рдЕрднिрдирд╡ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд рдХी рдХाрд╡्рдп-рд╕ाрдзрдиा

рдЫेрджी рд╕ाрд╣
- рдбॉ. рдЫेрджी рд╕ाрд╣

рдЕрднिрдирд╡ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЙрдж्рдмोрдзрдХ, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рд╡ैрддाрд▓िрдХ рдФрд░ рдпुрдЧрдЪेрддрдиा рдХे рд╕рдЪ्рдЪे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдеे। рд╡े рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рд╡ाрдгी рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рдХрд╡ि рдеे। рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЕрддीрдд рдХा рдЧौрд░рд╡ рдЧाрдиेрд╡ाрд▓ा, рд╡рд░्рддрдоाрди рдХा рдмрд╣ुрдд рдмाрд░ीрдХ рд╕े рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╕ूрдд्рд░ рд╣ोрддा рд╣ै।

 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдЧुрдк्рдд рдЬी рдиे рдк्рд░ाрдпः рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░рдЪрдиा рдоें рдЕрддीрдд рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХे рдк्рд░рднाрдкूрд░्рдг рдХाрд╡्рдп рдоें рдЕрддीрдд рдХा рд╕ुंрджрд░ рд░ूрдк рд╡рд░्рддрдоाрди рдХो рдк्рд░ेрд░рдгा рдХा рд╕рдХ्рд╖рдо рднाрд╡ рд╕ौंрдкрддा рд╣ै рддाрдХि рдХुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЫрдЯрдкрдЯाрддा рд╣ुрдЖ рд╡рд░्рддрдоाрди рдХोрдИ рдирдпी рд░ाрд╣ рдкा рд╕рдХे। ‘рд░ाрдоाрдпрдг, ‘рдорд╣ाрднाрд░рдд’ рдФрд░ ‘рд╢्рд░ीрдордж्рднрдЧрд╡рдж्рдЧीрддा’ рдЬैрд╕े рд╕्рдеाрдпी рдЧ्рд░ंрдеों рдиे рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рдХрд╡िрдпों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░ाрдпः рд╕рднी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡िрдпों рдиे рдЙрдирдХे рдЖрднाрд░ рдХो рдк्рд░рд╕ाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЕрддीрдд рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдкрд╡िрдд्рд░ा рд╕рд▓िрд▓ा рдХी рддрд░рд╣ рднрд╡्рдпрддा рдХा рдк्рд░рдХाрд╢-рд╕्рддंрдн рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рдХрд▓्рдпाрдг рдХा рдЕрдоृрдд рдЫрд▓рдХрддा рд░рд╣рддा рд╣ै। ‘рд╕ाрдХेрдд’ рдХे рд░ाрдо рд╣ों рдпा ‘рдкंрдЪрд╡рдЯी’ рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдордг, ‘рдж्рд╡ाрдкрд░’ рдХे рдХृрд╖्рдг рд╣ों рдпा рдмрд▓рд░ाрдо, рдЧुрдк्рдд рдЬी рдиे рдХрднी рднी рдЕрдкрдиे рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рд╡िрд▓ुрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджिрдпा। рднाрд░рддेंрджु рдиे рдЬिрд╕ рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдХी рдФрд░ рдЙрд╕े рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдкрд░ рдкреЬा। рдЧुрдк्рдд рдЬी рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡ि рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдеे। рд╢्рд░ी рдЧुрдк्рдд рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдгीрдд ‘рдЬрдпрдж्рд░рде рд╡рдз’, ‘рд╕ैрд░ंрдз्рд░ी’ рдЖрджि рд░рдЪрдиाрдУं рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдФрд░ рдк्рд░ेрд░рдгा рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд╣ी рд╣ैं। ‘рдк्рд░рджрдХ्рд╖िрдгा’, ‘рд╕ाрдХेрдд’ рдФрд░ ‘рдкंрдЪрд╡рдЯी’, рдЗрди рддीрди рдХाрд╡्рдп-рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рд░ाрдоाрдпрдг рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдЧुрдк्рдд рдЬी рдиे рдЗрди рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХा рднी рдз्рдпाрди рд░рдЦा рд╣ै। ‘рд╕ाрдХेрдд’ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд् рдХा рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдгीрдд рдПрдХ рдиिрдмंрдз ‘рдХрд╡िрдпों рдХी рдЙрд░्рдоिрд▓ा рд╡िрд╖рдпрдХ рдЙрджाрд╕ीрдирддा’ рд╡рд╣ीं рд╕े рдк्рд░ेрд░рдгा рд▓ेрдХрд░ рдЧुрдк्рдд рдЬी рдиे ‘рд╕ाрдХेрдд’ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рд░ाрдоाрдпрдг рдХी рдХрдеा рдХा рдПрдХ рд▓рдШु, рдЕрдд्рдпंрдд рд╣ी рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЕंрд╢ рд▓ेрдХрд░ рдкंрдЪрд╡рдЯी рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдЪिрдд्рд░рдг, рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк, рдиाрдЯрдХीрдпрддा рдЖрджि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЫोрдЯी-рд╕ी рд░рдЪрдиा рдХाрдлी рдЕрдЪ्рдЫी рд╣ै। ‘рд╕ाрдХेрдд’ рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕े рднी рдХрд╡ि рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрдо рдХृрддि рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╢्рд░ी рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХी рдРрд╕ी рд░рдЪрдиाрдПँ рднी рд╣ैं, рдЬिрдирдХा рдЖрдзाрд░ рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╕ंрд╕्рдХрддि рдФрд░ рдХрдеा рд╣ै। рдЗрдирдоें ‘рдпрд╢ोрдзрд░ा’ рдФрд░ ‘рдЕрдирдШ’ рдХा рдиाрдо рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं। ‘рдЕрдирдШ’ рдкрдж्рдпрдмрдж्рдз рд░ूрдкрдХ рд╣ै рддрдеा рдмौрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рдЬाрддрдХ рдХрдеा рдХा рд░ूрдкांрддрд░ рдоाрдд्рд░ा рд╣ै। ‘рдпрд╢ोрдзрд░ा’ рдПрдХ рдЦंрдб рдХाрд╡्рдп рд╣ै рдФрд░ рд╣िंрджी рдЬрдЧрдд् рдоें рдпрд╣ рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рдЪрдиा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдкрдж्рдп-рдоिрд╢्рд░िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕े рдЪंрдкू-рдХाрд╡्рдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╢ोрдзрд░ा рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ा рдХा рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рджिрдЦрд▓ाрдХрд░ рдЬрдирдиी рдФрд░ рдкрдд्рдиी рдХा рд╕ुंрджрд░ рд░ूрдк рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд╕рдХрдиे рдоें рдЧुрдк्рдд рдЬी рдиे рд╕рдлрд▓рддा рдкाрдпी рд╣ै। ‘рдЧुрд░ुрдХुрд▓’, ‘рддेрдЧрдмрд╣ाрджुрд░’, ‘рд░ंрдЧ рдоें рднंрдЧ’ рдЖрджि рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ैं। рджेрд╢рдк्рд░ेрдо, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдХृрддिрдпों рдоें рд╣ैं। ‘рдХुрдгाрд▓ рдЧीрдд’ рдХे рдЧीрддों рдоें рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рдФрд░ рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╕्рд╡рд░ рдоुрдЦрд░ рд╣ै। рд╕рд░्рд╡े рднрд╡рди्рддु рд╕ुрдЦिрдиः рдХा рдЕрдкूрд░्рд╡ рдЖрджрд░्рд╢ рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╕рдорд╕्рдд рдХाрд╡्рдп рдЗрд╕ी рдк्рд░ेрд░рдгा рдХे рдЧौрд░рд╡ рд╕े рджीрдк्рдд, рдЗрд╕ी рд╡िрд░ाрдЯ् рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рд╕े рднрд░ा-рдкूрд░ा рд╣ै। рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдХा рдмреЬрдк्рдкрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╡ि рдХрд╡ि рдХрд╣рддा рд╣ै1                          

                                             ‘‘рднूрд▓ोрдХ рдХा рдЧौрд░рд╡,
                                             рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд▓ीрд▓ाрд╕्рдерд▓ рдХрд╣ाँ?
                                             рдлैрд▓ा рдордиोрд╣рд░ рдЧिрд░ि рд╣िрдоाрд▓рдп рдФрд░
                                             рдЧंрдЧाрдЬрд▓ рдЬрд╣ाँ?
                                           рд╕ंрдкूрд░्рдг рджेрд╢ों рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХिрд╕
                                             рджेрд╢ рдХा рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рд╣ै
                                           рдЙрд╕рдХा рдХि рдЬो рдЛрд╖ि рднूрдоि рд╣ै
                                            рд╡рд╣ рдХौрди рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рд╣ै।”

рд╡рд░्рддрдоाрди рднाрд░рдд рдХी рджрдпрдиीрдп рджрд╢ा рдХा рдоाрд░्рдоिрдХ рдЪिрдд्рд░ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╡ि рдХрд╣рддा рд╣ै- 2
     ‘‘рднाрд░рдд рдХрд╣ो рддो рдЖрдЬ рддुрдо рдХ्рдпा рд╣ो рд╡рд╣ी рднाрд░рдд рдЕрд╣ो।
      рд╣े рдкुрдг्рдпрднूрдоि! рдХрд╣ाँ рдЧрдпी рд╣ै рд╡рд╣ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рд╢्рд░ी рдХрд╣ो?
      рдЕрдм рдХрдорд▓ рдХ्рдпा, рдЬрд▓ рддрдХ рдирд╣ीं, рд╕рд░ рдордз्рдп рдХेрд╡рд▓ рдкंрдХ рд╣ै;
      рд╡рд╣ рд░ाрдЬ рд░ाрдЬ рдХुрдмेрд░ рдЕрдм рд╣ा! рд░ंрдХ рдХा рднी рд░ंрдХ рд╣ै।

 рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЕрдзोрдЧрддि рдХा рдЪिрдд्рд░ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╡ि рд░ोрд╖ рдХे рд╕्рд╡рд░ рдоें рдХрд╣рддा рд╣ै3
                       рд╣ा! рдЖрдЬ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоाрд░्рдЧ рднी рд╕ंрдХीрд░्рдг рд╣ोрдХрд░ рдХ्рд▓िрд╖्рдЯ рд╣ै।

     рдХुрд▓рдкрддि-рд╕рд╣िрдд рдЙрди рдЧुрд░ुрдХुрд▓ों рдХा рдз्рдпाрди рд╣ी рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рд╣ै। рдмिрдХрдиे рд▓рдЧी рд╡िрдж्рдпा рдпрд╣ाँ рдЕрдм, рд╢рдХ्рддि рд╣ो рддो рдХ्рд░рдп рдХрд░ो, рдпрджि рд╢ुрд▓्рдХ рдЖрджि рди рджे рд╕рдХो рддो рдоूрд░्рдЦ рд░рд╣рдХрд░ рд╣ी рдорд░ो╬╝рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХे рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै╬╝рдЙрдирдХी рдкंрдХ्рддि-рдкंрдХ्рддि рдоें рд▓рд╣рд░ाрддा рд╣ुрдЖ рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рд╣ै। рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХा рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж ‘рднाрд░рдд-рднाрд░рддी’ рдХे рдХ्рд▓ेрд╢िрдд рд╕्рд╡рд░ों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдпрд╢ोрдзрд░ा рдХे рд╡िрдпोрдЧ рдХे рдЕрд╢्рд░ुрдиिрд░्рдЭрд░ рддрдХ рд▓рд╣рд░ाрдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рд╣ै। ‘рдж्рд╡ाрдкрд░’ рдФрд░ ‘рд╕ैрд░ंрдз्рд░ी’ рдоें ‘рдк्рд░рджрдХ्рд╖िрдгा’ рдФрд░ ‘рдкंрдЪрд╡рдЯी’ рдоें ‘рдЪंрдж्рд░рд╣ाрд╕’ рддрдеा ‘рддिрд▓ोрдд्рддрдоा’ рдоें ‘рд╕ाрдХेрдд’ рдФрд░ ‘рдЕрдирдШ’ рдоें рдЖрд╡ाрдЬ рдмрджрд▓-рдмрджрд▓рдХрд░ рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиि рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рд╣ै, рдЬो рдЙрдирдХी рдХाрд╡्рдп-рд╕ाрдзрдиा рдХा рдорд╣ाрдк्рд░ाрдг рд╣ै। рдоेрд░ी рджृрд╖्рдЯि рдоें ‘рднाрд░рдд-рднाрд░рддी’ рдЗрдирдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдЧ्рд░ंрде рд╣ै। рдпрд╣ рдЖрд▓ोрдХ рджीрдк рдмрдирдХрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рд╕ुрдХृрддि рдХी рд╕ुрдк्рд░рднा рд╕े рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХा рдпрд╢ рдЗрддрдиा рдлैрд▓ा рдХि рд╡े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╣ुрдП। рдЗрд╕рдоें рдЧुрдк्рдд рдЬी рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рдЕрддीрдд рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдЖрджрд░्рд╢ों рдФрд░ рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХा рд╣ी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै рдЕрдкिрддु рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рдХुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЦुрд▓рдХрд░ рдЖँрд╕ू рднी рдмрд╣ाрдП рд╣ैंै। ‘рд╣рдо рдХौрди рдеे’ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрддीрдд рдХा рд╕ुंрджрд░ рдЪिंрддрди, ‘рдХ्рдпा рд╣ो рдЧрдпे рд╣ैं’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрдж्рдпрддрди рдХा, рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХा рдиिрд░ूрдкрдг ‘рдФрд░ рдХ्рдпा рд╣ोंрдЧे рдЕрднी’ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рдЗрд╢ाрд░ा╬╝рдЗрди рддीрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХрд╡ि рдХी рдУрдЬрд╕्рд╡ी рдЪेрддрдиा рдк्рд░рдмुрдж्рдз рд╣ुрдИ рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि ‘рджिрдирдХрд░’ рдиे рдЗрд╕ी рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рдХो ‘рдордиुрдЬ рдХी рдЖрд╢ा’ рдоें рд╢ाрд╢्рд╡рдд рджेрдЦा, рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдЗрд╕рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рд╕्рдкрд░्рдзा рдФрд░ рдд्рдпाрдЧ рдХा рд╕ाрдзрдиा-рдкрде рдкрдХреЬे рд░рд╣े рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЙрд╕े рд╣ी ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा’ рдоें рд╕рд╢рдХ्рдд рд╕рдд्рдп рдФрд░ рдЕрдЬेрдп рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдкाрдпा। рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдиे ‘рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдЖँрдЧрди рдоें рдк्рд░рдердо рдХिрд░рдгों рдХा рджे рдЙрдкрд╣ाрд░’ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрд╖ा рдХा рдЕрднिрдиंрджрди рдХिрдпा, рджिрдирдХрд░ рдиे рдкौрд░ुрд╖ рдХे рдкुँрдЬीрднूрдд рдЬ्рд╡ाрд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें ‘рдоेрд░े рдирдЧрдкрддि рдоेрд░े рд╡िрд╢ाрд▓’ рдХी рдпाрдЪрдиा рдХी। рдЧुрдк्рдд рдЬी рдиे рдЙрди рд╕рдорд╕्рдд рдкौрд░ाрдгिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХो рд╕ँрднाрд▓рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рджुрд░्рджрд╢ा рдкрд░ рд╡्рдпрдеा рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЧुрдк्рдд рдЬी рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै4
      “рд╣рдо рдХौрди рдеे рдХ्рдпा рд╣ो рдЧрдпे рд╣ैं рдФрд░ рдХ्рдпा рд╣ोंрдЧे рдЕрднी।
            рдЖрдУ рд╡िрдЪाрд░ें рдЖрдЬ рдоिрд▓рдХрд░ рдпे рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╕рднी।”5

                рд╡рд░्рддрдоाрди рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рдХे рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡ि рд╢्рд░ी рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╕ंрд╡рдд् 1943 рдоें рдЭाँрд╕ी рдХे рдЪिрд░рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рд╕ुрд╡िрдЦ्рдпाрдд рд▓ेрдЦрдХ рдбॉ. рдЖрд░. рдПрди. рдЧौреЬ рдиे рдЕрдкрдиी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд░ाрдЬрд╣ंрд╕ рд╣िंрджी рдиिрдмंрдз’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै, ‘‘рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХे рдЬाрддीрдп рдкрдд्рд░ा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдеीं। рдкंрдбिрдд рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдиे рдкрд░ рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧीं। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдиे рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдФрд░ ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджिрдпा। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рд╕े рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдкाрдХрд░ рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХी рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рддिрднा рдЬाрдЧ рдЙрдаी рдФрд░ рд╢рдиैः-рд╢рдиैः рдЙрдирдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा।” рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХी рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рддिрднा рдкрд░ рдЧрд░्рд╡ рд╣ै। ‘рд╕ाрдХेрдд’ рдкрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХी рдУрд░ рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдоंрдЧрд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж рдкाрд░िрддोрд╖िрдХ рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рдеा। ‘рдЬрдп рднाрд░рдд’ рдЙрдирдХी рдирд╡ीрдирддрдо рдХृрддि рд╣ै। рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдЧुрдк्рдд рдЬी рдПрдХ рд╕ाрдзрдХ рдХрд╡ि рд╣ै, рдЙрдирдХी рд╕ाрдзрдиा рдХी рдЪрд░рдоोрдкрд▓рдм्рдзि ‘рд╕ाрдХेрдд’ рд╣ै।”6

                 рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХृрддि ‘рднाрд░рдд рднाрд░рддी’ (1931) рд╣ै। рдкुрдиः рдбॉ. рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдиे рдЗрд╕ рд╕ुрдХृрддि рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै, ‘‘рд╣िंрджी рднाрд╖ा-рднाрд╖ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ा рдоें рдЗрддрдиे рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдЬрдЧाрдиे рдХा рдЬो рдХाрдо рдЕрдХेрд▓े ‘рднाрд░рдд-рднाрд░рддी’ рдиे рдХिрдпा, рдЙрддрдиा рдЕрди्рдп рдкुрд╕्рддрдХों рдиे рдоिрд▓рдХрд░ рднी рдирд╣ीं рдХिрдпा।”7

                    рдЧुрдк्рдд рдЬी рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЙрдкрджेрд╢ाрдд्рдордХ рд╡ाрдгी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдХрд╡ि рдХा рдХрдерди рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै, ‘‘рдирд░ рд╣ो рди рдиिрд░ाрд╢ рдХрд░ो рдорди рдХो, рдпрд╣ी рдкрд╢ु-рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै рдХि рдЖрдк рд╣ी рд╕рджा рдЪрд░े, рд╡рд╣ी рдордиुрд╖्рдп рд╣ै рдЬो рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдорд░े’। рдЕрддрдПрд╡ рдЧुрдк्рдд рдЬी рдпुрдЧीрди рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдХрд╡ि рдеे। рд╡े рдпुрдЧрдзрд░्рдоी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдеे। рдПрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдиे рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै, “рд╡े рдЙрджाрд░ рд╣ँрд╕рдоुрдЦ рдоिрд▓рдирд╕ाрд░, рд╕рд╣ृрджрдп рдПрд╡ं рдоृрджुрднाрд╖ी рд╣ै।” рдк्рд░ो. рдирд▓िрди рд╡िрд▓ोрдЪрди рд╢рд░्рдоा рдиे рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХрд╣ा рдеा, “рдЧुрдк्рдд рдЬी рдЙрди рдХрд╡िрдпों рдоें рдирд╣ीं рд╣ै рдЬिрди рдкрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ुрдП рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдмрди рдЬाрдиे рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рд╣ो рдЬाрдиे рдХी рдЦрддрд░рдиाрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЕрдкрдиे рдХो рдкाрд╡ें।” рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХी рдХाрд╡्рдп-рдХृрддिрдпाँ рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдоाрдгрд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ैं рдХि рд╕ंрдЦ्рдпा рдФрд░ рдкрд░िрдоाрдг рдХा рдЖрдзिрдХ्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╡्рдпрд░्рде рдирд╣ीं рдЬाрддा। рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдоें рдЬिрд╕ рд╕्рд╡рджेрд╢ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЬाрддीрдп рдЧौрд░рд╡ рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ूрдд्рд░ाрдкाрдд рд╣ुрдЖ, рдЙрд╕рдХे рднाрд╡ी рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ूрдд्рд░ाрдзाрд░ рдЧुрдк्рдд рдЬी рдбॉ. рдЙрдоाрдХांрдд рдЧोрдпрд▓ рдиे рдаीрдХ рд╣ी рдХрд╣ा рд╣ै, ‘‘рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдк्рд░рд╡рдХ्рддाрдХे рд╕ाрде рд╣ी рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЬी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рднी рд╣ैं। рдЗрдирдХी рдк्рд░ाрдпः рд░рдЪрдиाрдПँ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддाрд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рд╣ैं। рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें ‘рднाрд░рдд-рднाрд░рддी’ рдХेрдпोрдЧрджाрди рдХो рднुрд▓ाрдпा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा। рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╡िрд░ाрдЯ् рднाрд╡ों, рдорд╣ाрди рдЪрд░िрдд्рд░ों рддрдеा рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджрдХे рдк्рд░рддि рдЕрдорд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЧुрдк्рдд рдЬी рд╕рджैрд╡ рдпाрдж рдХिрдпे рдЬाрдПँрдЧे।

рд╕ंрджрд░्рдн
1. рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд, ‘рднाрд░рдд-рднाрд░рддी’ рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд╕рджрди, рдЭाँрд╕ी, рдкृ. рд╕ं.-142.рд╡рд╣ी, рдкृ. рд╕ं.-953.рд╡рд╣ी, рдкृ. рд╕ं.-1264.рд╡рд╣ी, рдкृ. рд╕ं.-1635
2рд▓ेрдЦрдХ рдбॉ. рдЖрд░.рдПрди. рдЧौреЬ, ‘рд░ाрдЬрд╣ंрд╕’ рд╣िंрджी рдиिрдмंрдз рд░ाрдЬрд╣ंрд╕ рдк्рд░ेрд╕, рд░ाрдордирдЧрд░ рдоेрд░рда, рдкृ. рд╕ं.-886
3рд▓ेрдЦрдХ рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рджूрд╕рд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕
4рд╡рд╣ी, рдкृ. рд╕ं.-313       

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।