“East is East and West is West”1 -
рдХिрдкрд▓िंрдЧ
“рд╣рдоें рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕рдн्рдпрддा
рдХो рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдиे рдЙрд╕े рдкाрд▓ा-рдкोрд╕ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे
рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╣рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХृрдд рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиा
рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдмрдиाрдпा рд╣ै|”2
- рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЕрдкрдиी рдПрдХ реЩाрд╕ рдкрд╣рдЪाрди рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░
рдпрд╣ी реЩाрд╕ рдкрд╣рдЪाрди рд╣ी рдЙрд╕े рдЕрди्рдп рд╕рдн्рдпрддाрдУं рд╕े рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╡िрдкрд░िрддрддा рдХो рдмрддाрддी рд╣ै।рднाрд░рдд рдФрд░
рдпूрд░ोрдк рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рджो рдЕрд▓рдЧ рдЬрдоीрди рд╣ैं рдЬो рдХुрдЫ рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рд╕ाрдЭेрджाрд░ी рдХрд░рддे рд╣ुрдП
рднी рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдк्рд░рддिрдз्рд░ुрд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рджोрдиों рдХे рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдФрд░ рд╡िрдкрдпрд░्рдп
рдХो рджेрдЦрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд░ूрдк рдоें рджोрдиों рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрдХ्рд╖ рдХो рдиिрдЧाрд╣
рдбाрд▓рдиा рдЙрдЪिрдд рд╣ोрдЧा।
(1) рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे
рдЖрдзाрд░ рдкрдХ्рд╖ -
(рдХ) рд╕рдд्рдп, рдЛрдд, рд╕рдиाрддрди рдзрд░्рдо।
(рдЦ) рдЕрдирди्рддрддा, рд╡ैрд╡िрдз्рдп, рд╡िрд╡िрдз рдзрд░्рдо।
(рдЧ) рдЕрдирди्рдд рдкрде, рдЕрдирди्рдд рдпрдЬ्рдЮ, рдЕрдирди्рдд рд▓ीрд▓ा рдпा рдоाрдпा।
(рдШ) рдд्рд░िрд╡िрдз рд╢्рд░рдж्рдзा
(рд╕ाрдд्рд╡िрдХ, рд░ाрдЬрд╕िрдХ, рддाрдорд╕िрдХ)।
(рдЩ) рд╡िрд╡ेрдХ, рддрд░्рдХрдгा, рдЖрдк्рддрд╡рдЪрди।
(рдЪ) рдХрд░्рдордлрд▓, рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдХрд░्рдо, рд╕्рд╡рдзрд░्рдо।
(рдЫ) рдЕрдзिрднूрдд, рдЕрдзिрджैрд╡, рдЕрдз्рдпाрдд्рдо-рд╡рд╕्рддु рд╕рдд्рдд рдХे рддीрди рдкрдХ्рд╖।
(2) рдпूрд░ोрдкीрдп рдЪिрдд्рдд рдкрд░ंрдкрд░ा
рдХे рдоुрдЦ्рдп рдЖрдзाрд░-
(рдХ) рд╕рдд्рдп-рджूрдд (рдЪिрди्рддрдХ, рдоैрд╕ेंрдЬрд░ рдк्рд░рднुрдкुрдд्рд░-рд╡िрд╢ेрд╢ рдЖрджि) рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े
рд╣ी рдж рдЯ्рд░ुрде, рдж рдЧुрдб, рдж рдм्рдпूрдЯी рдХा рд╕рд╣ी рд╕рдордЭ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
(рдЦ) рдоैрдЯрд░ рдпाрдиी рдпрд╣ рд╕рдм рд╡िрд╢्рд╡ ।
(рдЧ) рд╕्рдкिрд░िрдЪुрдЕрд▓िрдЯी, рдЬो рд╕рдд्рдп-рджूрдд рдХी рд╢рд░рдг рдоें рдЬाрдиे рдкрд░ рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд
рд╣ोрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
(рдШ) рдлेрде, рдЬो рд╕्рдкिрд░िрдЪुрдЕрд▓िрдЯी рдХा рд╕рдЪ्рдЪा рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ै।
(рдЩ) рд▓ाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ेрд╢рдиेрд▓िрдЯी।
(рдЪ) рдлेрдЯ рдпा рдбेрд╕्рдЯिрдиी।
(рдЫ) рдоेрдЯाрдлिреЫिрдХ्рд╕, рдЬो рдЗрди рд╕рдмрдХा рдиिрдпाрдордХ рд╣ै।3
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдкрд░ рд╣ी рджोрдиों рд╕рдн्рдпрддाрдПँ рдЯिрдХी рд╣ैं।
рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдоें рдЧ्рд░ीрдХ рдХाрд▓ рдмेрд╣рдж рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рд╣ा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े
рд╕рдоाрдирддा рдЧ्рд░ीрдХ рдХाрд▓ рдоें рдЬ़्рдпाрджा рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै।
рднाрд░рддीрдп рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдХी рднाँрддि рдпूрдиाрдиी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдоाрдирддे рдеे рдХि рд╡िрд╢्рд╡
рдХी рддрдоाрдо рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЕрдЧ्рдиि, рдЬрд▓, рдкृрде्рд╡ी рдФрд░ рд╡ाрдпु рд╕े рдмрдиी рд╣ैं।4 рдк्рд░ो.
рдИ.рдЖрд░. рдбॉрдб्рд╕ рдиे `рд╣्рдпूрдоैрдиिрдЬ़्рдо рдПंрдб рдЯेрдХрдиीрдХ рдЗрди рдЧ्рд░ीрдХ рд╕्рдЯрдбीреЫ’ (1936) рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдпूрдиाрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЬिрд╕
рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рдЙрдж्рднूрдд рд╣ुрдИ, рд╡рд╣
рдкौрд░्рд╡ाрдд्рдп рд╣ी рдеी рдФрд░ рдпрджि рдХुрдЫ рдкुрд░ाрдиे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рдЕрдкрд╡ाрдж рд░ूрдк рдоें рдоाрди рд▓ें рддो рдпूрдиाрдиी
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдкौрд░्рд╡ाрдд्рдп рдкृрд╖्рдарднूрдоि рд╕े рдХрднी рднी рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рд░рд╣ी।’’5 рдпूрдиाрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдеी ‘рд╕рдордЧ्рд░рдЧ्рд░ाрд╣िрдгी рджृрд╖्рдЯि’ рдЬिрд╕рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╡े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЪрдХ्рд░ाрдХाрд░ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा
рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рдеे। рд╕рдорд╕्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рддрдд् рдкрд░िрд╡рд░्рдзрдирд╢ीрд▓ рдЙрди्рдирддि рдФрд░ рдХ्рд░рдоिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рджेрдЦрдиे
рд╡ाрд▓ा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХा рдирд╣ीं рдеा। рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХी рдоाрди्рдпрддा рдеी рдХि рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ
рдЪрдХ्рд░ рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдкрд░ рджूрд╕рд░े рдЪрдХ्рд░ рдХा рдЙрджрдп рд╣ोрддा рд╣ै। рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХे рдмाрд░ें рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд
рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рдЬुреЬाрд╡ рдоाрдирд╡-рдЬीрд╡рди рдХी рдоूрд▓्рдп-рдЪेрддрдиा рд╕े рди рд╣ोрдХрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рд╡्рдпाрдпाрдо рд╕े
рдЬ्рдпाрджा рдеा। “рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХी рд╡िрдЪाрд░-рд╢ैрд▓ी рдЕрдкрдиे рдоें рд╕्рд╡ाрдпрдд्рдд рдеी, рд╡рд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓ौрдХिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХा
рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░рддी рдеी..... рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╕ांрдЦ्рдп, рдмौрдж्рдз рдФрд░ рд╡ेрджाрди्рдд рджрд░्рд╢рдиों рдоें рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХा
рдз्рдпेрдп рдХेрд╡рд▓ рд╢ाрд╕्рдд्рд░-рд░рдЪрдиा рдирд╣ीं, рдкрд░рдо
рдкुрд░ुрд╖ाрд░्рде рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ै।’’6
рдпूрдиाрдиी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдХे рднी рдЪिрд╣्рди рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे ’рд░िрдкрдм्рд▓िрдХ (рдЧрдгрддрди्рдд्рд░) рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि, “рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрджрд░्рд╢ рд╕рдоाрдЬ-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा
рдХाрдпрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрддाрдпा рдЧрдпा”7 рдЖрдЧे рд╡े рджोрдиों рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों
рдоें рдЗрд╕ рд╕рдоाрдирддा рдХो рднी рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि, “рднाрд░рдд рдоें рдЕрднिрдЬाрдд рдЬрди рдЕрдкрдиे рдХुрд▓ рдХा рд╕ंрдмंрдз рдЬैрд╕े
рдХिрд╕ी рджेрд╡рддा рдпा рдкुрд░ाрдг рдХрдеाрдУं рдХे рд╡ीрд░ рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ैं, рд╡ैрд╕े рд╣ी рдпूрдиाрди рдХे рдЕрднिрдЬाрдд рдЬрди рднी рдЕрдкрдиे рд╡ंрд╢ рдХा
рд╕ंрдмंрдз рдХिрд╕ी рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдЬोреЬ рд▓ेрддे рдеे।’’8
рдпूрдиाрдиिрдпों рдХे рдк्рд░рдердо рд╢िрд╖्рдп рд░ोрдорд╡ाрд╕ी рдеे। рдпूрдиाрдиी рджाрд░्рд╢рдиिрдХों
рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрд╣ाँ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡िрдЪाрд░-рдХ्рд╖рдорддा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджिрдпा рдЧрдпा рддो рд╡рд╣ीं рд░ोрдорд╡ाрд╕िрдпों
рдж्рд╡ाрд░ा рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рдкैрджा рдХिрдпा рдЧрдпा। рд▓ेрдХिрди рд╕рдЪाрдИ рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдпूрдиाрдиी
рджाрд░्рд╢рдиिрдХों рдХी реЩूрдмी ‘рд╕рдордЧ्рд░рддाрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг’ рдкीрдЫे рдЦрдг्рдбिрдд рд╣ोрддी рдЪрд▓ी рдЧрдИ рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓
рддрдХ рдЖрддे-рдЖрддे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЦाँрдЪा рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧा। “рдпрд╣ рд╕рд╣ी рд╣ै рдХि рдпे рдордиीрд╖ी рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХ (рдЖрдзुрдиिрдХ
рдпूрд░ोрдк рдХे рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी) рдпूрдиाрди рдФрд░ рд░ोрдорди рд░ाрдЬ्рдпों рдХे ‘рдиाрдЧрд░िрдХ’ рдеे, рдХिрди्рддु рдпрд╣ рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдирдЧрдг्рдп рдкрдХ्рд╖ рдеा। рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрдд рдпрд╣ рдеी
рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдЪिрди्рддрди рдФрд░ рд╕ृрдЬрдирдкूрд░्рдг рдоें рдПрдХ рдРрд╕े рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕рдн्рдпрддाрдмोрдз рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддे рдеे, рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рдЕрдЦंрдбिрдд рд╡िрд╢्рд╡ -рджृрд╖्рдЯि рдХे
рднाрд╖ा-рд╕ंрдХेрддों,
рдк्рд░рддीрдХों рдФрд░ рдоिрдердХ-рдмिрдо्рдмों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ рдеी।
рдЬिрд╕ рдХ्рд╖рдг рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕рдн्рдпрддा-рдмोрдз рдХी рдпрд╣ рд╕рдордЧ्рд░рддा рдЦंрдбिрдд рд╣ुрдИ, рдЙрд╕ рдХ्рд╖рдг рдордиुрд╖्рдп рдХे рднीрддрд░ рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рднी
рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ो рдЧрдИ, рдЧोрдПрдЯे
рд╢ाрдпрдж рдпूрд░ोрдк рдХे рдЕंрддिрдо рдордиीрд╖ी рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рднीрддрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдгрддा рдмोрдз рдХो
рдмрдЪाрдиा рдЪाрд╣ा, рдХिрди्рддु рд╡рд╣ рдк्рд░рдердо рд╕ाрдХ्рд╖ी рднी рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдЕрдкрдиी рдЖँрдЦों рд╕े рд╡िрд╢ृंрдЦрд▓िрдд
рд╣ोрддे рднी рджेрдЦा рдеा। ... рдордиुрд╖्рдп рдХो рднी рдПрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░ाрдгी, рдПрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░ाрдгी, рдПрдХ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░ाрдгी рдЬैрд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХрдЯрдШрд░ों рдоें
рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░ рджिрдпा।’’9
рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि (рдХрд▓्рдЪрд░) рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ी рднाрд░рдд рд╕े
рднिрди्рди рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдЬो
рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╕्рд╡ाрдпрдд्рдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рднी рд╣ै। рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдХृрддि
рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдПрдХ рдЕрди्рддрд░рд╕ंрдмंрдз рд╣ै। рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпूрд░ोрдкीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдордиुрд╖्рдп рдХो
рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдмрдиाрддी рд╣ै рддाрдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддृрд╡्рдп рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рд╢ाрд╢्рд╡рдд
рд╣ो рд╕рдХे। рдЧैрд░-рдпूрд░ोрдкीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░
рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдк्рд░рдХृрддि рд╕्рд╡рдпं рдордиुрд╖्рдп рдХे рдХрд░्рддृрд╡्рдп рдоें рджाрдЦिрд▓ рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕े рджैрдиिрдХ
рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдПрдХ рдоें рдордиुрд╖्рдп рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕्рд░ोрдд рд╣ै, рджूрд╕рд░े рдоें ‘рдордиुрд╖्рдп’ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд╡рд▓рдо्рдмрди рд▓ेрдХрд░ рдПрдХ рдЧैрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╢рдХ्рддि рдЕрдкрдиे
рдХो рд╡िрднिрди्рди рдХрд▓ाрдУं рдоें рд╕ृрдЬिрдд рдХрд░рддी рд╣ै।”10 рдпाрдиी рдпूрд░ोрдк рдоें рдордиुрд╖्рдп рд╣ी
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЖрдд्рдорд╕рдЬрдЧрдХрд░्рддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд
рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХрд░्рддा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдХрд░्рддा рдХी рдЬрдЧрд╣ рдХрд░्рдо рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै
рдЬो рдк्рд░рдХृрддि рдпा рдИрд╢्рд╡рд░ рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЖрдиंрдж рдХुрдоाрд░ рд╕्рд╡ाрдоी рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдпрджि рд╣рдо рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╕े рдкूрдЫें рдХि рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдЪिрдд्рд░
рдХिрд╕рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдпे рд╣ैं, рдпрджि
рд╡рд╣ рд╕рдЪ्рдЪे рдЕрд░्рде рдоें рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╣ै, рддो
рдЙрд╕рдХा рдиिрд░्рднीрдХ,
рдПрдХрдЯूрдХ рдЙрдд्рддрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП-рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рд▓िрдП।”11
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдпूрд░ोрдкीрдп рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдЙрд╕ी рдХे рдж्рд╡िрдХ рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी
рдоुрдЦрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै рдЬрд╣ाँ ‘рдпा рддो рд╡рд╣ рдпा рддो рдпрд╣’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪीреЫों рдХो рдкрд░рдЦा рдПрд╡ं рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै
рд▓ेрдХिрди рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдЗрд╕рд╕े рдкрд░े рдЬाрдХрд░ ‘рд╕рд╣рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡’ рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕े рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे
‘рд╡िрд░ूрдж्рдзों
рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп’ рдХрд╣ा рд╣ै। рдХुрдмेрд░рдиाрде рд░ाрдп рдЗрд╕рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП
рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдКрдкрд░ рд╕े рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╡िрд░ोрдзी рджिрдЦाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рддрдд्рдд्рд╡
рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧी рд░ूрдк рдоें ‘рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕рди्рддुрд▓рди’ (Creative Balance) рдоें рдмैрдаाрдП рдЧрдпे рд╣ैं। рдЖрдзुрдиिрдХ рдмुрдж्рдзिрд╡ाрдж рдкрд╢्рдЪिрдоी
рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХी рдКрд╖्рдордЬ рд╡ृрдд्рддि рд╕े рдкैрджा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕рд╣рдпोрдЧिрдХрддा рдФрд░ рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдХे рдорд░्рдо рдХो
рд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддा।’’12 рдж्рд╡िрдХ рдкрдж्рдзрддि рдоें рднी рдПрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдХे рд╕ंрдзाрди рдХрд░рдиे
рд╡ाрд▓ी рднाрд░рддीрдп реЩाрд╕िрдпрдд рдХी рддрд░рдл рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдирди्рдж рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдЕрдж्рд╡ैрдд рдж्рд╡ैрдд рдХा рд╡िрд░ोрдзी рдирд╣ीं। рдпрд╣ рдзрд░्рдо рдХे рддीрди
рдбрдЧों рдоें рд╕े рдЕंрддिрдо рдбрдЧ рд╣ै। рдк्рд░рдердо рдбрдЧ рдпा рдкрдЧ-рдиिрдХ्рд╖ेрдк рд╣ै рдоाрдд्рд░ рдж्рд╡ैрдд। рдж्рд╡ैрдд-рднाрд╡ рдХी
рд╕рд╣ी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдХрд░ рд▓ेрдиे рдХे рдмाрдж рдордиुрд╖्рдп рдЖंрд╢िрдХ рдЕрдж्рд╡ैрдд (рдж्рд╡ैрддाрдж्рд╡ैрдд) рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЖ
рдЬाрддा рд╣ै। рддीрд╕рд░े рдкрдЧ-рдиिрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡рд╣ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕ाрде рдПрдХाрдХाрд░-рдЕрдиुрднрд╡ рдоें рдЪрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣
рдЕрдж्рд╡ैрдд рдХा рддीрд╕рд░ा рдФрд░ рдЪрд░рдо рдкрдЧ-рдиिрдХ्рд╖ेрдк। рдпे рддीрдиों рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рдХाрдЯрддे рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдкूрд░्рдгрддрд░ рдмрдиाрддे рд╣ैं।’’13 рдЕрд░्рдеाрдд् рдж्рд╡рди्рдж्рд╡, рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдпुрдЧ्рдо рдоें рддрдм्рджीрд▓
рд╣ोрдХрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдгрддा рдХी рдУрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд╣ोрддा рд╣ै।
рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рднी рд▓ेрдХрд░ рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдбॉ.
рдЧोрд╡िрди्рдж рдЪрди्рдж्рд░ рдкांрдбे рджोрдиों рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХे ‘рдЬ्рдЮाрди’ рдХे рдЕрд░्рде рдХो рдЬाрд╣िрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЬ्рдЮाрдиी рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЕрд░्рде
рдЖрдд्рдо-рдЬ्рдЮाрдиी рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдоाрдирд╕ рдк्рд░рддिрдоा рд░рд╣ी рд╣ै, рдЕрди्рддрд░्рджृрд╖्рдЯि-рд╕рдо्рдкрди्рди рдпोрдЧी рдХी, рдЬिрд╕рдХा рдоूрд░्рдд рд░ूрдк рдоोрд╣рдирдЬोрджреЬों рдХी рдпोрдЧी-рдк्рд░рддिрдоा рдХो
рд▓ेрдХрд░ рд╕ाрд░рдиाрде рдХी рдмुрдж्рдз-рдк्рд░рддिрдоा рддрдХ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। ....рдпрдж्рдпрдкि рдЖрдд्рдордЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ंрдХेрдд
рд╕рднी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा
рдЗрддрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡-рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХि рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрдирддा рдЬ्рдЮाрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЕрд░्рде рдЖрдд्рдордЬ्рдЮाрди рд╕рдордЭे, рди рдХि рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЬ्рдЮाрди, рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдПрдХ рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдгрддा рд╣ै। рдбेрд▓्реЮी
рдХे рдоंрджिрд░ рдкрд░ рд▓िрдЦा рд╣ुрдЖ рдеा рдХि, ‘рдЕрдкрдиे
рдХो рдЬाрдиो’ рдФрд░ рд╕ुрдХрд░ाрдд рдоें рдЖрдд्рдордЬ्рдЮाрди рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рднी рдЪрд░िрддाрд░्рде
рдеा, рдХिрди्рддु рдк्рд▓ेрдЯो рдФрд░ рдЕрд░рд╕्рддू рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдпूрдиाрдиी
рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЬ्рдЮाрди рдХा рдЕрд░्рде рдард╣рд░ा рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рддाрд░्рдХिрдХ рдЬ्рдЮाрди।
рдмुрдж्рдзिрдЧрдо्рдп рдЕрддीрди्рдж्рд░िрдп рддрдд्рдд्рд╡ рдХा рдЬ्рдЮाрди рдЖрджрд░्рд╢ рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЙрд╕рдХी
рд╕рд╣ेрддुрдХрддा рдХे рдЕрдн्рдпुрдкрдЧрдо рд╕े рдЙрд╕рдХा рдлрд▓िрддाрд░्рде рд╢ुрдж्рдз рдЧрдгिрдд рд╡िрдж्рдпा рдоें рдпा рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ाрдд्рдордХ
рддрд░्рдХ рдоें рд╣ी рдоाрдиा рдЧрдпा। рдпूрдиाрдиी реЮिрд▓ोрд╕ोреЮिрдпा рдФрд░ рдеिрд░ोрд░िрдпा рдХा рдпूрдиाрдиी рд░рд╣рд╕्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े
рд╕ाрд░्рдердХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдирд╣ीं рдмрдиा, рд╕рдо्рдмрди्рдз
рдмрдиा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рд╕े। рдЬ्рдЮाрди рдХी рдмौрдж्рдзिрдХрддा рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдиे рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЬ्рдЮाрди рдХो
рдЕрди्рддрддः рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрд╡рдзाрд░िрдд рдХिрдпा। ..... рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди
рдПрд╡ं рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди,
рджोрдиों рд╣ी рдпुрдЧों рдоें рдЬ्рдЮाрди рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд╡िрд╖рдп-рдк्рд░рдзाрди
рдеी, рдЖрдд्рдо-рдк्рд░рдзाрди рдпा рдЖрдд्рдо-рд░ूрдк рдирд╣ीं।’’14 рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп
рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें ‘рдЖрдд्рдо-рд░ूрдк’ рдкрд░ рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдмрд▓ рджेрдиा, ‘рдмाрд╣्рдп-рдЬрдЧрдд’ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХрд░ рд▓ेрдиा рдирд╣ीं рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓
рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдЪेрддрдиा рдФрд░ рднौрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдХी рд╕ंрдЧрддि рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ै। ’рдЕрдк्рдк рджीрдкो рднрд╡’ рдХा рдиाрдж рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣ाрдд्рдоा рдмुрдж्рдз рднी рдЬрдм рдХрд╣рддे рд╣ैं
рдХि,
рдХो рдиु рд╣ाрд╕ो рдХिрдоाрдиंрджो рдиिрдЪ्рдЪं рдкрдЬ्рдЬрд▓िрддे рд╕рддि।
рдЕंрдзрдХाрд░ेрди рдУрдирдж्рдзा рдкрджीрдкं рди рдЧрд╡ेрд╕рде।।15
(рдпрд╣ рд╣ंрд╕рдиा рдХैрд╕ा? рдпрд╣
рдХैрд╕ा рдЖрдиंрдж? рдЬрдм рд╕рджैрд╡ рд╣ी рд╣рд░ рдУрд░ рдЖрдЧ рд▓рдЧी рд╣ै। рд╕ंрд╕ाрд░ рдЙрд╕рдоें рдЬрд▓
рд░рд╣ा рд╣ै, рддрдм рдЕंрдзрдХाрд░ рдоें рдШिрд░े рддुрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдХो рдХ्рдпों рдирд╣ीं
рдЦोрдЬрддे?)
рддрдм рд╡े рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдоें рдлैрд▓ी рд╡िрд╖рдорддाрдУं рдХी рдЖрдЧ рдХे рд╣ी рдЕंрдзрдХाрд░ рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा
рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд░ूрдк рдоें реЩुрдж рдХो
рдЦोрдЬрдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдкрд╢्рдЪिрдоी рдоाрдирд╕ рдЪेрддрдиा рдФрд░ рднौрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдпा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдФрд░
рднौрддिрдХ рдХे рдмीрдЪ рдХोрдИ рд╕ंрдЧрддि рдирд╣ीं рджेрдЦ рдкाрддा। рдкрд╢्рдЪिрдоी рдоाрдирд╕ рдХी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ोрдЪ рдХे рдкीрдЫे
рд╕рдо्рднрд╡рддः рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдХी рд╡рд╣ рдзाрд░рдгा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрд░рдорд╕рдд्рддा рдмाрдХी рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै।
рдЗрд╕ рдзाрд░рдгा рдоें рднी рднाрд░рддीрдп рдоाрдирд╕ рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоाрдирддी рд╣ै рдХि ‘рдЕंрд╢ी-рдЕंрд╢’ рд╕ंрдмंрдз рдХे рдХाрд░рдг рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд╕्рддु рдоें ‘рджैрд╡ीрдпрддा’ рд╣ै рдЬिрд╕े рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдЕрдкрдиे рдиिрдмрди्рдзों рдоें рдкुрд░рдЬोрд░
рдвंрдЧ рд╕े рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдЗрд╕ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХो рдкрд╡िрдд्рд░ рдирд╣ीं рдоाрдирддा। ’рдЖॅрдЧрд╕्рдЯीрди’ рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдЗрд╕ “рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрддा ‘рдХैрди’ (рд╣рдд्рдпाрд░ा) рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕рд░рджाрд░ ‘рдбेрд╡िрд▓’ (рд╢ैрддाрди) рд╣ै।’’16 рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдиिрдмंрдз ‘рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा’ рдоें рдЗрд╕ рдЕंрддрд░ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि, “рднाрд░рддीрдп рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдХा рдк्рд░ाрдЪीрди рдм्рд░рд╣्рдорд╡ाрдж рдЗрд╕
рдоूрд░्рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдм्рд░рд╣्рдо рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдиिрд╖्рдХृрдЯ рд╕्рдеिрддि рдоें рдирд╣ीं рдоाрдирддा। рд╡рд╣ рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдм्рд░рд╣्рдо рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрддाрддा рд╣ै। ...рдХрд▓ा рдХे рдИрд╕ाрдИ
рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд╣ेрд╡ेрд▓ рдиे рд╕ंрднрд╡рддः рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХрд╣ा рд╣ै рдХि- The
Hindu draws no distinction between what is sacred and profane рдкूрд░्рд╡, рднाрд░рдд рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдо рдХा рдпрд╣ рдоौрд▓िрдХ рднेрдж рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг
рд╣ै рдХि рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕्рд╡рд░्рдЧीрдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдШोрд╖рдгा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдзिрдХрддрд░ рднौрддिрдХ рдпा Materialistic рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рдд рдоूрд░्рддिрдкूрдЬा рдФрд░
рдкंрдЪ-рдорд╣ाрдпрдЬ्рдЮों рдХे рдХ्рд░िрдпा-рдХांрдб рдоें рднी рдЖрдз्рдпाрдд्рдо-рднाрд╡ рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░ाрдгिрдд рд╣ै।’’17 рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै рдХि рдкрд╢्рдЪिрдо рдЗрд╕ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдХुрд▓рд╖िрдд рдФрд░
рдиिрдо्рди рдХोрдЯि рдХा рдоाрдирддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдкрд╡िрдд्рд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдЗрд╕рд╕े рдкрд░े рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХा рд╣ै।
рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдпрд╢рджेрд╡ рд╢рд▓्рдп рдиे рдПрдХ рджूрд╕рд░े рднेрдж рдЬрдЧрдд् рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे
рд╕ंрдмंрдз-рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЬрдЧрдд рдХो рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддिрд░ोрдзрдХ рдФрд░ рд╢рдд्рд░ुрд░ूрдк рджेрдЦा рдЧрдпा
рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдордиुрд╖्рдп рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рддрдеा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдпे рдЙрд╕
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд▓िрдП рдоूрд▓्рдп рд╣ैं; рджूрд╕рд░ी
рдУрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЬрдЧрдд рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдПँ рд╣ैं; ‘рд╡िрд░ोрдзрдоूрд▓рдХ рдФрд░ рд╕ाрдорд░рд╕्рдпрдоूрд▓рдХ’। рдпрд╣ рджिрдЦाрддे рд╣ुрдП, рдХि “рдЬैрди рдФрд░ рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдХृрддि-рд╡िрд░ोрдз рдЕрдкрдиा рд╣ी рдЕрд╣ंрдХाрд░ рд╣ै рдЬो рдЕрд╡ाрдЪ्рдЫрдиीрдп рдФрд░ рдиिрд╡ाрд░рдгीрдп рд╣ै”,рд╢рд▓्рдп
рдЬी рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдХि рднाрд░рддीрдп рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоुрдЦ्рдпрддः рд╕ाрдорд░рд╕्рдпрдоूрд▓рдХ рд╣ी рд╣ै। рд╣ाँрд▓ाрдХि рджोрдиों рдХे рдпрд╣ाँ ’рдИрд╢्рд╡рд░’ рдЕрдЧोрдЪрд░ рд╣ै। рдПрдХ рдХे рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рдЙрд╕рд╕े рджूрд░ рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП
рдЕрдЧोрдЪрд░ рд╣ै рдПрд╡ं рджूрд╕рд░े рдХे рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рдЙрд╕рд╕े рдЕंрджрд░ рдоौрдЬूрдж рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдЧोрдЪрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг, рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рдмोрдз рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे
рдХे рд▓िрдП рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдкैрдЧрдо्рдмрд░ рдХे рд╡рдЪрдиों рдоें рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрдиा рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп
рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдПँ рдЦुрдж рдоें рд╣ी рдИрд╢्рд╡рд░ीрдпрдмोрдз рдХो рддрд▓ाрд╢рдиे рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬो рдиिрд░рди्рддрд░
рд╢ोрдзрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рдЯिрдХी рд╣ै।
рд╕ौрди्рджрд░्рдпрдмोрдз рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рднी рджोрдиों рдХे рдпрд╣ाँ рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдоी
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдпрд╣ рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХि рдЬो ‘рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд’ (реЩाрд╕рдХрд░ рдЧोрд░े рд░ंрдЧ рдЬो рд╕्рд╡рдпं рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े
рдиिрд░्рдоिрдд рд╡िрдЪाрд░ рд╣ैं) рд╣ै рд╡рд╣ ‘рдЕрдЪ्рдЫा’ рд╣ै
рдФрд░ ‘рд╕рдЪ्рдЪा’ рднी। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рдЗрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдкрдХреЬрдХрд░ рдмреЬे-рдмреЬे
рд╕ौрди्рджрд░्рдп-рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддाрдПँ рдХрд░ाрдпीं рдЬाрддी рд╣ै рдЬिрд╕े ‘рдм्рдпूрдЯी рд╡िрде рдм्рд░ेрди’ рдХрд╣рдХрд░ рд╕рд░ाрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЬो ‘рдмрджрд╕ूрд░рдд’ рд╣ै рд╡рд╣ ‘рдмुрд░ा’ рдФрд░ ‘рдЧрд▓рдд’ рднी (рдФрд░ рд╢ाрдпрдж рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдз्рд╡ंрд╕рдХाрд░ी рднी)।
рд░ाрдЬीрд╡ рдорд▓्рд╣ोрдд्рд░ा рдХे рджрд░्рд╢ाрдпा рд╣ै рдХि “рдХिрд╕ рддрд░рд╣ ‘рдХाрд▓े рд╕ौрди्рджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░’ рдХो рдк्рд░ाрдпः рдмुрд░ाрдИ рдФрд░ рддрд░्рдХрд╣ीрдирддा рд╕े рдЬोреЬ рдХрд░ рд░рдЦा
рдЧрдпा рддрдеा рдХैрд╕े рдЗрд╕ рд╕ोрдЪ рдиे рдЧोрд░े рдХे рдорди рдоें рдпрд╣ рдзाрд░рдгा рдкुрд╖्рдЯ рдХी рдХि ‘рдЧोрд░े’ рд▓ोрдЧ рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫाрдИ рдФрд░ рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдХे рд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ैं।’’18 рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕ौрди्рджрд░्рдпрдмोрдз рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рднाрд░рддीрдп
рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг ‘рд╕рдд्рдп’ рдоें
рд╣ी рд╕ुрди्рджрд░рддा рд╣ै рдЕрдЪ्рдЫाрдИ рджेрдЦрддी рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдкрдж ‘рд╕рдд्рдпं-рд╢िрд╡рдо्-рд╕ुрди्рджрд░рдо्’ рдЗрд╕ी рдмाрдд рдХी рддрд╕्рджीрдХ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЗрд╕ीрд▓िрдП ‘рд╕рдд्рдп’ рдкрд╣рд▓े рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд╣ै рдЙрд╕ी рд╕े рд╢िрд╡рдо (рдЕрдЪ्рдЫाрдИ) рдФрд░
рд╕ुрди्рджрд░рдо (рд╕ौрди्рджрд░्рдп) рдЬुреЬрдХрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╡े рднिрди्рди рднी рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░
рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рдХाрд░्рдп рднी рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।“рд╕рдд्рдп рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХे рд▓िрдП рди рддो
рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдФрд░ рди рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫाрдИ рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХी рдХрдоी рдЕрд╕рдд्рдп
рдЕрдерд╡ा рдЪрд░िрдд्рд░рд╣ीрдирддा рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рд╣ै।’’19
рдиैрддिрдХрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рджोрдиों рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों рдоें рдЕрди्рддрд░ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें
рдиैрддिрдХрддा рдЬрд╣ाँ ‘рд╕рди्рджрд░्рднрдпुрдХ्рдд’ рд╣ै
рд╡рд╣ीं рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें ‘рд╕рди्рджрд░्рднрдоुрдХ्рдд’।
рдП.рдХे. рд░ाрдоाрдиुрдЬрдо рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз ‘рдХ्рдпा рдЪिंрддрди рдХा рдХोрдИ рднाрд░рддीрдп рддрд░ीрдХा рд╣ै?’рдоें рджोрдиों рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдиैрддिрдХрддा рд╕ंрдмंрдзी
рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдоुрдЭे
рдРрд╕ा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпां рдоें рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдХुрдЫ реЩाрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд╣ोрддी рд╣ैं
(рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХुрдЫ реЩाрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдкेрдЪीрджा рдХाрд░рдг рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं)। рдЗрдирдоें рдЖрджрд░्рд╢ीрдХृрдд рдХрд░рдиे рдХी
рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдпे рдпा рддो рд╕ंрджрд░्рдн-рдоुрдХ्рдд рдпा рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрдж्рдп рдиिрдпрдоों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी
рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдпे рдЬिрди рдиिрдпрдоों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं, рд╡े рдЙрдирдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдХрд░рдиे рдоें
рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддी рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди
рдлिрд░ рднी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЬ़्рдпाрджा рдкेрдЪीрджा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдЬैрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдоें
рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрдж्рдп рдиिрдпрдоों рдХो рд╡рд░ीрдпрддा рджेрдиे рд▓ाрдпреШ рд╕ूрдд्рд░ीрдХрд░рдг рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। ... рд╕рднी
рд╕рдоाрдЬों рдоें рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрдж्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рдиिрдпрдо рд╣ोрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдоुрдордХिрди рд╣ै рдХि рд╡рд╣ाँ
рдк्рд░рднुрдд्рд╡рд╢ाрд▓ी рдЖрджрд░्рд╢ рдпрд╣ рди рд╣ो рдХि ‘рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрдж्рдп’ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рдиिрдпрдо рдЕрдкрдиाрдпा рдЬाрдпे। рдЗрд╕рдХी рдмрдЬाрдп рд╡рд╣ाँ ‘рд╕ंрджрд░्рдн-рдоुрдХ्рдд’ рд╣ोрдиे рдкрд░ реЫोрд░ рджिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдк्рд░ोрдЯेрд╕्рдЯेंрдЯ
рдХ्рд░िрд╢्рдЪिрдпैрдиिрдЯी рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдФрд░ рдЕрдиूрдаे-рджोрдиों рдХी рд╣ी рдХрд▓्рдкрдиा рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░
реЫोрд░ рджेрддी рд╣ै рдХि рд╣рд░ рд╕рджрд╕्рдп рд╕рдоूрд╣ рдХे рджूрд╕рд░े рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ै рдФрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै।
рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЬрди्рдо-рд╕्рдеाрди, рд╡рд░्рдЧ, рд▓िंрдЧ, рдЙрдо्рд░, рд╣ैрд╕िрдпрдд
рдФрд░ рдУрд╣рджा рдЖрджि рдЪाрд╣े рдЬो рднी рд╣ो - рдПрдХ рдЗंрд╕ाрди рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдПрдХ рдЗंрд╕ाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рддрдХрдиीрдХ рдХी рдЕрдкрдиी
рдПрдХ реЩाрд╕ рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдХрдИ рднाрдЧों рдоें рдХोрдИ рдмрджрд▓ाрд╡ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी
рддрд░рд╣, рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдмाрдж рд╕ाрд░्рд╡िрдХ рдиिрдпрдоों (рдФрд░ рддрде्рдпों)
рдиे рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी, рдЬिрд╕рдоें рдЗрди्рд╣ें рд╣рд░ рддрд░рд╣ рдХे рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рд▓ाрдЧू
рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрди рджोрдиों (рдЕрд░्рдеाрдд् рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдмाрдж рдХे рд╕ाрд░्рд╡िрдХ рдиिрдпрдоों) рдиे
рдоिрд▓рдХрд░ ‘рд╕ंрджрд░्рдн-рдоुрдХ्рдд’ рд╣ोрдиे
рдХे рдк्рд░рддि рдЭुрдХाрд╡ рдФрд░ рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджिрдпा।’’20 рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдиैрддिрдХрддा рдХी рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдЬो рдХि
рд╕рди्рджрд░्рднों рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ै, рдПрдХ
рдЙрдЪिрдд рдХाрд░्рдп рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдХिрдпे рдмिрдиा рд╕рднी рдХाрд▓рдЦрдг्рдбों
рдПрд╡ं рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХे рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХрддा рдХे рджाрд╡े рдФрд░ рдкुреЩ्рддा рдХрд░рддा
рд╣ै рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдЕрд╡рдзाрд░рдгा ‘рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрджी’ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдЪрд░рдг рдоें рдЬреЬ рдПрд╡ं рдиिрд░ंрдХुрд╢ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рджाрд╡े рдХो рдирдХाрд░рддी рд╣ै।
рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдиे рднी рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЫрдард╡ाँ рджрд╢рдХ’ рдоें рдПрдХ рдЬрдЧрд╣ рдиैрддिрдХрддा рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХो рд▓ेрдХрд░
рдЧाँрдзी рдФрд░ рдЯ्рд░ाрдЯ्рд╕्рдХी рдХे рд╣рд╡ाрд▓े рд╕े рдЗрд╕рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЬрд╣ाँ рднाрд░рдд рдоें рдиैрддिрдХрддा
рдоें рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡िрд▓рдпрди рдоिрд▓рддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╢рдХ्рддि рдоें рдиैрддिрдХрддा рдХा рд╡िрд▓рдпрди рдоिрд▓рддा
рд╣ै।
рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЪिрди्рддрди рдХी рдПрдХ рдФрд░ реЩूрдмी рд╣ै, рд╡рд╣ рд╣ै ‘рдХрди्рд╕ेрдк्рдЯ’ (рдЕрд╡рдзाрд░рдгा) рдЬो рд╕ृрд╖्рдЯि-рдЬрдЧрдд рдХो рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдмाрд╣ुрдкाрд╢
рдоें рдЬрдХреЬрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдЪिрди्рддрди рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╣рд░ рдЪीреЫ рдХो рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдоें рдирд╣ीं рдмाँрдз
рд╕рдХрддे। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз ‘рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рджेрди’ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд╕рднी рдорд╣ाрди् рддрдд्рдд्рд╡ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░
рдоाрдирд╡-рдЪिрдд्рдд рдоें рдЕрд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдЖрднाрд╕िрдд
рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдЖрднाрд╕िрдд рд╣ोрдиा рд╣ी рдЙрдирдХी рд╕рдд्рддा рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрд░
рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдХेрд╡рд▓ рдЕрдиुрднूрдд рд╣ोрдХрд░ рд╣ी рдЕрдкрдиी рдорд╣िрдоा рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдЙрдирдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдФрд░
рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдмाँрдзрдиा рд╕рдм рд╕рдордп рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा।’’21
рдордиुрд╖्рдп рддрдеा рдордиुрд╖्рдпेрддрд░ рд╕рдд्рддाрдУं рдХे рд╕ंрдмंрдз рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣े
рддो ‘рдЖрдд्рдо्’ рдФрд░ ‘рдЕрди्рдп’ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХो рд▓ेрдХрд░ рджोрдиों рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें рдЕंрддрд░
рдоिрд▓рддा рд╣ै। “рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЖрдд्рдордмोрдз рдоें ‘рдЕрди्рдп’ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ै ..... рдЗрд╕рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХा ‘рдоैं’ рдЕрдкрдиे рдоें рдПрдХ рдЖрдд्рдо-рдЫрд▓рдиा рд╣ै, рдордиुрд╖्рдп рдХे рдмाрд░े рдоें рдпрд╣ рдЕрди्рддрд░्рджृрд╖्рдЯि рднाрд░рддीрдп
рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдПрдХ рдЕрдиुрдкрдо рджेрди рд░рд╣ी рд╣ै।’’22 рдЬрдмрдХि
“рдпूрд░ोрдкीрдп рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдФрд░ рдЪिрди्рддрдХों рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рдпं рдХो рд╕рдордЭрдиा рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдордЭрдиे рд╕े
рдЕрд╡िрдЪ्рдЫрди्рди рд░ूрдк рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै।’’23
рдЬрд╣ाँ рднाрд░рдд рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдо рдоें рдЕрди्рдп рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдоूрд▓ рдоें
рд╡ेрджाрди्рдд рд╣ै рд╡рд╣ीं рдпूрд░ोрдк рдХрднी рдЕрди्рдп рдХो рдЖрдд्рдоा рдХा рдЕंрд╢ рдирд╣ीं рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд╕рдХा, рдпрдж्рдпрдкि рдпрд╣ूрджी-рдЗрд╕ाрдИ рдкंрде рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдЕрдкрдиे рдкреЬोрд╕ी
рд╕े рдЙрддрдиा рдк्рд░ेрдо рдХрд░ो рдЬिрддрдиा рддुрдо рд╕्рд╡рдпं рд╕े рдХрд░рддे рд╣ो рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡рд╣ рдкреЬोрд╕ी ‘рдЕрди्рдп’ рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी ‘рдЕрди्рдпрддा’ рдоें рд╣ी рд╕рдордЭो, рдЖрдд्рдо рдХे рдЕंрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп
рдкрд░ंрдкрд░ा рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдПрдХ рдХрджрдо рдФрд░ рдЖрдЧे рд▓े рдЬाрддे рд╣ुрдП рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рддुрдо्рд╣ाрд░े рд╕ाрдордиे рдХोрдИ
рджूрд╕рд░ा рд╣ै рд╣ी рдирд╣ीं, рдХ्рдпोंрдХि
рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЬो ‘рдЕрди्рдп’ рджिрдЦ
рд░рд╣ा рд╣ै рд╡рд╣ рддुрдо्рд╣ाрд░ा рд╣ी рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╣ै, рддुрдо्рд╣ाрд░े
рд╣ी рдЖрдд्рдо рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрдарди рдХे рдоूрд▓ рдоें рднी рджोрдиों рдЬрдЧрд╣ों рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै।
рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рд╣рдоाрд░ी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╕рдоाрдЬ рд╣ै рдФрд░ рдпूрд░ोрдкीрдп
рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдоूрд▓ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиीрддि рд╣ै।”24 рдЯैрдЧोрд░ рдЗрд╕ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиीрддि (рдиेрд╢рди) рдХो
рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдирд╣ीं рдкाрддे рд╣ैं рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╣рдоाрд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╣рдоाрд░ा рдзрд░्рдо, рд╣рдоाрд░ा рд╕рдоाрдЬ, рд╣рдоाрд░ा рдШрд░-рдХुрдЫ рднी рдиेрд╢рди-рдЧрдарди рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рдХो
рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдпूрд░ोрдк рдоें ‘рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा’ рдХो рдЬो рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╣рдо рд▓ोрдЧ ‘рдоुрдХ्рддि’ рдХो рд╡рд╣ी рд╕्рдеाрди рджेрддे рд╣ैं। рдЖрдд्рдоा рдХी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे
рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдоाрд╣ाрдд्рдо्рдп рдХो рд╣рдо рд▓ोрдЧ рдирд╣ीं рдоाрдирддे। ......
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕े рднी рдордиुрд╖्рдп рдоाрд╣ाрдд्рдо्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиीрддिрдХ-рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕े рднी рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु
рд╣рдо рдпрджि рдпрд╣ рд╕ोрдЪें рдХि рдпूрд░ोрдкीрдп рдвंрдЧ рдкрд░ ‘рдиेрд╢рди’ рдХो рдЧреЭ рдмैрдардиा рд╣ी рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдк्рд░рдХृрддि рдПрд╡ं
рдордиुрд╖्рдпрдд्рд╡ рдХा рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै, рддो
рд╣рдо рдЧрд▓рдд рд╕ोрдЪेंрдЧे।’’25 рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХो рдЬ़्рдпाрджा рддрд░рдЬीрд╣
рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдХुрдЫ рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ोрддा
рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ рд╕ृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрдкрдиे рд╕ंрдмंрдз рдХो рдЬोреЬрддा рд╣ै। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдЗрд╕рдХो
рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕рдоाрдЬ
рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै рд╡рд╣ рдкрд░िрд╡ृрдд्рддि рдЬिрд╕рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдкрдиाрдкा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░े। рд╡рд╣
рдоाрдирд╡-рд╕рдоाрдЬ рдХा рдПрдХ рдЕंрд╢ рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рдФрд░
рдоाрдирд╡-рд╕рдоाрдЬ рдХी рдкрд░िрдзि рд╕े рдмाрд╣рд░ рдмреЭрдХрд░ рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖िрдпों (рдЬीрд╡-рдоाрдд्рд░) рдХी рдУрд░ рдШेрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं; рдмрд▓्рдХि (рдЪрд░рдоाрд╡рд╕्рдеा рдоें) рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖िрдпों
рдФрд░ рдкेреЬ-рдкрдд्рд░ों рддрдХ рд╣ी рд░рд╣ рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЗрдпрдд्рддा рдЕंрддрддोрдЧрдд्рд╡ा рд╕рдоाрдЬрдд्рд╡ рдХी рднाрд╡рдиा
рдкрд░ рд╣ी рдЖрд╢्рд░िрдд рд╣ै।”26 рдЬрдмрдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиीрддि (рдиेрд╢рди) рдоें рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕े рдЬ्рдпाрджा
рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рднाрд╡рдиा рдмрд▓рд╡рддी рд╣ोрддी рд╣ै। рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдПрдХ рдЕрдкрдиी рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдиिрд╣िрдд
рдЕрдкрдиे рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдоोрдХ्рд╖ рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा
рдк्рд░рджрдд्рдд рдФрд░ рдкोрд╖िрдд рд╕्рд╡ाрддрди्рдд्рд░्рдп рдХा рджाрд╡ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢рдХ्рддि рдкाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕।”27
рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрдирд╡ाрд░ी рд▓ाрд▓ рдиे рдпрд╣ाँ рддрдХ рджाрд╡ा рдХिрдпा рд╣ै
рдХि “рдпूрд░ोрдк рдЖрди्рддрд░िрдХ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХрд░рдг рд╕े рд╣ी рдмрдиा рд╣ै।’’28 рдпूрд░ोрдкीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी-рдЬрд░्рдорди
рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрджिрддा,
рдЕंрдЧ्рд░ेреЫी-рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрджिрддा, рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рдмрд╕ाрдиे рд╡ाрд▓ों рдХे рдмीрдЪ рдЬंрдЧ, рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзी рдпूрд░ोрдкीрдп рд╡िрд░ाрд╕рддें рдПрд╡ं рд╡ैрднрд╡ рдХे
рджाрд╡े рд╕ाрде рд╣ी рдл्рд░ांрд╕ рд╡ рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рдж्рд╡ाрд░ा рдпूрд░ोрдк рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों (рдпूрдиाрди рд╡
рдЗрдЯрд▓ी рдХे рдХрд▓ाрдХृрддिрдпाँ) рд╕े рдЕрдкрдиे рдо्рдпूрдЬिрдпрдо рдХो рд╕рдЬाрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे
рджाрд╡े рд╕рдЪाрдИ рдХे реШрд░ीрдм рдЬाрди рдкреЬрддे рд╣ैं।
рд╕рдордп
рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рд▓ेрдХрд░ рднी рднाрд░рдд рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं
рдоें рд╕рдордп рдХी рдЪрдХ्рд░ीрдп-рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоिрд▓рддी рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд▓рдпрдмрдж्рдз рд╣ै рдЬрдмрдХि рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп
рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╕рдордп рдХी рд░ैрдЦीрдп рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоिрд▓рддी рд╣ै। “рд╕рдордп рдХा рд╡िрднाрдЬрди рднी рдЖрдиुрдХ्рд░рдоिрдХ рдвंрдЧ рд╕े
рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै,
рдЬो рдПрдХ рд╕ीрдзी рд▓рдХीрд░ рдоें рдЕрддीрдд рд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рдФрд░
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдУрд░ ‘рдк्рд░рдЧрддि’ рдХрд░рддा
рд╣ै। рдЬीрд╡рди-рдоूрд▓्рдпों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рднी рд╕рдордп рдХे рдПрдХ рд░ैрдЦिрдХ рдХाрд▓рдмोрдз рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै।’’29 рдЗрд╕ рдПрдХ рд░ैрдЦिрдХ рдХाрд▓рдмोрдз рдиे рд╣ी ‘рддрд░्рдХ’ рдХी рднाрд╖ा рдИреЫाрдж рдХी рдЬिрд╕рдоें рдЧैрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े
рдЕрд▓рдЧाрд╡ рд╣ै। “рдкрд╢्рдЪिрдоी рдордиुрд╖्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХрд╕िрдд ‘рддрд░्рдХрдгा’ рдХी рднाрд╖ा рдЖрдЬ рддрдХ рдЗрд╕ рд╡िрд╢ाрд▓, рдЬीрд╡рди्рдд, рд░рд╣рд╕्рдпрдкूрд░्рдг, рдЧैрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдХрд░рдиे рдХा рдХोрдИ рднी
рд░ाрд╕्рддा рд╕ुрдЭाрдиे рдоें рдиिрд╖्рдлрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै।’’30
рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рдордиुрд╖्рдпेрддрд░ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдмीрдЪ рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХो ‘рдоिрдердХीрдп’ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рдХाрд░рдг рдкрдирдкрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा। рдХ्рдпोंрдХि
рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП “рдЬीрд╡рди рдПрдХ рд░ूрдк рд╕े рджूрд╕рд░े рдХे рдмीрдЪ рдкुрдирд░्рдЬрди्рдоों рдФрд░ рдХाрдпाрди्рддрд░ों рдХी рдПрдХ рдЕрдЯूрдЯ рд╢ृंрдЦрд▓ा
рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рд╣рд░ рдЬीрд╡ рдХे рднीрддрд░ рджूрд╕рд░े рдХे рд░рд╣рд╕्рдпोрдж्рдШाрдЯрди рдХी
рдХुंрдЬी рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдкौрд░ाрдгिрдХ рдоिрдердХों рдХी рдЗрди्рд╣ीं рдХुंрдЬिрдпों рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╣рд░ рд╣िрди्рджु рдордиुрд╖्рдп
рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि, рдоाрдирд╡ीрдп рдФрд░ рдЧैрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрд░ों рдХी рдмीрдЪ рдХे
рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рд░рд╣рд╕्рдп рдХो рдЦोрд▓рдиे рдХी рдХोрд╖िрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рд░рд╣рд╕्рдпрдкूрд░्рдг рд╣ै, рдЬैрд╕ा рдХि рд╣рд░ ‘рдЕрди्рдп’ рд╕рдд्рддा рд╣ोрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рд╕े рдЖрддंрдХिрдд рд╣ोрдиे рдХा рдХोрдИ
рдХाрд░рдг рдирд╣ीं рд╣ै,
рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХा рдПрдХ рдЕंрд╢ рднी рд╣ै- рдоाрдирд╡ीрдп
рдк्рд░рдХृрддि, рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡-рднाрд╡।’’31
рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдкрд╢्рдЪिрдоी рджुрдиिрдпा рдоें рдЬो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рд╣ै рд╡рд╣
рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рджिрдЦрддी рд╣ै। рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдорд╣ाрднाрд░рдд рдПрд╡ं рдЗрд▓िрдпрдб рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдХो рджिрдЦाрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे
рд╣ैं, “рдпुрдж्рдз рдХी рд╡िрднीрд╖िрдХा рдЗрд▓िрдпрдб рдоें рдЙрддрдиी рд╣ी рднрдпाрдирдХ рдФрд░
рд╣ृрджрдпрдж्рд░ाрд╡рдХ рд╣ै рдЬिрддрдиी рд╣рдо рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं ....... рджोрдиों рд╣ी рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпों рдоें
рдк्рд░рддिрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рд╡िрдЬрдп рдкाрдиे рдХी рд▓ाрд▓рд╕ा рдПрдХ рдЬैрд╕ी рдмрд▓рд╡рддी рдФрд░ рд╡िрдиाрд╢рдХाрд░ी рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЯ्рд░ाрдп рдХे рдоैрджाрди рдоें рд╕ैрдиिрдХों рдХे рд╡рдз рдХे
рдм्рдпौрд░े рдЬिрддрдиी рдмाрд░ीрдХ рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рдФрд░ рдХ्рд░ूрд░ рдЬीрд╡рди्рддрддा рдХे рд╕ाрде рд╣ोрдорд░ рджेрддा рд╣ै рдЙрддрдиा рдорд╣ाрднाрд░рдд
рдХा рдХрд╡ि рд▓ेрдЦрдХ рдирд╣ीं .... рдкрд╢्рдЪिрдоी рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдоें рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рдаंрдбी рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХрддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдЦूрди рдоें рд╕рдиे рд╕ैрдиिрдХ рдХे рд╢рд╡ рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдзूрд▓ рдоें
рд▓ोрдЯрддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी рднीрд╖рдг рдЖँрдзी рдоें рдкेреЬों рдХे рдзреЬ рдЧिрд░рддे
рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдоें рднी рдпुрдж्рдз рдХी рднूрдоिрдХा рдХрдо рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै, рдХिрди्рддु рд╡рд╣ाँ рдХुрд░ूрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕िрд░्рдл рд▓реЬाрдИ рдХा рдоैрджाрди
рдирд╣ीं рд╣ै, рд╡рд╣ рдзрд░्рдордХ्рд╖ेрдд्рд░ рднी рд╣ै; рдиीрддि рдФрд░ рди्рдпाрдп рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рд╣ी рдорд╣ाрднाрд░рдд
рдЕрдкрдиी рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдЧрд░िрдоा рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдоें рдиाрдпрдХ рдХे рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ
рд╕ंрд╡ेрдЧ - рдЕрдЪिрд▓ीрд╕ рдХा рдХ्рд░ोрдз, рдкैрд░िрд╕
рдХी рдХाрдоुрдХ рд╡ाрд╕рдиा рдЕрдзिрдХ рдоुрдЦрд░ рд╣ोрдХрд░ рдЖрддी рд╣ै, рдХिрди्рддु рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЕрдзрд░्рдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЬो рдиैрддिрдХ рд╢ंрдХाрдПँ рдЙрдарддी рд╣ैं, рд╕्рд╡рдпं рдпुрдж्рдз рдХे рдФрдЪिрдд्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЬो рдкीреЬाрдпुрдХ्рдд
рдмрд╣рд╕ें рдФрд░ рдЖрдд्рдо-рдорди्рдерди рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा
рд▓ेрде-рдоाрдд्рд░ рднी рдЧ्рд░ीрдХ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдоें рджिрдЦाрдИ рдирд╣ीं рджेрддा। рдХ्рдпों? рдРрд╕ा рдХ्рдпों рд╣ै? рджोрдиों рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд╣рдоें рдЕрднिрднूрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рдЬीрд╡рди рдХे рдХिрд╕ी рдЕрдиुрднрд╡ рд╕े - рд╡рд╣ рдЪाрд╣े
рдХिрддрдиा рд╣ी рднрдпाрд╡рд╣,
рдХрдЯु рдФрд░ рдЬрдШрди्рдп рдХ्рдпों рди рд╣ो, рдЖँрдЦें рдирд╣ीं рдЪुрд░ाрддे।’’32 рдЗрд╕ рдХ्рдпों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рд╡े рджोрдиों рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें
рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं, "рдЕрди्рддрд░
рд╕िрд░्рдл рджो рдХाрд╡्рдп-рдХृрддिрдпों рдХा рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि
рджो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХे рдмीрдЪ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें
рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ी рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рднिрди्рди рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХा ‘рдордиुрд╖्рдпрдд्рд╡’ рдХ्рдпा рд╣ै, рдпрд╣ рд╕िрд░्рдл़ рдПрдХ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдк्рд░рд╢्рди рдирд╣ीं рд░рд╣рддा, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХी рдоूрд▓ рдк्рд░ेрд░рдХ-рд╢рдХ्рддिрдпाँ, Motive forces рдХी
рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬो
рдХिрд╕ी рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХे рдиाрдпрдХों-рдЗрд▓िрдпрдб рдоें рдЕрдЧॅрдоिрдордиाрди,рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें рдЕрд░्рдЬुрди, рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рд░ाрдоाрдпрдг рдоें рд░ाрдо рдХे рдиिрд░्рдгрдпों рдХो
рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।’’33 рд▓ेрдХिрди рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдпрд╣ рднी рдЬोрд░ рджेрдХрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд
рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдмेрд╢рдХ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЫрд╡ि, рдЙрд╕рдХा рдЪेрд╣рд░ा рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдЧा рд▓ेрдХिрди рдПрдХ рд╕्рддрд░ рдХे рдмाрдж
рдЙрд╕рдХी рдЕрдкीрд▓ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। “рд╣рд░ рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХрд▓ाрдХृрддि рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдХ्рд╖рдгों рдоें рдЕрдкрдиी
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХो рднेрджрдХрд░ рдоाрдирд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдРрд╕े рдЕँрдзेрд░े, рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдФрд░ рдЖрджिрдо рдХोрдиों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдЬрд╣ाँ
рдордиुрд╖्рдп рдоाрдд्рд░ рдордиुрд╖्рдп рд╣ै - рдк्рд░ेрдо, рдоृрдд्рдпु,рдИрд░्рд╖्рдпा рд╡ाрд╕рдиा рдФрд░ рдмрд▓िрджाрди рдХी рдЕрдиुрднूрддिрдпों рд╕े рд▓िрдереЬा рд╣ुрдЖ-рдорд╣рдЬ рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдХा
рдк्рд░ाрдгी рдирд╣ीं।’’34
рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк рдХी рднिрди्рдирддा рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдХрджाрдкि рдЬрд░ूрд░ी
рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рджोрдиों рдХो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे реЩिрд▓ाреЮ рдоें рд╕рдордЭा рдЬाрдП| рд╣рдоें рддो рджोрдиों рдХे рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рдЕंрд╢ों
рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि
рдХोрдИ рднी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХा рджрд░्рдЬा рдирд╣ीं рд░рдЦрддीं। рдпрд╣ рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рдХि
рд▓ोрдЧों рдХी рд╡िрднिрди्рди рдоेрдзाрдУं рдХो рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд▓ा рдЦреЬा рдХрд░ рджें, рдПрдХ рдЬीрд╡рди рдкрдж्рдзрддि рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рджूрд╕рд░ा рд░рдЦ рджें рдмрд▓्рдХि
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЕंрд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХ्рдпोंрдХि “рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЖрдзाрд░рднूрдд
рдЕंрддрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╣рдордоें рд╕े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкूрд░्рд╡ीрдп рднी рд╣ै рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рднी। рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рджो
рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдпा рднौрдЧोрд▓िрдХ рдзाрд░рдгाрдПं рдирд╣ीं рд╣ै? рд╡े рд╣рд░ рдпुрдЧ рдоें рд╣рд░ рдоाрдирд╡ рдоें рдЕрди्рддрд░्рд╣िрдд рджो рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПं рд╣ै, рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рджो рдкрд░िрдЪाрд▓рди рд╣ैं। рдордиुрд╖्рдп рдХे
рд╕्рд╡рднाрд╡ рдоें, рдЙрд╕рдХी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХрддा рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे
рдмीрдЪ, рддрдиाрддрдиी рд╣ै। рдпрд╣ рддрдиाрд╡ рдпा рд╣рд▓рдЪрд▓ рд╡िрдкрдд्рддि рдирд╣ीं, рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै।’’35 рдЗрд╕ी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдоें рд╣ी рдмेрд╣рддрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп
рдиिрд╣िрдд рд╣ै |
рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी
1. рдЙрдж्рдзृрдд, рдЖрджि, рдЕрди्рдд рдФрд░ рдЖрд░рдо्рдн, рдкृ.
63
2. рдзुंрдз рд╕े рдЙрдарддी рдзुрди, рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, 2000, рдкृ. 14
3. рднाрд░рдд рдХा рд╕्рд╡рдзрд░्рдо, рдзрд░्рдордкाрд▓, рд╡ाрдЧ्рджेрд╡ी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдмीрдХाрдиेрд░, 1994, рдкृ. 83
4. ‘рдерд▓ेрд╕ рдХी рдзाрд░рдгा рдеी рдХि
рд╕ृрд╖्рдЯि рдПрдХ рдЖрджि рддрдд्рдд्рд╡ рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЬрд▓ рд╣ै। рдЕрдирдХ्рд╕िрдоॅрдиॅрд╕ рдиे рд╡ाрдпु рдХो рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдоूрд▓
рдоाрдиा। рд╣ेрд░ाрдХ्рд▓िрддुрд╕ рдЕрдЧ्рдиि рдХो рдоूрд▓ рддрдд्рдд्рд╡ рдоाрдирддे рдеे। рдЕрдирдХ्рд╕िрдоंрджॅрд░ рдиे рдЖрдХाрд╢ рдХो рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा
рдоूрд▓ рд░рдЪрдиाрддрдд्рдд्рд╡ рдоाрдиा। рдкिрдеाрдЧोрд░рд╕ рдХे рдЖрдд्рдоा рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрдЪाрд░ рднाрд░рдд рд╕े рдоेрд▓ рдЦाрддे рд╣ैं। рдкाँрдЪрд╡ी
рд╕рджी рдИ.рдкू. рдоें рд▓ॅрдЙрдХिрдк्рдкुрд╕ рдФрд░ рджेрдоोрдХ्рд░िрддुрд╕ рдиे рдкрд░рдоाрдгुрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा рдЬो рднाрд░рдд рдХे
рдкрд░рдоाрдгुрд╡ाрдж рд╕े рднी рд╕ाрдо्рдп рд░рдЦрддा рд╣ै।’ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рджрд░्рд╢рди
рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдз, рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕
рд╢рд░्рдоा। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдк्рд░рдердо рдЕрдз्рдпाрдп рдоें рд╕рд╡िрд╕्рддाрд░ рдпूрдиाрдиी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХे рд╕ाрдо्рдп
рдХो рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
5. рдЙрдж्рдзृрдд, рдк्рд░ाрдЪ्рдп рдзрд░्рдо рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╡िрдЪाрд░, рдкृ. 169। рдлाрд░िंрдЧрдЯрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ ’600 рд╕े 400 рдИ.рдкू. рдХा рд╕рдордп рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХे
рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рддो рдХрд╣рдиा рд╣ोрдЧा рдХि рдЙрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмрдиाрдиे рдоें рднाрд░рдд
рдХा рдпोрдЧрджाрди рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै।’, рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп
рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдз, рдкृ.
26। рдХ्рд╡ाрдг्рдЯрдо рднौрддिрдХी рдХे рдЕрдЧ्рд░рдгी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬाॅрди рд╡्рд╣ीрд▓рд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, ’’рдоैं рдпрд╣ рд╕ोрдЪрддा рд╣ूँ рдХि рдХोрдИ рдЗрд╕рдХा рдкрддा рдЕрд╡рд╢्рдп
рд▓рдЧाрдпेрдЧा рдХि рдЖрдЦिрд░ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рднाрд░рддीрдп рдЪिंрддрди рдпूрдиाрди рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा рдФрд░ рдлिрд░ рд╡рд╣ाँ рд╕े рдЗрд╕рдиे
рд╣рдоाрд░े рд╕рдордп рдХे рджрд░्рд╢рдирд╖ाрд╕्рдд्рд░ рддрдХ рд░ाрд╣ рдмрдиाрдИ।’, рд╡िрднिрди्рдирддा, рдкृ.
150।
6. рдЖрджि, рдЕрди्рдд рдФрд░ рдЖрд░рдо्рдн, рдкृ. 48। рднौрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рд░ोрдб्рдбрдо рдирд░рд╕िрдо्рд╣ा рднाрд░рддीрдп
рд╡ рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХे рдЕंрддрд░ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, ’’рдпूрдиाрдиी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рд╡िрдЪाрд░рдХ рд╕्рд╡рдпंрд╕िрдж्рдз рдкрдж्рдзрддि
рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрд░ूрдк (рдоाॅрдбрд▓ों) рдмрдиाрдиे рдХा рддрд░ीрдХा рдЕрдкрдиा рд▓ेрддे рд╣ैं (рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕्рд╡рдпंрд╕िрдж्рдз рдпा
рдоाॅрдбрд▓ рддाрд░्рдХिрдХ рдЕрдиुрдоाрди - рдЕंрддिрдо рдк्рд░рдоेрдп рдпा рдкрд░िрдгाрдо), рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджृрд╖्рдп рдоें
рдкुрдиः рдкुрдиः рдЙрднрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдиिрдпрдо-рдк्рд░рдгाрд▓ी рдмрдиाрдиे рдХी
рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै (рдЕрд░्рдеाрдд् рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг - рдиिрдпрдо рдк्рд░рдгाрд▓ी - рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп
рдкрд░िрдгाрдо)। рднाрд░рддीрдп рдмौрдж्рдзिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рд╕्рд╡рдпंрд╕िрдж्рдзрддा рдПрд╡ं рдоाॅрдбрд▓ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд
рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдк्рд░рддि рдЧрдарди рд╕рди्рджेрд╣ों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд╡िрдзि рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा
рд╣ै। ... ’рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╕рдд्рдпाрдкрди’ рдХрд░рдиा рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣िрд╕्рд╕ा рд░рд╣ा
рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдо рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк (Model) рдмрдиाрдиे рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЬреЬ рдПрд╡ं рдЕрди्рддःрд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╕े
рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рджाрд╡े рдФрд░ рдк्рд░рддि-рджाрд╡े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।’ рд╡िрднिрди्рдирддा, рдкृ. 148।
7. рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рджрд░्рд╢рди рдФрд░
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдз, рдкृ.
69।
8. рд╡рд╣ी, рдкृ. 58।
9. рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк:
рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ.
16।
10. рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк:
рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрдд рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ.
101।
11. рд╡рд╣ी।
12. рдЪिрди्рдордп рднाрд░рдд, рдкृ 96।
13. рд╡рд╣ी।
14. рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдоूрд▓
рд╕्рд╡рд░, рдбाॅ. рдЧोрд╡िрди्рдж рдЪрди्рдж्рд░ рдкांрдбे, рдиेрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╖िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕, рдирдпी
рджिрд▓्рд▓ी, 1993, рдкृ. 27-28।
15. рдЕрд╣ा! реЫिंрджрдЧी рдкрдд्рд░िрдХा, рд╕ंрдкा. рдЖрд▓ोрдХ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд╡рд░्рд╖ - 9, рдЕंрдХ-9, рдордИ 2013, рдЬрдпрдкुрд░।
16. рдк्рд░ाрдЪ्рдп рдзрд░्рдо рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп
рд╡िрдЪाрд░, рдкृ. 87।
17. рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा рддрдеा рдЕрди्рдп
рдиिрдмрди्рдз, рдЬрдпрд╖ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рдк्рд░рд╕ाрдж рдоंрджिрд░, рдЧोрд╡рд░्рдж्рдзрдирд╕рд░ाрдп, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, 1983, рдкृ. 63।
18. рд╡िрднिрди्рдирддा, рдкृ. 233। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд░ाрдЬीрд╡ рдорд▓्рд╣ोрдд्рд░ा рддреЮрд╕ीрд▓
рд╕े рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЕंрддрд░ рдХो рддрде्рдпрдкрд░рдХ рдвंрдЧ рд╕े рд░рдЦрддे рд╣ैं।
19. рд╡рд╣ी।
20. рдк्рд░рддिрдоाрди, рд╕рдоाрдЬ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдоाрдирд╡िрдХी рдХी рдкूрд░्рд╡-рд╕рдоीрдХ्рд╖िрдд
рдЕрд░्рдж्рдзрд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा, рдк्рд░рд╡ेрд╖ांрдХ:
рдЬрдирд╡рд░ी-рдЬूрди, 2013, рд╡рд░्рд╖-1, рдЦрдг्рдб-1, рдЕंрдХ-1, рдкृ. 454, 463
21. рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी
рдЧ्рд░рди्рдеाрд╡рд▓ी, рднाрдЧ-9, рдкृ. 200।
22. рдЖрджि, рдЕрди्рдд рдФрд░ рдЖрд░рдо्рдн, рдкृ. 79।
23. рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк:
рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ.
78।
24. рдк्рд░ाрдЪ्рдп рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп , рдкृ. 14।
25. рд╡рд╣ी, рдкृ. 12, 14।
26. рдЕрдЬ्рдЮेрдп: рдк्рд░рддिрдиिрдзि
рдиिрдмंрдз, рд╕ंрдХрд▓рди: рдХृрд╖्рдгрджрдд्рдд рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкुрд╕्рддрдХ рди्рдпाрд╕, рднाрд░рдд, 2014, рдкृ.
17।
27. рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк:
рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ.
61।
28. рд╕рдоाрд╕-14, рдкृ. 12।
29. рдоेрд░े рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░, рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा, рдХिрддाрдмрдШрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2010, рдкृ. 145।
30. рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк:
рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ.
79।
31. рд╡рд╣ी।
32. рдЖрджि, рдЕрди्рдд рдФрд░ рдЖрд░рдо्рдн, рдкृ. 66।
33. рд╡рд╣ी, рдкृ. 68।
34. рд╡рд╣ी, рдкृ. 73।
35. рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо, рдкृ. 135।