เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคตैเคšाเคฐिเค•ी

เคฆिเคต्เคฏा เคเคฎ เคชी

เคฆिเคต्เคฏा เคเคฎ เคชी

เคนिंเคฆी เคตिเคญाเค—, เคชांเคกिเคš्เคšेเคฐी เคตिเคถ्เคตเคตिเคฆ्เคฏाเคฒเคฏ, เคชुเคฆुเคš्เคšेเคฐी – 605014

เคกिเคœिเคŸเคฒ เคฏुเค— เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคตिเคถ्เคต เคญी เคฌเคฆเคฒเคจे เคฒเค—ा เคนै। เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เคธเคฎाเคœ เคจे เค‡เคธ เคจเคˆ เค•्เคฐांเคคि เค•ो เค…เคชเคจाเคจा เคถुเคฐु เค•เคฐ เคฆिเคฏा। เคธाเคนिเคค्เคฏ เคญी เค‡เคธเคธे เค•ैเคธे เค…เค›ूเคคा เคฐเคน เคธเค•เคคा เคนै ? เคซเคฒเคคः เคœिเคธ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคจे เคคเค•เคจीเค•ी เคธे เคœुเคก़เค•เคฐ เค…เคชเคจा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•िเคฏा เค‰เคธे เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เคจाเคฎ เคธे เคœाเคจा เคœाเคคा เคนै। เคฏเคนाँ เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคนै – เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคฎें เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธเคฎूเคšा เคธाเคนिเคค्เคฏ।

เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคเค• เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เค•ा เคฆूเคธเคฐे เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เคฏा เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคชเคฐเคธ्เคชเคฐ เคœुเคก़े เคฐเคนเคจे เค•ी เคธ्เคฅिเคคि เค•ो เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เค•เคนเคคे เคนैं। เค…ंเค—्เคฐेเคœी เคถเคฌ्เคฆเค•ोเคถ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ - “[ Connected by computer to one or more other computers or networks, as through a commercial electronic information services or the internet.]1। เคฏเคน เคธाเคฎाเคจ्เคฏเคคः เคเค• เคฆूเคธเคฐे เค•े เคธाเคฅ เคœुเคก़े เคฐเคนเคจे เค•ी เคธ्เคฅिเคคि เค•ो เคฆเคฐ्เคถाเคคा เคนै।
       เค‡เค•्เค•ीเคธเคตीं เคธเคฆी เค•ा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคœो เคฎुเคฆ्เคฐिเคค เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคญिเคจ्เคจ เค…เคชเคจे เคเค• เค…เคฒเค— เคชเคฐिเคตेเคถ เค•ा เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै, เค‰เคธे เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคธंเคœ्เคžा เคฆे เคธเค•เคคे เคนैं। เคœिเคธเค•े เค•เคˆ เคฐूเคช เคนैं เค•เคˆ เคฆिเคถाเคं เคนैं। เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เคจे เคœिเคธ เค†เคญाเคธी เคฆुเคจिเคฏा [Virtual World] เค•ा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•िเคฏा เคนै, เค‰เคธเคฎें เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เค•เคˆ เคจाเคฎ เคญी เคช्เคฐเคšเคฒिเคค เคนैं। เคœैเคธे – เค‡เคฒेเค•्เคŸ्เคฐॉเคจिเค• เคธाเคนिเคค्เคฏ เค…เคฅเคตा เคˆ-เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคกिเคœिเคŸเคฒ เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคธाเค‡เคฌเคฐ เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคนाเค‡เคชเคฐ เคŸेเค•्เคธ्เคŸ เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคจ्เคฏू เคฎीเคกिเคฏा เคฐाเค‡เคŸिंเค— เค‡เคค्เคฏाเคฆि। เคธเคฐเคฒ เคฐूเคช เคฎें เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ो เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เคฏा เค…เคจ्เคฏ เค‡เคฒेเค•्เคŸ्เคฐॉเคจिเค• เค‰เคชเค•เคฐเคฃ เคฏा เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคฌเคจा เคนुเค† เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•เคน เคธเค•เคคे เคนैं।
เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ा เคธ्เคตเคฐूเคช เค…เคค्เคฏंเคค เคตिเคธ्เคคृเคค เคนै। เคคเค•เคจीเค•ी เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เค‡เคธเค•े เคญी เคฐूเคช, เคขंเค—, เคญाเคต, เคถैเคฒी เค†เคฆि เคฌเคฆเคฒเคคे เคฐเคนเคคे เคนैं। เค‡เคธเคฒिเค เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ो เคเค• เคจिเคถ्เคšिเคค เคชเคฐिเคญाเคทा เคฎें เคฌाँเคงเคจा เค•เค िเคจ เค•ाเคฐ्เคฏ เคนै। เคฎुเคฆ्เคฐिเคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เค…เคฅเคตा เคชเคฐंเคชเคฐाเค—เคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคจे เคœเคฌ เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคฎें เคช्เคฐเคตेเคถ เค•िเคฏा เคคो เค‰เคธเค•े เคธ्เคตเคฐूเคช เคฎें เค•ाเคซी เคฌเคฆเคฒाเคต เค† เค—เคฏा เคคเคฅा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฆृเคถ्เคฏ, เคถ्เคฐเคต्เคฏ (เคšिเคค्เคฐ, เคถเคฌ्เคฆ, เคเคจिเคฎेเคถเคจ) เคฐूเคช เคฎें เคนเคฎाเคฐे เคธเคฎเค•्เคท เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคนोเคจे เคฒเค—ा। เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคธाเคœ-เคธเคœाเคตเคŸ, เคญाเคทा, เคถैเคฒी, เคฐूเคช เคธเคญी เคชเคฐ เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เคฏा เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เค•ी เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคชเคฐिเคฒเค•्เคทिเคค เคนोเคจे เคฒเค—ीं। เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคชเคฐ เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸ, เคฌ्เคฒॉเค—, เคˆ-เคชเคค्เคฐिเค•ाเคँ, เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸें เค†เคฆि เคฎें เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนै।
เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฐूเคช เคธे เค•เคนें เคคो เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เค…เคฅเคตा เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคชเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธเคญी เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคฐूเคช เค•ो เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคธंเคœ्เคžा เคฆी เคœाเคคी เคนै। เคชเคฐंเคคु เค‡เคฒेเค•्เคŸ्เคฐॉเคจिเค• เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคชเคฐिเคญाเคทा เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เคฏा เค•िเคธी เค…เคจ्เคฏ เค‡เคฒेเค•्เคŸ्เคฐॉเคจिเค• เค‰เคชเค•เคฐเคฃ (เคฎोเคฌाเค‡เคฒ, เคŸैเคฌเคฒेเคŸ เค†เคฆि) เคฎें เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ो เคˆ-เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•เคนเคคे เคนैं। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ा เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ, เคช्เคฐเคšाเคฐ-เคช्เคฐเคธाเคฐ เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคชเคฐ เคนी เคธंเคญเคต เคนै। เคเคš. เค•ैเคฅเคฐीเคจ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ- “Electronic literature, generally considered to exclude print literature that has been digitalized, is by contrast ‘digital born’ and (usually) meant to be read on a computer.”2। เค…เคคः เคฏเคนाँ เคˆ-เคธाเคนिเคค्เคฏ เคถเคฌ्เคฆ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคจ เค•เคฐเค•े เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคถเคฌ्เคฆ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคจा เค‰เคšिเคค เคนोเค—ा। เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เค…ंเคคเคฐ्เค—เคค เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคชเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ो เคจिเคฎ्เคจ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคฌाँเคŸा เคœा เคธเค•เคคा เคนै –

1. เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคชเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคชเคฐंเคชเคฐाเค—เคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ा เคกिเคœिเคŸเคฒीเค•ृเคค เคฐूเคช।

2. เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคฌ्เคฒॉเค—, เคˆ-เคชเคค्เคฐिเค•ाเคँ, เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸ, เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸ เค†เคฆि เคชเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคฎैเคฒिเค• เคธाเคนिเคค्เคฏ।

3. เคนाเค‡เคชเคฐ เคŸेเค•्เคธ्เคŸ เคธाเคนिเคค्เคฏ।

เค‰เคชเคฐोเค•्เคค เคช्เคฐเคฅเคฎ เคถ्เคฐेเคฃी เค•ा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎुเคฆ्เคฐिเคค เคชुเคธ्เคคเค•ों เค•ा เคนी เคกिเคœिเคŸเคฒ เคฐूเคช เคนै। เคœैเคธे เคนिंเคฆी เคฏा เค…เคจ्เคฏ เค•िเคธी เคญी เคญाเคทा เค•े เคช्เคฐाเคšीเคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธे เคฒेเค•เคฐ เค†เคงुเคจिเค• เคธाเคนिเคค्เคฏ เคคเค• เคœिเคธเค•ा เคฎुเคฆ्เคฐिเคค เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ เคนो เคšुเค•ा เคนै เค…เคฅเคตा เคนो เคฐเคนा เคนै, เค‰เคจ เค•िเคคाเคฌों เค•ो เคชी.เคกी.เคเคซ. เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฏा เค•िเคธी เค…เคจ्เคฏ เคฐूเคช เคฎें เคตिเคตिเคง เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸों เคชเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เค•เคฐाเคจा। เคนिंเคฆी เคธเคฎเคฏ, เคญाเคฐเคคเค•ोเคถ, เค—เคฆ्เคฏเค•ोเคถ, เค•เคตिเคคाเค•ोเคถ, เค•ाเคต्เคฏाเคฒเคฏ เค†เคฆि เคตेเคฌ เคชृเคท्เค ों เคชเคฐ เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธुเคฐเค•्เคทिเคค เคนैं। เค‡เคธी เค•े เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคฆेเคถ-เคตिเคฆेเคถ เคฎें เค•เคนीं เคญी เคชाเค เค• เค…เคชเคจे เคชเคธंเคฆीเคฆा เคฒेเค–เค• เค•ो เคฏा เคชुเคธ्เคคเค•ों เค•ो เคชเฅ เคธเค•เคคे เคนैं। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคชाเค  เค•ो เค‡เคฒेเค•्เคŸ्เคฐाเคจिเค• เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคธंเคœ्เคžा เคธे เค…เคญिเคนिเคค เค‡เคธเคฒिเค เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เค‡เคธเคฎें เคตो เคธाเคฐी เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคฆृเคท्เคŸเคต्เคฏ เคจเคนीं เคนैं เคœो เคˆ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เคนोเคคी เคนैं।
เค‰เคชเคฐोเค•्เคค เคฆूเคธเคฐे เค”เคฐ เคคीเคธเคฐे เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เคธाเคนिเคค्เคฏ เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคตिเคถेเคทเคคाเค“ं เคธे เคฏुเค•्เคค เคนोเคคा เคนै। เคกिเคœिเคŸเคฒ เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เคฎें เคฒिเค–े เคœाเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคชाเค  เคฎें เคถเคฌ्เคฆ, เคฆृเคถ्เคฏ, เคเคจीเคฎेเคถเคจ, เคตीเคกिเคฏो, เค‘เคกिเคฏो เค†เคฆि เคฎเคฒ्เคŸीเคฎीเคกिเคฏा เคคเค•เคจीเค•ी เค•ा เคธाเคฎंเคœเคธ्เคฏเคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคฏोเค— เคนोเคคा เคนै। เคˆ- เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคธเคฐ्เคตเคฅा เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคถेเคทเคคाเค“ं เคธे เคฏुเค•्เคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคคो เค•ेเคตเคฒ เคนाเค‡เคชเคฐ เคŸेเค•्เคธ्เคŸ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคนी เคนै।
เคตिเคถेเคทเคคाเคँ
เค…ंเคคःเค•्เคฐिเคฏाเคค्เคฎเค•เคคा [Interactivity] เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคเค• เค–ाเคธ เคตिเคถेเคทเคคा เคนै। เคฏเคนाँ เคชเคฐंเคชเคฐाเค—เคค เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธे เคญिเคจ्เคจ เคฒेเค–เค•-เคชाเค เค• เค•े เคฌीเคš เค•ी เคฆूเคฐी เคฎिเคŸ เคœाเคคी เคนै। เคคเคฅा เคฆोเคจों เค•े เคฌीเคš เคตैเคšाเคฐिเค• เคฐूเคช เคธे เคธंเคฌंเคง เคฌเคจा เคฐเคนเคคा เคนै। เคœैเคธे- เคšाเคนे เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคฌ्เคฒॉเค— เคนो เคฏा เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸें เคนों, เคชाเค เค• เค•िเคธी เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคชाเค  เค•ो เคชเคข़เคจे เค•े เคคुเคฐंเคค เคฌाเคฆ เค‰เคธเค•ी เคช्เคฐเคคिเค•्เคฐिเคฏा เคชोเคธ्เคŸ เค•े เคจीเคšे เคฆे เคธเค•เคคा เคนै। เค‰เคค्เคคเคฎ, เคฎเคง्เคฏเคฎ, เค…เคงเคฎ เคฐเคšเคจाเค“ं เค•ी เคชเคนเคšाเคจ เคชाเค เค• เค•ी เคช्เคฐเคคिเค•्เคฐिเคฏा-เค†เคฒोเคšเคจा เคธे เคนी เคนोเคคी เคนै। เค‡เคจ เคช्เคฐเคคिเค•्เคฐिเคฏाเค“ं เค”เคฐ เค†เคฒोเคšเคจाเค“ं เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฒेเค–เค• เค…เคชเคจे เค…เค—เคฒे เคชोเคธ्เคŸ เคฎें เคญूเคฒ เค•ो เคธुเคงाเคฐ เคฒेเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคช्เคฐเคคिเค•्เคฐिเคฏाเค“ं เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคธ्เคตเคฐूเคช เคฐเคšเคจा เค‰เคค्เคคเคฎ เค•ोเคŸि เค•ी เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคงि เคชाเคคी เคนै เคคो เคฒेเค–เค• เค•ा เคฎเคจोเคฌเคฒ เคŠँเคšा เคนोเคคा เคนै เค”เคฐ เคตเคน เค…เคชเคจे เค…เค—เคฒे เคชोเคธ्เคŸ เคฎें เคชिเค›เคฒे เคชोเคธ्เคŸ เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เค…เคงिเค• เค‰เคค्เคคเคฎ เคฒेเค–เคจ เค•े เคฒिเค เคช्เคฐेเคฐिเคค เคนोเคคा เคนै।
เคธ्เคตเคš्เค›ंเคฆ เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ [Freedom of Publishing] เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคฎें เคต्เคฏเค•्เคคि เค…เค•ेเคฒे เคฏा เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เค•े เคธเคฎूเคน เคฎिเคฒเค•เคฐ เคธाเคฅ เคฒेเค–เคจ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं। เคธंเคชाเคฆเค• เคฏा เคช्เคฐเค•ाเคถเค• เคœैเคธे เคฎเคง्เคฏเคตเคฐ्เคคी เคฒोเค—ों เค•ा เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เคฏเคนाँ เค–เคค्เคฎ เคนो เคœाเคคा เคนै। เคฒेเค–เค• เค…เคชเคจे เคตिเคšाเคฐ-เคตिเคฎเคฐ्เคถ, เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคชाเค  เค†เคฆि เค–ुเคฒ เค•เคฐ เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं। เคฏเคนाँ เคฒेเค–เค• เคนी เคช्เคฐเค•ाเคถเค• เคฌเคจ เคœाเคคा เคนै।
เค…เคฐेเค–ीเคฏ เคฐเคšเคจा [Non-linear writing] เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคตिเคถेเคทเคคाเค“ं เคฎें เคธे เคเค• เคนै। เค‡เคธเค•ी เคตเคœเคน เคธे เคชाเค  เค•ो เคชเคข़เคจे เคฏा เคธเคฎเคเคจे เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎें เคญी เคฌเคฆเคฒाเคต เคจเคœ़เคฐ เค†เคคा เคนै। เคนाเค‡เคชเคฐ เคŸेเค•्เคธ्เคŸ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคฐเคšเคจाเคँ เคœ्เคฏाเคฆा เคจเคœ़เคฐ เค†เคคी เคนैं।
เคœैเคธा เค•ि เคชเคนเคฒे เค•เคนा เค—เคฏा เคนै เค‰เค•्เคค เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ा เคกिเคœिเคŸเคฒी เคœเคจ्เคฎ [Digital Born] เคนोเคคा เคนै। เค‡เคธเค•ा เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคนै เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคธे เคœुเคก़ा เคนुเค† เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เค…เคฅเคตा เค‰เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เค…เคจ्เคฏ เค‡เคฒेเค•्เคŸ्เคฐॉเคจिเค• เค‰เคชเค•เคฐเคฃ เคธे เคฌเคจा เคนुเค† เคธाเคนिเคค्เคฏ। เคœिเคธเค•ा เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ เคช्เคฐเคšाเคฐ-เคช्เคฐเคธाเคฐ เค†เคฆि เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เค•े เคœ़เคฐिเค เคธंเคญเคต เคนै। เคนाเค‡เคชเคฐ เคŸेเค•्เคธ्เคŸ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคฆेเค–ेंเค—े เคคो เคกिเคœिเคŸเคฒ เคธे เคฌाเคนเคฐ เค‡เคธเค•ा เค•ोเคˆ เคชूเคฐ्เคฃ เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।
เคจ्เคฏू-เคฎीเคกिเคฏा เค•े เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฆौเคฐ เคฎें เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคถ्เคต เค†เคชเคธ เคฎें เคœुเฅœा เคนुเค† เคนै। เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸों เคฎें เคคो เคฌเคš्เคšे, เคฌूเฅे, เคœเคตाเคจ เค†เคฆि เคธเคญी เคชीเคข़िเคฏाँ เคธเค•्เคฐिเคฏ เคญूเคฎिเค•ा เคฎें เคนैं। เคเคธी เคญूเคฎिเค•ा เคฎें เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ो เคชเคข़เค•เคฐ เคชाเค เค• เค…เคชเคจी เคช्เคฐเคคिเค•्เคฐिเคฏा เค–ुเคฆ เคฒेเค–เค• เคคเค• เคธीเคงे เคชเคนुँเคšाเคคा เคนै। เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคชाเค เค• เค…เคชเคจे เคชเคธंเคฆीเคฆा เคฒेเค–เค• เคธे เค•เคนीं เคจ เค•เคนीं เคœुเคก़ाเคต เคฎें เคฐเคนเคคा เคนै। เคซเคฒเคคः เค•िเคธी เคญी เคฐเคšเคจा เคชเคฐ เคŸीเค•ा เคŸिเคช्เคชเคฃी เค‰เคธ เคฐเคšเคจा เค•े เคช्เคฐเค•ाเคถ เคฎें เค†เคจे เค•े เคคुเคฐंเคค เคฌाเคฆ เคถुเคฐु เคนो เคœाเคคी เคนै। เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคฏเคน เคเค• เคจเคฏी เคถुเคฐुเค†เคค เคนै। เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े, เคฒेเค–เคจ เค•े, เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคชूเคฐ्เคฃเคคः เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เคนोเคจे เค•ा।
เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคเค• เค”เคฐ เคตिเคถेเคทเคคा เค‰เคธเค•ी เคฐเคšเคจा เคถैเคฒी เคเคตं เค…เคตเคคเคฐเคฃ เค•ा เคขंเค— เคนै। เคฎเคฒ्เคŸीเคฎीเคกिเคฏा เคคเค•เคจीเค• เค•े เค‡เคธ्เคคेเคฎाเคฒ เค•ी เคตเคœเคน เคธे เค•िเคธी เคญी เคฐเคšเคจा เค•ो เคชเฅा, เคธुเคจा เคต เคฆेเค–ा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคชाเค เค• เคเคธी เคฐเคšเคจाเค“ं เคชเคฐ เคœ्เคฏाเคฆा เค†เค•เคฐ्เคทिเคค เคญी เคนोเคคे เคนैं เคœो เคชเคฐंเคชเคฐाเค—เคค เคฒेเค–เคจ เคธे เคญिเคจ्เคจ เคฐเคšเคจाเคค्เคฎเค• เคถैเคฒी เคฎें เคจเคฏाเคชเคจ เคฒिเค เคนुเค เคนों।
เค‡เคคिเคนाเคธ
เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคถुเคฐुเค†เคคी เคฆौเคฐ เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคเค• เค‘เคกिเคฏो เคฌुเค•, เคœिเคธे เคธเคจ् 1934 เคฎें เคฌเคจाเคฏा เค—เคฏा เคฅा, เค•ा เคœिเค•्เคฐ เคตिเค•ीเคชीเคกिเคฏा เคฎें เคนै। เคฏเคน เค…เคจेเค• เคฒเค˜ु เค•เคฅाเคँ เคเคตं เค•िเคคाเคฌों เค•े เค…เคง्เคฏाเคฏों เค•ा เคธंเค•เคฒเคจ เคฅा। เคฎैเค•เคฒ เคนाเคฐ्เคŸ เคชเคนเคฒे เคˆ เคฒेเค–เค• เคนैं। เคตिเค•िเคชीเคกिเคฏा เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ - เคธเคฐ्เคตเคธเคฎ्เคฎเคคि เคธे 1971 เคฎें เคฎैเค•เคฒ เคนाเคฐ्เคŸ เค•ो เคชเคนเคฒे เคˆ-เคฌुเค• เคฒेเค–เค• เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฎाเคจ्เคฏเคคा เคฎिเคฒी เคœिเคจ्เคนोंเคจे เค…เคฎेเคฐिเค•ा เค•े เคเค• เคฆเคธ्เคคाเคตेเคœ เค•ो เค‡เคฒेเค•्เคŸ्เคฐॉเคจिเค• เคฐूเคช เคฆिเคฏा। เคฒเค—เคญเค— 1994 เคคเค• เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคกाเคฏเคฐी เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคฒिเค–ी เคœाเคจेเคตाเคฒी เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคกाเคฏเคฐी (เค†เคœ เค•े เคฌ्เคฒॉเค—) เค•ी เคถुเคฐुเค†เคค เคนुเคˆ।3 เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เค…ंเคคเคฐ्เค—เคค เคนाเค‡เคชเคฐ เคŸेเค•्เคธ्เคŸ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคถुเคฐुเค†เคค 1980 เคฆเคถเค• เค•े เค‰เคค्เคคเคฐाเคฐ्เคง เคคเคฅा 1990 เค•े เคฆเคถเค• เค•े เคชूเคฐ्เคตाเคฐ्เคง เคฎें เคนुเค†। เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคชाเค  เค•ो เคฒिंเค•ों เคฆ्เคตाเคฐा เคœोเคก़เค•เคฐ เคนाเค‡เคชเคฐ เคŸेเค•्เคธ्เคŸ เคฌเคจाเคฏा เค—เคฏा। เคฏเคน เคฎुเค–्เคฏเคคः เคชाเค  เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै। เคชैเคฐेเคŸ เคตीเคฐेเคธ เค•เคนเคคी เคนैं - “[The hypertext literature created in the late 1980 and early 1990s was primarily text based and was characterized by linking various blocks of text together…]4। เคธเคจ् 1991 เคธे 2003 เค•े เคธเคฎเคฏ เคคเค• เคตเคฐ्เคฒ्เคก เคตाเค‡เคก เคตेเคฌ เค•ा เคช्เคฐाเคฐंเคญिเค• เคฐूเคช เคšเคฒเคคा เคฐเคนा। 2000 เคคเค• เคฏूเคจीเค•ोเคก เคเคจเค•ोเคกिंเค— เคฎाเคจเค•ों เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคนुเค† เคœिเคธเค•ी เคตเคœเคน เคธे เคฒोเค— เค…เคชเคจी เคฎाเคคृเคญाเคทा เคฎें เค•ंเคช्เคฏूเคŸเคฐ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคจे เคฒเค—े। เคฏเคน เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ी เคชเคนเคฒी เคธीเคข़ी เคฅी। เคˆ-เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•े เคฆूเคธเคฐे เคšเคฐเคฃ เค•े เคฐूเคช เคฎें เคตेเคฌ 2.0 เค•ा เค†เคตिเคฐ्เคญाเคต เคฎाเคจा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। 2004 เคคเค• เค†เคคे-เค†เคคे เคตेเคฌ 2.0 เค•ी เคถुเคฐुเค†เคค เคนुเคˆ। เคคเคค्เคชเคถ्เคšाเคค् เค…ंเคคःเค•्เคฐिเคฏाเคค्เคฎเค•เคคा [Interactivity] เคœैเคธी เค…เคจेเค• เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคฎें เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนोเคจे เคฒเค—ी। เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคฌ्เคฒॉเค—िंเค—, เคˆ-เคชเคค्เคฐिเค•ाเคँ, เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸ เค†เคฆि เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคนुเค†। เคฒोเค— เค…เคชเคจी-เค…เคชเคจी เคฎाเคคृเคญाเคทा เคฎें เค…เคชเคจी เคญाเคตเคจाเค“ं เค•ो เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคฌ्เคฒॉเค—ों เคฎें เคฏा เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸों, เคˆ-เคชเคค्เคฐिเค•ाเค“ं เคฎें เคฒिเค–เคจे เคฒเค—े। เค‰เคค्เคคเคฐोเคค्เคคเคฐ เคคเค•เคจीเค•ी เคตिเค•ाเคธ เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคธ्เคตเคฐूเคช เคธाเคนिเคค्เคฏ เคจे เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เค•ी เคฆुเคจिเคฏा เคฎें เค…เคชเคจी เคตिเคถिเคท्เคŸ เคชเคนเคšाเคจ เคฌเคจाเคˆ। 
เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เค†เคงाเคฐ
เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏ เคชเคฐ เคšเคฐ्เคšा เค•เคฐเคจेเคตाเคฒी เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸों เค•ी เคฌाเคค เค•เคฐें เคคो เค‰เคจ्เคนें เค•เคˆ เคช्เคฐเค•ाเคฐों เคฎें เคตिเคญเค•्เคค เค•เคฐเคจा เคนोเค—ा। เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें เค‡เคจ्เคนीं เคธाเค‡เคŸों เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เค—เคคिเคตिเคงिเคฏाँ เคนोเคคी เคนैं। เคธुเคจीเคฒ เค•ुเคฎाเคฐ เคฒเคตเคŸे เคจे เคฒिเค–ा เคนै - เคนिंเคฆी เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸ เค•े เคฐूเคช เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เค…เคจेเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคนैं। เค•ुเค› เคชเคฐ เคนเคฐ เคฆिเคจ เคจเคฏा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนोเคคा เคนै। เค•ुเค› เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸें เคญी เคนैं เคœिเคจ เคชเคฐ เคฒोเค— เค…เคชเคจा เคฒिเค–ा เคนुเค† เคธाเคนिเคค्เคฏ เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เค•เคฐเคคे เคนैं।5 เค•ुเค›ेเค• เคธंเคธ्เคฅाเค“ं เค•ी เคญी เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸें เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เคชเคฐ เคฆृเคท्เคŸเคต्เคฏ เคนै। เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคตिเคตिเคง เคตिเคงाเค“ं เค•े เคฒिเค เคธเคฎเคฐ्เคชिเคค เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸें เคญी เคฏเคนाँ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนै। เคˆ-เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เคฎें เคฌ्เคฒॉเค—िंเค— เค•ा เคฏोเค—เคฆाเคจ เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนै। เคฌ्เคฒॉเค— เคเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคตेเคฌเคธाเค‡เคŸ เคนै เคœिเคธเคฎें เคต्เคฏเค•्เคคि เค…เคชเคจी เคฌाเคคें, เคตिเคšाเคฐ, เคšिंเคคเคจ เค†เคฆि เค•ो เคเค• เคกाเคฏเคฐी เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฒिเค–เคคा เคนै। เคตिเคทเคฏ เคตैเคตिเคง्เคฏ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคฏเคน เค…เคจेเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคนो เคธเค•เคคे เคนैं। เคœैเคธे – เคฐाเคœเคจीเคคिเค• เคฌ्เคฒॉเค—, เคตाเคฃिเคœ्เคฏिเค• เคฌ्เคฒॉเค—, เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคฌ्เคฒॉเค— เค†เคฆि। เคตिเคทเคฏ เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆเคจ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เค‡เคธเค•े เคŸेเค•्เคธ्เคŸ เคฌ्เคฒॉเค—, เคตीเคกिเคฏो เคฌ्เคฒॉเค—, เคšिเคค्เคฐ เคฌ्เคฒॉเค— เค†เคฆि เคจाเคฎ เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคง เคนैं। เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคฆेเค–ा เคœाเคฏ เคคो เคฌ्เคฒॉเค—िंเค— เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เค•िเคธी เคญी เคฐเคšเคจा เคฎें เคค्เคตเคฐिเคค เคฒेเค–เคจ, เคค्เคตเคฐिเคค เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ เค”เคฐ เคค्เคตเคฐिเคค เคช्เคฐเคคिเค•्เคฐिเคฏा เคฎिเคฒ เคธเค•เคคी เคนै। เค‡เคธी เคถ्เคฐेเคฃी เคฎें เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸें เคญी เค†เคคी เคนैं। เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸ เคเค• เคเคธी เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคœเค—เคน เคนै, เคœเคนाँ เค‰เคชเคฏोเค—เค•เคฐ्เคคा เค…เคชเคจा เคธंเค•्เคทिเคช्เคค เคชเคฐिเคšเคฏ เค•े เคธाเคฅ เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคธंเคฌंเคง เคธृเคœเคจ เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै เค”เคฐ เค‰เคธเค•े เคœ़เคฐिเค เค…เคจ्เคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคाเค“ं เค•े เคธाเคฅ เคธंเคฌंเคง เคฌเคจा เคธเค•เคคा เคนै। เค…เคฎांเคกा เคฒेंเคนเคฐ्เคŸ เคคเคฅा เคฎेเคฐी เคฎेเคกेเคจ เคจे เคเค• เคฒेเค– เคฎें เคฒिเค–ा เคนै - [A social networking site is an online place where a user can create a profile and build a personal network that connects him or her to other users.]6। เค‡ंเคŸเคฐเคจेเคŸ เค•ी เคฆुเคจिเคฏा เคฎें เคซेเคธเคฌुเค•, เคŸ्เคตिเคŸ्เคŸเคฐ, เคฒिंเค•เคกिเคจ เค†เคฆि เค…เคจेเค• เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸें เคนैं เคœो เค•ेเคตเคฒ เคฎเคจोเคฐंเคœเคจाเคฐ्เคฅ เคจเคนीं เคฌเคฒ्เค•ि เคธाเคฎाเคœिเค•, เคฐाเคœเคจीเคคिเค•, เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคถैเค•्เคทเคฃिเค• เค†เคฆि เคœीเคตเคจ เค•े เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคชเคนเคฒू เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคนैं। เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคฆृเคท्เคŸि เคธे เค‡เคธ เคฎाเคง्เคฏเคฎ เค•ो เคชเคฐเค–ा เคœाเค เคคो เคช्เคฐเคคिเคฆिเคจ เค…เคจेเค• เคฎौเคฒिเค• เคฐเคšเคจाเคँ, เคšाเคนे เคตเคน เค•เคฅा เคธाเคนिเคค्เคฏ เคนो, เค•เคตिเคคा เคนो เคฏा เค…เคจ्เคฏ เค•िเคธी เคญी เคตिเคงा เคฎें เคนो, เคธोเคถเคฒ เคจेเคŸเคตเคฐ्เค•िंเค— เคธाเค‡เคŸों เคฎें เคœเคจ्เคฎ เคฒे เคฐเคนी เคนैं। เคˆ-เคชเคค्เคฐिเค•ाเคँ เคญी เค‡เคธ เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคชीเค›े เคจเคนीं เคนै। เคฆैเคจिเค• เคฐूเคช เคธे, เคธाเคช्เคคाเคนिเค• เคฐूเคช เคธे, เคฎाเคธिเค• เคฐूเคช เคธे เคˆ-เคชเคค्เคฐिเค•ाเค“ं เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคตिเคงाเคँ เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนोเคคी เคฐเคนเคคी เคนैं। เคธेเคคु, เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เคกॉเคŸ เค•ॉเคฎ, เคธเคฎाเคฒोเคšเคจ, เคœाเคจเค•ीเคชुเคฒ, เค…เคชเคจी เคฎाเคŸी, เคธाเคนिเคค्เคฏ เคถिเคฒ्เคชी, เคธ्เคตเคฐ्เค—เคตिเคญा เค†เคฆि เคฆेเคถ เคตिเคฆेเคถ เคธे เคจिเค•เคฒเคจे เคตाเคฒी เค•เคˆ เคˆ เคชเคค्เคฐिเค•ाเคँ เค‘เคจเคฒाเค‡เคจ เคฎें เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนैं।
เค‡เคธ เคคเค•เคจीเค•ी เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เค•्เคฐांเคคि เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคธुเคฆूเคฐ เคฌैเค े เคต्เคฏเค•्เคคि เค…เคชเคจी เคฎเคจเคšाเคนी เคญाเคทा เคฎें เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคชाเค  เค•ा เค†เคธ्เคตाเคฆเคจ เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं।
เคธंเคฆเคฐ्เคญ - เคธंเค•ेเคค
1.       Dictionary.references.com, accessed on 30.06.2015
2.       http://eliterature.org/pad/elp.html (Electronic literature: What is it?, Hayels Katherine) Accessed on 12.10.15
3.       http://wikipedia.org/literature/history, accessed on 15.10.2015
4.       www.folklore.ee/folklore/vol29/cyberlit.pdf(Piret Vires{date of issue-10.7592/EFJF 2005.29.cyberlit} Literature in cyberspace, accessed on 30.06.2015
5.       เคนिंเคฆी เคตेเคฌ เคธाเคนिเคค्เคฏ, เคกॉ. เคธुเคจीเคฒเค•ुเคฎाเคฐ เคฒเคตเคŸे, เคชृ.เคธं. 42

6.       Amanda Lenhart and marry Madden, Social networking websites and teens – An overview

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคฐเคšเคจा เคธे เคธเคฎ्เคฌंเคงिเคค เคถाเคฒीเคจ เคธเคฎ्เคตाเคฆ เค•ा เคธ्เคตाเค—เคค เคนै।