдХुрд╢ рд╕рдордп рдХे рд░ाрдЬрдкुрдд्рд░, рдЬो рд╕рдд्рдп рдХे рд╕ाрдХ्рд╖ी рднी рд░рд╣े рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЙрдж्рдШाрдЯрдХ рднी।”15 рд╕рд░рд╣рдкा рдХे рдЪाрд░ рдкрдж рдЪрд░्рдпाрдкрдж рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрди рдкрджों рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рддрде्рдпों рд╕े рд╣рдо рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिрди्рддрдиा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। “рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдЬрдм рдЕрдкрдиे рд▓ोрдХाрдпрдд рджрд░्рд╢рди рдХो рднूрд▓рдХрд░ рдПрдХ рдЬреЬिрдд рдХрд░्рдордХांрдб рдоें рддрдм्рджीрд▓ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा, рдмुрдж्рдз рдХी рдкूрдЬा рд╣ोрдиे рд▓рдЧी, рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдо рдХे рдЖрджрд░्рд╢ाрдиुрд╕ाрд░ рдЙрди्рд╣ें рднрдЧрд╡ाрди рдХी рдЙрдкाрдзि рджी рдЬाрдиे рд▓рдЧी, рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрди рдХे рд▓िрдП рдЬрдм рдЗрдирдХे рдиिрдпрдо рдХाрдиूрди рдХрдаिрди рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рддрдм рд▓ोрдЧों рдХा рдЭुрдХाрд╡ рдкुрдиः рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдо рдХी рдУрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЬाрддि-рд╡рд░्рдгрд╣ीрди рдмौрдз рдзрд░्рдо рдЬрдм рдЕрдкрдиा рдЖрджрд░्рд╢ рдЦो рдмैрдаा।”16 (рд╢рдорд╢ुрд▓ рдЖрд▓рдо рд╕ाрдпेрдж। рдЪрд░्рдпाрдкрдж: рддाрдд्рд╡िрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा, рдкृ-225) рдпрд╣ी рд╡ो рд╡реШ्рдд рдеा рдЬрдм рд╡рдЬ्рд░рдпाрдиी рд╕рд╣рдЬिрдпा рдФрд░ рдХौрд▓ рдпोрдЧीрдпों рдХा рдк्рд░ाрджुрд░्рднाрд╡ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкुрдиः рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЬाрддि рд░рд╣िрдд рд╡рд░्рдгрд╣ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рдУрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпा।

                      рддрдм рд╕рд╣рдЬिрдпा рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдиे рд╕рдоाрдЬ рдХो рдмिрдЦрд░рдиे рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдкрддрди рд╕े рдмрдЪाрдпा। рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдоें рдЗрдирдХा рдмрд╣ुрдд рдоाрди рд╕рдо्рдоाрди рдеा। рдЖрдЬ рднी рдЧाँрд╡-рджेрд╣ाрдд рдоें рдЗрдирдХे рдХिрд╕्рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं। рдЬिрди्рд╣ें рд▓ोрдХрдЧीрддों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬिрди्рджा рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рдЬाрдЧ рдордЫंрджрд░ рдЧोрд░рдЦ рдЖрдпा’ рдЬैрд╕े рд▓ोрдХ рдоुрд╣ाрд╡рд░े рдЖрдЬ рднी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं।

рдЪрд░्рдпाрдкрджों рдХे рдЕрд░्рде рдХो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣рдЬिрдпा рдмौрдж्рдз рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рд╕рдордЭрдиा рдмрд╣ुрдд рдЬрд░ुрд░ी рд╣ै। рд╕ाрдзрдиा рдФрд░ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рддрдд्рд╡ рджोрдиों рд╣ी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдЗрди рдкрджों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдЪрд░्рдпाрдХाрд░ рд╕िрдж्рдзों рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдзрдиा рд╣ी рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рддрдд्рд╡ рдеा, рд╡ैрд╕े рд╡े рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рддрдд्рд╡ рдХो рднी рдЕрдкрдиी рдЖँрдЦों рд╕े рдУрдЭрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджेрддे рдеे। рд╕рд╣рдЬिрдпा рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдорд╣ाрдпाрди рд╢ाрдЦा рд╕े рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै рдпрд╣ी рд╡рдЬрд╣ рд╣ै рдХि рд╕्рд╡рднाрд╡рддः рдорд╣ाрдпाрди рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХी рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рд╕े рдЗрд╕рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ो рдЧрдпीं рд╣ैं। рд╕рд╣рдЬिрдпा рд╕ाрдзрдХ рдХा рдЪрд░рдо рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╢ूрди्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ै; рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рд╢ूрди्рдп рдХ्рдпा рд╣ै? рдкрд░рдоाрд░्рде рд╕рдд्рдп рдХे рдмाрд░े рдоें рдорд╣ाрдпाрдиी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдиे рдмрддрд▓ाрдпा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдпрд╣ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рдХि рд╡рд╣ рд╣ै। рдлिрд░ рдпрд╣ рднी рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рдХि рд╡рд╣ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдпрд╣ рднी рдХрд╣рдиा рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рдХि рд╡рд╣ рд╣ै рднी рдФрд░ рдирд╣ीं рднी рд╣ै, рддрдеा рдпрд╣ рднी рдХрд╣рдиे рдХा рдЙрдкाрдп рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╣ै рдФрд░ рдирд╣ीं рднी рд╣ै рдЗрди рджोрдиों рдоें рдХोрдИ рднी рд╕рдд्рдп рдирд╣ीं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЪрддुрд╢्рдХोрдЯि рд╡िрдиिрд░्рдоुрдХ्рдд рдЬो рддрдд्рд╡ рд╣ै рдЙрд╕ी рдХो рд╢ूрди्рдп рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡ैрд╕े рдЕрди्рдп рдмौрдж्рдз рджाрд░्рд╢рдиिрдХों рдиे рднी рдЗрд╕ рдкрд░ рдФрд░ рддрд░рд╣ рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдирд╡ाрджी рд╡िрдЧ्рдпрдк्рддिрдоाрдд्рд░рддा (рд╡िрд╢ुрдж्рдз рдЬ्рдЮाрди) рдХो рд╣ी рд╢ूрди्рдп рддрдд्рд╡ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╢ूрди्рдп рд╣ी рдЧрдЧрди, рд░рд╡ рдЕрдерд╡ा рдЖрдХाрд╢ рд╣ै।

   рдХाрд▓рдХ्рд░рдо рд╕े рд╣ी рдорд╣ाрдпाрди рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддे рдЖрдпे рд╣ैं। рдк्рд░ाрдЪीрди рдЕрд░्рд╣рддрдЧрдг рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХा рдЪрд░рдо рд▓рдХ्рд╖्рдп рдоाрдирддे рдеे, рд▓ेрдХिрди рдорд╣ाрдпाрдиिрдпों рдиे рдмोрдзिрд╕рдд्рд╡ рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рд╣ी рдЙрдЪ्рдЪ рдоाрдиा। рдорд╣ाрдпाрдиिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджुःрдЦ рд╕े рдЬрд░्рдЬрд░िрдд рдЗрд╕ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХे рд▓िрдП рджेрд╣ рдзाрд░рдг рдХрд░ рдХрд░ुрдгा рдХा рдЕрд╡рд▓ंрдмрди рдХрд░рдиा рдиिрд░्рд╡ाрдг рд╕े рд╢्рд░ेрдпрд╕्рдХрд░ рд╣ै। рдорд╣ाрдпाрдиी рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдХрд░ुрдгा рдХा рдЖрдзाрд░ рдЕрдж्рд╡рдпрдмोрдз рд╣ै। рд╕рдорд╕्рдд рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиे рдХो рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ рд╕рдордЭрдиा рд╣ी рдЕрдж्рд╡рдпрдмोрдз рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд░ुрдгा рдХो рдорд╣ाрдпाрдиिрдпों рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ाрдзрдиा, рдЕрдкрдиी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдоूрд▓рдоंрдд्рд░ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдЕрдж्рд╡рдп рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣ी рд╕ाрдзрдХों рдХे рд▓िрдП рдХाрдо्рдп рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕рднी рд╕ंрдХрд▓्рдк рд╡िрдХрд▓्рдк рд╡िрд▓ुрдк्рдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЬ्рдЮाрддृрдд्рд╡, рдЬ्рдЮेрдпрдЬ्рдЮ рддрдеा рдЧ्рд░ाрдХрдд्рд╡ рдЧ्рд░ाрд╣рдд्рд╡ рдХा рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЬाрддा। рддांрдд्рд░िрдХ рдмौрдж्рдзों рдиे рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХो рдкрд░рдо рд╕ुрдЦ рдХрд╣ा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ ‘рдорд╣ाрд╕ुрдЦ’ рд╣ी рдиिрд░्рд╡ाрдг рд╣ै। рд╡े рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдЪिрдд्рдд рдХो рдорд╣ाрд╕ुрдЦ рдоें рдиिрдордЬ्рдЬिрдд рдХрд░ рджेрдиा рд╣ी рд╕ाрдзрдХ рдХा рдЪрд░рдо рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ोрддा рд╣ै। рдорд╣ाрд╕ुрдЦ рдоें рдиिрдордЬ्рдЬिрдд рдЪिрдд्рдд рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣ी рдмोрдзिрдЪिрдд्рдд рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ै। рдЪिрдд्рдд рдХी рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рд╣ी рдЬिрд╕рдоें рдЪिрдд्рдд рдмोрдзिрд▓ाрдн рдХे рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдХрд░ рддрдеा рдЙрд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рднी рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХी рдоंрдЧрд▓рд╕ाрдзрдиा рдоें рд▓рдЧ рдЬाрддा рд╣ै।

       рд╕ाрдзрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рдЕрдж्рд╡рдп рдмोрдзि рдЪिрдд्рдд рдХी рджो рдзाрд░ाрдПँ рд╣ैं: рдк्рд░рдЬ्рдЮा рдФрд░ рдЙрдкाрдп। рд╢ुрди्рдпрддाрдЬ्рдЮाрди рдХो рддांрдд्рд░िрдХ рдмौрдж्рдз рд╕ाрдзрдХों рдиे ‘рдк्рд░рдЬ्рдЮा’ рдХрд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рд╕ाрдзрдХ рдХा рдЪिрдд्рдд рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдХрд▓्рдпाрдг рдХрд░рдиे рдХी рдУрд░ рдЕрдиुрдк्рд░ेрд░िрдд рди рд╣ोрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╣ी рдУрд░ рд▓рдЧा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдХрд░ुрдгा рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрдкाрдп рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдоूрд▓рдХ рд╣ै рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡рдоंрдЧрд▓ рдХी рд╕ाрдзрдиा рдоें рдиिрдпोрдЬिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рдХे рдоिрд▓рди рдпा рдпुрдЧ्рдо рдХो рд╣ी ‘рдк्рд░рдЬ्рдЮोрдкाрдп’ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рдХे рдоिрд▓рди рд╕े рд╣ी рдмोрдзिрдЪिрдд्рдд рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рдХे рдоिрд▓рди рдХी рдиिрдо्рдирдЧा рдзाрд░ा рд╣ी рд╕ुрдЦ рджुःрдЦ рд╡ाрд▓ी рдд्рд░िрдЧुрдгाрдд्рдоिрдХा рд╕ृрд╖्рдЯि рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЙрд░्рдз्рд╡ рдзाрд░ा рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░ рдЪрд▓рдиे рдоें рдорд╣ाрд╕ुрдЦ рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕े ‘рд╕ाрдорд░рд╕्рдп’ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ी рдкрд░рдоाрдирди्рдж рднी рд╣ै।

       рдЗрд╕ рдЖрдиंрдж рдХो рдордз्рдпрдоिрдХों рдиे рддрдд्рд╡ рдоाрдиा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдмौрдж्рдз рд╕рд╣рдЬिрдпा рд╕ाрдзрдХों рдиे рдЗрд╕े рд░ूрдк рддрдеा рдиाрдо рднी рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рд╡ाрд╕рд╕्рдеाрди рднी рдмрддाрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕े рдиैрд░ाрдд्рдоा рджेрд╡ी рддрдеा рдкрд░िрд╢ुрдж्рдзाрд╡ाрдзुрддिрдХा рдХрд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕े рд╢ुрди्рдпрддा рдХी рд╕рд╣рдЪाрд░िрдгी рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ाрдзрдХ рдЬрдм рдкाрд░्рдеिрд╡ рдоाрдпा рдоोрд╣ рд╕े рд╢ूрди्рдп рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдзрд░्рдордХाрдп рдоें рд▓ीрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдоाрдиों рдиैрд░ाрдд्рдоा рдЗрди्рдж्рд░िрдпрдЧ्рд░ाрд╣्рдп рдирд╣ीं рдЗрд╕рд▓िрдп рдПрдХ рдкрдж рдоें рдЙрд╕े рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдп рдбोрдо्рдмी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬो рдирдЧрд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рдЕрд░्рдеाрдд рджेрд╣्рд╕ुрдоेрд░ू рдХे рд╢िрдЦрд░рдк्рд░рджेрд╢ рдЕрд░्рдеाрдд рдЙрд╖्рдгीрд╢рдХрдорд▓ рдоें рдЙрд╕рдХा рд╡ाрд╕рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рднी рдз्рдпाрди рджेрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕िрдж्рдзों рдиे рдЬिрди рдмिрдо्рдмों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै рдЙрд╕рд╕े рднी рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिंрддрди рд╡् рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै-
  рдирдЧрд░ рдмाрд╣िрд░ी рд░े рдбोрдо्рдмी рддोрд╣рд░ी рдХुреЬिрдпा।
рдЫोрдИ рдЫोрдИ рдЬाрдИ рд╕ो рдмाрд╣्рдп рдиाрдбिрдпा।

рдпрд╣ рдЬो рдмिрдо्рдм рд╣ै рдЗрд╕рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдирдЧрд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рдбोрдо्рдмी (рдпाрдиि рдХि рдбोрдо) рдХी рдХुрдЯिрдпा рд╣ै। рдпाрдиि рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдг рдХी рдЬाрддिрдпों рдХा рд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрди рдирдЧрд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा рдеा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдоें рднी। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЬो рдмिрдо्рдм рдкрджों рдоें рдоिрд▓рддे рдЙрдирд╕े рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╕िрдж्рдзों рдХी рдЬो рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЬो рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдеी рдЙрд╕рдоें рднी рд╕рдоाрдЬ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддा рд╣ै। рдХрд░ुрдгा рдпुрдХ्рдд рд╕ाрдзрдиा рдЬो рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рд▓िрдП рдоंрдЧрд▓рдХाрд░ी рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рддे рд╣ैं рд╕рд╣рдЬ рд╕िрдж्рдз। рд╕рд░рд╣рдкा рдиे рднी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ाрдзрдиा рдХी рдмाрдд рдХी рд╣ै।

“рд╕рд╣рдЬрдпाрди рдоें рднी рдпोрдЧ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдеा, рдЗрд╕ी рдпोрдЧ рдзрд░्рдо рд╕े рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╢ैрд╡ рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд, рдЕрд╡िрдХрд╕िрдд рд▓ोрдХрд╕ाрдзрдиा рдХी рдкूрдЬा-рдкрдж्рдзрддिрдпों рдиे рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХ рдирдП рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рдЬिрд╕े рдиाрде рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।”17 рдиाрдеों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдиौ рдеी рдпрд╣ рд╡िрджिрдд рд╣ै। рдЖрджिрдиाрде рдЬो рдХि рд╕्рд╡рдпं рд╢िрд╡ рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдЬो рд╢िрд╡ рдХे рд╣ी рдЕрд╡рддाрд░ рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдмौрдж्рдз рддंрдд्рд░ рд╕ाрдзрдиा рдХा рдХेंрдж्рд░ рддिрдм्рдмрдд рдеा рддो рд╢ैрд╡ рддंрдд्рд░ рд╕ाрдзрдиा рдХा рдХेंрдж्рд░ рдХाрдорд░ूрдк। рдЖрдЬ рднी рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдоाрди्рдпрддाрдПं рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं। рдиाрде рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд░ाрдЬрдкुрддाрдиा, рдЧुрдЬрд░ाрдд, рдкंрдЬाрдм, рдмंрдЧाрд▓, рдиेрдкाрд▓, рдЖрд╕ाрдо рдЖрджि рддрдХ рдлैрд▓ा рдеा। рдиेрдкाрд▓ рдоें рдЖрдЬ рднी рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХो рдЕрд╡рд▓ोрдХिрддेрд╢्рд╡рд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХा рд╕рд░्рд╡рдеा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЫрдд्рд░рдмрд╣ाрджुрд░ рдХाрдпрд╕्рде рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд ‘рдмुрди्рдЧрдо рд▓ोрдХेрд╢्рд╡рд░рдпा рдо्рдпें рдоुрдиा’ рдиाрдордХ рд░рдЪрдиा рдоें рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ुрдЖ рд╣ै-
“рд╡ृрдзрдпा рд╕рд▓िрд▓рд╕ рдЬрд░рдо рд╣िрдирд╕
рдЦрдирд╡ рдпो рдЬрд░्рдордпा рджुрд╡ाрд▓ рди्рд╣ां
рднрдЧрддि рдордлु рд╕िрд╕्рдп рджुрдЦ рдирдпा рдд्рд░ाрд╕рди
рдордЫिрди्рджрд░рдиाрде рдд्рд░िрднुрд╡рди рд░рдХ्рд╖ा рдпाрдХ
рд╕िрд╕्рддीрдеिрд╕्рддी рдЬрд▓рдмिрд╕्рддी рдпрдХाрди्рд╣ा”18

рдиेрдкाрд▓ рдоें рдХрдИ рд▓ोрдХрдХрдеाрдПँ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХे рдмाрд░े рдоें। рд▓ोрдЧ рдЙрди्рд╣ें рддाрд░рдгрд╣ाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдиेрдкाрд▓ рдоें рд░рде-рдпाрдд्рд░ा рдпा рд░ाрддो рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдд्рд╕рд╡ рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдк्рд░ैрд▓ рдХे рдорд╣ीрдиे рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ोрдХрд░ рдЬूрди рддрдХ рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╣ी рд╡рд░्рд╖ा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЪूँрдХि рдЧрд░्рдоी рдХे рдоौрд╕рдо рдоें рдиेрдкाрд▓ рдоें рд╡рд░्рд╖ा рдХा рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╡рд╣ां рдХृрд╖ि рдХाрд░्рдп рд╕ुрдЪाрд░ू рд░ूрдк рд╕े рд╣ो рдкाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рд╡िрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдЬे рд▓ॉрдХ рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд░ाрддो рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде’ рдоें рдХी рд╣ै।

“From a cultural and anthropological standpoint the festival is equally important। It ,is one of the oldest, uninterrupted festivals kept by the people of the Valley, and into the fabric of this cult are woven the many different religious and cultural strands that have shaped the fabric of the cultural life of the Valley। An investigation of the strands which make up this fabric will reward one with an insight not only into this one curious festival, but into the whole cultural history of the people of the Valley।”19

рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╡рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдЗрд╕ рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдХा рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрди рдк्рд░ाрдЪीрди рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै рдЬिрд╕े рдШाрдЯी рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рдмрдЪाрдП рд░рдЦा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рдзाрдЧों рдиे рдШाрдЯी рдХे рд╡िрднिрди्рди рдзाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдд्рд╡ों рдХो рдЬोреЬा рд╣ै рдЬिрд╕рдиे рдШाрдЯी рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рдЖрдХाрд░ рджिрдпा рд╣ै।

рдиेрдкाрд▓ рдПрдХ рдРрд╕ा рджेрд╢ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдХोрдИ рдмाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ाँ рдХुрдЫ рднी рдирд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдмाрд╣рд░ рдХे рд▓ोрдЧ рдпрд╣ाँ рдирд╣ीं рдЖрдпे। рдмрд╣ुрдд рд╕े рд▓ोрдЧ рдЖрдпे рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдПँ рднी рдЖрдпीं рд▓ेрдХिрди рдиेрдкाрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рдоें рдЖрдд्рдорд╕ाрдд рдХрд░ рд▓िрдпा। рдирдП рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рд▓ेрдХिрди рдкुрд░ाрдиे рдХो рдЫोреЬा рдирд╣ीं рдЙрд╕े рдоिрдЯाрдпा рдирд╣ीं। рдЬॉрди рд▓ॉрдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि “рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХे рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдиे рд╣ी рдЗрд╕ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдФрд░ рдЬीрд╡ंрдд рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рд╕ाрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै।/ The cult of Matsyendranath embodies this complex and living tradition।”20

рдЕрдм рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдЦреЬा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдХाрдорд░ूрдк рдХे рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдиेрдкाрд▓ рдоें рдЗрддрдиे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХैрд╕े рд╣ो рдЧрдпे? рджрд░рдЕрд╕рд▓, рдЗрд╕рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं рдЬो рдиेрдкाрд▓ рдХे ‘рдиेрд╡ाрд░ी рдХ्рд░ॉрдиिрдХрд▓’ рдоें рджрд░्рдЬ рд╣ैं। рдПрдХ рдХрдеा рд╣ै рдХि рдиेрдкाрд▓ рдоें рд╡рд░्рд╖ा рдирд╣ीं рд╣ो рд░рд╣ी рдеी рддो рд╡рд╣ां рдХे рд░ाрдЬा рдирд░ेрди्рдж्рд░рджेрд╡ рдиे рдЕрдкрдиे рдЧुрд░ु рд╕े рдЗрд╕рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдоाँрдЧा। рдЧुрд░ु рд╢ाрди्рддिрдХрд░ рд╡рдЬ्рд░ाрдЪाрд░्рдп рдиे рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा рдХि рдХрд░ुрдгाрдордп рд▓ोрдХрдиाрде рдХो рдиेрдкाрд▓ рд▓ाрдиा рд╣ोрдЧा। рдЕрдм рдпे рдХрд░ुрдгाрдордп рд▓ोрдХрдиाрде рдХोрдИ рдФрд░ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдеे рдЬो рдХрдоुрдиी рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХाрдорд░ूрдк рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рд╡рд╣ां рдХे рд░ाрдЬा рдпрдХ्рд╖ рдеे рдФрд░ рд░ाрдиी рдпрдХ्рд╖िрдгी। рдлिрд░ рд░ाрдЬा рдирд░ेंрдж्рд░рджेрд╡ рдФрд░ рдмрди्рдзुрджрдд्рдд, рдЬो рдЧुрд░ु рд╢ाрди्рддिрдХрд░ рдХा рд╢िрд╖्рдп рдеा рдиे рдпрд╣ рдмीреЬा рдЙрдаाрдпा рдХि рд╡े рдХрд░ुрдгाрдордп рд▓ोрдХрдиाрде рдХो рд╡ाрдкрд╕ рдиेрдкाрд▓ рд▓ाрдпेंрдЧे। рдлिрд░ рд╡ो рдХрдоुрдиी рд░ाрдЬ्рдп рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдмुрдж्рдзрджрдд्рдд рдиे рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рд╕े рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХो рд╡рд╢ीрднूрдд рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рд╡े рдордзुрдордХ्рдЦी рдХा рд░ूрдк рд▓ेрдХрд░ рдХाрдорд░ूрдк рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓े рдлिрд░ рдирд░ेрди्рдж्рд░рджेрд╡ рдиे рдЙрди्рд╣ें рдХрд▓рд╢ рдоें рдмंрдж рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ рд▓ेрдХрд░ рдЖрдпे। рдХрд░ुрдгाрдордп рд▓ोрдХрдиाрде рдХे рд╡ाрдкрд╕ рдиेрдкाрд▓ рдЖрдиे рд╕े рд╡рд╣ां рд╡рд░्рд╖ा рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ी рдХे рдЙрдкрд▓рдХ्рд╖्рдп рдоें рд╡рд╣ाँ рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХी рдпाрдд्рд░ा рд╣рд░ рд╡рд░्рд╖ рдЕрдк्рд░ैрд▓ рдорд╣ीрдиे рдоें рдиिрдХाрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЕрдм рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХ्рдпा рд╣ै? рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдеा рдпा рдпूँ рдХрд╣ा рдЬाрдП рдХि рдЙрд╕ рд╕рдордп рдоें рдпोрдЧिрдпों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд▓ोрдХ рдоें рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдеा рдХि рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиी рд╣рд░ рд╕рдорд╕्рдпा рд▓ेрдХрд░ рдЙрдирдХे рд╣ी рдкाрд╕ рдЬाрддे рдеे рдпा рдлिрд░ рдЕрдкрдиी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдЙрди्рд╣ीं рдоें рджेрдЦрддे рдеे। рд▓ोрдХ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХी рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рд╣ी рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै।

                           рдиेрдкाрд▓ рдХे рдкाрдЯрди рдоें рдЬो рдоंрджिрд░ рд╣ै рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХि рдЙрд╕े ‘рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░ рджेрд╡рд▓’ рдпा ‘рддाрд╣ा рдмрд╣рд▓’ рдХрд╣рддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рдЗрд╕े рдзрд░्рдордХीрд░्рддि рдорд╣ाрд╡िрд╣ाрд░ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ ‘рд╡िрд╣ाрд░’ рдмौрдж्рдзों рдХे рд╣ुрдЖ рдХрд░рддे рдеे। рдмौрдж्рдз рд╕िрдж्рдзों рдиे рд╣ी рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рддंрдд्рд░ рдХो рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдФрд░ рдлिрд░ рд╣िрди्рджू рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдиे рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд рдЙрд╕े рдЕрдкрдиाрдпा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдмौрдж्рдз рдЙрдд्рддрд░ рдХाрд▓ рдоें рд╢ैрд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░े।

“It is possible to declare, without fear of contradiction, that the Buddhists were the first to introduce the Tantras into their religion , and that the Hindus borrowed them from the Buddhists in later times, and that it is idle to say that later Buddhism was an outcome of Saivism।”21

рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХी рд▓ोрдХрднाрд╖ा рдоें рд░рдЪिрдд рдХोрдИ рд░рдЪрдиा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд▓ेрдХिрди рдлिрд░ рднी рд▓ोрдХ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрдирдХी рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рд╣ी рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै। рдЖрдЬ рднी рд▓ोрдХ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдпोрдЧिрдпों рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╢्рд░рдж्рджा рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХा рднाрд╡ рд╣ै। рдпे рд╢्рд░рдж्рдзा рдпा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдпूँ рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдЙрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХोрдИ рди рдХोрдИ рд╡рдЬрд╣ рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ोрддी рд╣ै। рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд╕िрдж्рдзों рд╕े рдХрд╣ीं рдЖрдЧे рдеे рдиाрде рдпोрдЧी। рдХाрдорд░ूрдк рд╣ो рдпा рдлिрд░ рдиेрдкाрд▓ рдЖрдЬ рднी рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдХो рдЖрджрд░ рдХे рд╕ाрде рдпाрдж рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।


рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ूрдЪी:
1. рджाрд╕, рдкрд░िрддोрд╖, рд╕рд╣рдЬिрдпा рдХрд▓्рдЯ рдСрдл рдмंрдЧाрд▓ рдПंрдб рдкрдЮ्рдЪ рд╢ाрдЦा рдХрд▓्рдЯ рдСреЮ рдУреЬिрд╕ा,  1988, рдкृ. 29.
2. рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी, рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдкृ. 95
3. рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं-рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рд░ाрд╣ुрд▓, рджोрд╣ा рд╕ं. 95, рдкृрд╖्рда-23
4. рд╕рд░рд╣рдкा, рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं. рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рджोрд╣ा-1, рдкृ.03
5. рд╡рд╣ी, рджोрд╣ा рд╕ं. 2, рдкृрд╖्рда-3
6. рд╡рд╣ी, рджोрд╣ा рд╕ं. 4, рдкृрд╖्рда-3
7. рд╡рд╣ी, рджोрд╣ा рд╕ं. 6, рдкृрд╖्рда-3
8. рд╡рд╣ी, рджोрд╣ा рд╕ं. 12-13, рдкृрд╖्рда-5
9. рд╕рд░рд╣рдкा, рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं. рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рджोрд╣ा-11, рдкृ. 05
10. рдк्рд░ेрдо рд╕िंрд╣, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рд╡िрд░ोрдз: рд╡िрдн्рд░рдо рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде, рдкृ-44.
11. рд╕рд░рд╣рдкा, рджोрд╣ाрдХोрд╢, рд╕ं. рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди, рджोрд╣ा-63, рдкृ. 17
12. рд╡рд╣ी, рджोрд╣ा-46, рдкृ. 13.
13. рд╡рд╣ी, рджोрд╣ा-16, рдкृ. 05.
14. рджाрд╕, рдкрд░िрддोрд╖, рд╕рд╣рдЬिрдпा рдХрд▓्рдЯ рдСрдл рдмंрдЧाрд▓ рдПंрдб рдкрдЮ्рдЪ рд╢ाрдЦा рдХрд▓्рдЯ рдСреЮ рдУреЬिрд╕ा,  1988, рдкृ. 37.
15. рд╕ाрдпेрдж рдЖрд▓рдо, рд╢рдорд╢ुрд▓, рдЪрд░्рдпाрдкрдж: рддाрдд्рд╡िрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा, рдкृ-225.
16. рд╡рд╣ी, рдкृ. 225.
17. рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп, рдоंрдЬुрд╢्рд░ी, рдЪрд░्рдпाрдкрдж: рдмрд░рдЧीрдд рдЕрд░ु рджेрд╣ рдмिрдЪाрд░ेрд░ рдЧीрдд, рд╢ोрдз рдЧ्рд░рди्рде, рдЧुрд╡ाрд╣ाрдЯी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдкृ.51.
18. рдХाрдпрд╕्рде, рдЫрдд्рд░рдмрд╣ाрджुрд░, рдмुрди्рдЧрдо рд▓ोрдХेрд╢्рд╡рд░рдпा рдо्рдпें рдоुрдиा, рдкृ. 2.
19. рд▓ॉрдХ, рдЬॉрди, рд░ाрддो рдордд्рд╕्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде, рднूрдоिрдХा, рдкृ. 5.
20. рд╡рд╣ी, рдкृ. 7.
21. рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп, рд╡िрдирдпрддोрд╖, рдПрди рдЗंрдЯ्рд░ोрдбрдХ्рд╢рди рддो рдмुрдж्рдзिрд╕्рдЯ рдПрд╕ोрдЯेрд░िрд╕्рдо, рдкृ. 147.

3 comments :

  1. рдирдорд╕्рддे рд╕рд░
    рдоैं рдзीрд░ेрд╢ рддिрд╡ाрд░ी рдкрд░ाрд╕्рдиाрддрдХ ( рд╣िрди्рджी ) рдкूрд░्рд╡ाрдж्рдз рджिрд▓्рд▓ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा рдЫाрдд्рд░ рд╣ूँ । рдЖрдкрдХा рд▓ेрдЦ рдкрдв़рдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧा । рдоेрд░े рд▓िрдП рдпрд╣ рд▓ेрдЦ рдЕрдд्рдпрди्рдд рд▓ाрднрджाрдпрдХ рд╣ै। рдзрди्рдпрд╡ाрдж рд╕рд░ । рдЖрдкрдХा рдмрд╣ुрдд рдмрд╣ुрдд рдЖрднाрд░ ।

    ReplyDelete
  2. рдирдорд╕्рддे рд╕рд░ ।
    рдоैं рдзीрд░ेрд╢ рддिрд╡ाрд░ी рдкрд░ाрд╕्рдиाрддрдХ (рд╣िрди्рджी) рдкूрд░्рд╡ाрд░्рдж्рдз рдХा рдЫाрдд्рд░ рд╣ूँ । рдЖрдкрдХा рд▓ेрдЦ рдкрдв़рдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧा। рдзрди्рдпрд╡ाрдж

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।