рдЖрдУ рд╣िंрджी рд╕ीрдЦें - рднाрдЧ 3

рдбॉ. рд╕рдд्рдпрд╡ीрд░ рд╕िंрд╣

рд╕рдд्рдпрд╡ीрд░ рд╕िंрд╣

рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЖрдЪाрд░्рдп (рд╣िंрджी)
рд▓ा. рдм. рд╢ा. рд░ाрдЬрдХीрдп рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдХोрдЯрдкूрддрд▓ी (рдЬрдпрдкुрд░) 303108, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рднाрд░рдд
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 979 996 4305; рдИрдоेрд▓: drsatyavirsingh@gmail.com


рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि: рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕

рд╡ाрдЪिрдХ, рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд, рдоौрдЦिрдХ рднाрд╖ा рдХो рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд╖ा рдХे рд▓िрдЦिрдд рд░ूрдк рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдз्рд╡рдиि рдпा рд╡рд░्рдг рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦिрдд рдЪिрд╣्рди, рд╕ंрдХेрдд рдпा рдк्рд░рддीрдХ рдмрдиाрдП рдЧрдП। рд╡рд░्рдгों рдХी рдЗрд╕ рд╕ंрдХेрдд рдпा рдк्рд░рддीрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╣ी 'рд▓िрдкि' рдХрд╣ा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рд▓िрдкि рдПрдХ рддрд░рд╣ рд╕े рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рдз्рд╡рдиिрдпों рдХो рд▓िрдЦрдХрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рдвंрдЧ рд╣ै। рдЗрд╕े рд╣рдо рдРрд╕े рднी рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि "рд▓िрдкि, рднाрд╖ा рдХे рд╢्рд░рд╡्рдп рд░ूрдк рдХो рд▓िрдЦिрдд рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рддीрдХ рдЪिрд╣्рдиों рдпा рд╕ंрдХेрдд рдЪिрд╣्рдиों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै।" рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕ाрде рднाрд╖ा рдФрд░ рд▓िрдкि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЬुрдб़ा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЖрдкрд╕ी рднाрд╡ों рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП; рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рд╕ुрджूрд░ рддрдХ рд╕ंрдк्рд░ेрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП; рд▓िрдкि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ुрдИ, рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд▓िрдкि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд▓िрдкि рдХा рдЬрди्рдо рднाрд╖ा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдПрдХ рдиिрд░्рд╡िрд╡ाрджिрдд рд╕рдд्рдп рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕ाрде рд╣ी рд▓िрдкि рдХे рдЬрди्рдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рд╕рднी рд▓िрдкिрдпों рдХे рд╕ाрде рд▓рдЧрднрдЧ рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдХी рд▓िрдкि рдХे рдЬрди्рдорджाрддा рдИрд╢्рд╡рд░ рд╣ै। рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╢ोрдз, рдЧрд╡ेрд╖рдгा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХुрдЫ рдмाрддें рд╕ुрд▓рдЭ рдкाрдпी। рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рдзाрд░рдгा рдХे рд╕рд╡ाрд▓ рдХो рди рддो рдкूрд░्рдгрддрдпा рдирдХाрд░ा рдЬा рд╕рдХрддा рддрдеा рди рд╣ी рдЕрдкрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рднाрд╖ा рдФрд░ рд▓िрдкि: рд╕ाрдо्рдп-рд╡ैрд╖рдо्рдп
 рднाрд╖ा рдФрд░ рд▓िрдкि рджोрдиों рдХा рд╕ंрдмंрдз рдоाрдирд╡ीрдп рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рд░рд╣ा рд╣ै। рджोрдиों рдоें рдз्рд╡рдиि рд╕ंрдХेрддों рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै; рджोрдиों рд╣ी рд╡िрдЪाрд░ рдПрд╡ं рднाрд╡ों рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрдзрди рд╣ै; рджोрдиों рд╣ी рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рдз्рд╡рдиिрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рджोрдиों рдПрдХ рд╕िрдХ्рдХे рдХे рджो рдкрд╣рд▓ू рд╣ैं। рджोрдиों рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣рддे рд╣ैं। рджोрдиों рдХा рдЕрдкрдиे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рд▓िрдкि рдХे рдмिрдиा рднाрд╖ा рдХा рдоूрд▓्рдп рдирд╣ीं рддो рд╡рд╣ाँ рднाрд╖ा рдХे рдмिрдиा рд▓िрдкि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं। рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕рдХे рджोрдиों рдоें рдЕंрддрд░ рднी рд╣ै। рднाрд╖ा рдз्рд╡рдиि рдк्рд░рддीрдХों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд▓िрдкि рд▓िрдЦिрдд рдЪिрд╣्рдиों рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा। рднाрд╖ा рдХाрд▓ рддрдеा рд╕्рдеाрди рдоें рд╕ीрдоाрдмрдж्рдз рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рд▓िрдкि рд╕ीрдоाрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддी рд╣ै, рдХाрд▓ाрддीрдд рд░рд╣рддी рд╣ै। рднाрд╖ा рдХ्рд╖рдгिрдХ рд╣ै рддрдеा рд╡ाрдпрд╡ीрдп рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рд▓िрдкि рд╢ाрд╢्рд╡рдд् рд░рд╣рддी рд╣ै। рдпрджि рднाрд╖ा рдХो рдоाрдирд╡ рдоाрдиा рдЬाрдП рддो рд▓िрдкि рдЙрд╕рдХा рдЫाрдпाрдЪिрдд्рд░ рд╣ै। рдоुрдЦ्рдпрддः рднाрд╖ा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै, рдЕрд╕рд▓ рд╣ै рдЬрдмрдХि рд▓िрдкि рдЙрд╕ рднाрд╖ा рдХी рдирдХрд▓ рд╣ै। рднाрд╖ा рдХे рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдоें рдЬिрд╣्рд╡ा (рдЬीрдн), рдиाрдХ, рддाрд▓ु рдЖрджि рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рд╡ाрдХ् рдпंрдд्рд░ों рдХा рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд▓िрдкि рдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рд▓ेрдЦрдиी, рдЪिрдд्рд░ों, рд╡рд░्рдгों рдЖрджि рдХा рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣рддा рд╣ै। рднाрд╖ा рдЬрд╣ाँ рд╣рдоाрд░ी рдз्рд╡рдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд╡ों рдПрд╡ं рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ै рд╡рд╣ीं рд▓िрдкि рдЙрди्рд╣ीं рд╡िрдЪाрд░ों, рднाрд╡ों рдХो рдз्рд╡рдиि рдЪिрд╣्рдиों, рд░ेрдЦाрдУं, рдЪिрдд्рд░ों, рд╡рд░्рдгों рдЖрджि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ै।

рд▓िрдкि рдХा рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕
 рднाрд╖ा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣ै, рддो рд▓िрдкि рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рднी рдХрдо рдк्рд░ाрдЪीрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдЖрдЬ рд╣рдо рдз्рд╡рдиिрдоूрд▓рдХ рдпा рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХ рд▓िрдкि рдХो рдЕрдзिрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд░ूрдк рдПрдХрджрдо рдирд╣ीं рдЖрдпा। рдЕрдиेрдХ рд╕ोрдкाрдиों рд╕े рд╣ोрддे рд╣ुрдП рдЖрдпा। рд▓िрдкि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдХ्рд░рдоिрдХ рд╕ोрдкाрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै - рдЪिрдд्рд░рд▓िрдкि, рд╕ूрдд्рд░рд▓िрдкि, рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд▓िрдкि, рднाрд╡рдоूрд▓рдХрд▓िрдкि, рдлрди्рдиी рд▓िрдкि, рдЧूреЭाрдХ्рд╖рд░िрдХ рд▓िрдкि, рдХ्рд░ीрдЯрд▓िрдкि, рд╣िрдЯ्рдЯाрдЗрдЯ рд▓िрдкि, рд╕िंрдзु рдШाрдЯी рдХी рд▓िрдкि, рдЪीрдиी рд▓िрдкि, рдз्рд╡рдиिрдоूрд▓рдХ (рдз्рд╡рдиि рдоूрд▓рдХ рдХे рджो рднेрдж рд╣ैं- рдЕрдХ्рд╖рд░ाрдд्рдордХ рддрдеा рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХ) рд▓िрдкि। рдЙрдХ्рдд рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдбॉ. рд░ाрдЬрдордгि рд╢рд░्рдоा рдиे рдХिрдпा। рдХрдоोрдмेрд╢ рдпрд╣ी рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрд╡िрдж् рдпा рд▓िрдкिрд╡िрдж् рдХрд░рддे рд╣ैं। рд▓िрдкि рдЕрдкрдиे рд╡िрдХाрд╕рдХ्рд░рдо рдоें рдЪिрдд्рд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕ाрдордиे рдЖрдИ। рдЖрдЬ рднी рдЪीрдиी рдФрд░ рдЬाрдкाрдиी рднाрд╖ा рдХी рдпрд╣ी рд▓िрдкि (рдЪिрдд्рд░ рд▓िрдкि) рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╕рдорд╕्рдпा рдЪिрдд्рд░ों рдХी рдЕрдзिрдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрдЦ्рдпा 200 рд╕े рд▓ेрдХрд░ 2000 рддрдХ рдЪрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рднाрд╡ों рдХो рдЪिрдд्рд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдмрд╣ुрдд рджुрд╖्рдХрд░ рдХाрд░्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдз्рд╡рдиिрдоूрд▓рдХ (рдЕрдХ्рд╖рд░ाрдд्рдордХ, рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХ) рд▓िрдкि рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдЕрди्рдп рд▓िрдкिрдпों рдХा рд╣рд╢्рд░ рд╣ुрдЖ। рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рд╡े рд▓िрдкिрдпाँ рднी рдХाрд▓ рдХा рдЧ्рд░ाрд╕ рдмрди рдЧрдпी। рдЖрдЧे рд╡िрдХाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдпी।

рднाрд░рдд рдоें рд▓िрдкि рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕
 рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░ाрдЪीрди рд▓िрдкिрдпों рдоें рд╕िंрдзु рдШाрдЯी рдХी рд▓िрдкि (3500 рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡), рдЦрд░ोрд╖्рдаी рд▓िрдкि (400 рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡ рд╕े 300 рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡) рдФрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдоी рд▓िрдкि (500 рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡ рд╕े 350 рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡) рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рд╕िंрдзु рдШाрдЯी рдХी рд▓िрдкि рдХुрдЫ рдЪिрдд्рд░ाрдХ्рд╖рд░ рдеी рддрдеा рдХुрдЫ рдз्рд╡рдиिрдоूрд▓рдХ рдеी। рд╣рдб़рдк्рдкा рддрдеा рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕िрдХ्рдХे, рдоुрд╣рд░ों рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕िंрдзु рдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рд▓िрдкि рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рдмाрдж рдоें рднाрд░рдд рдоें рджो рд╣ी рд▓िрдкिрдпाँ рдк्рд░рдзाрдирдд: рд╕्рдеाрди рдмрдиा рдкाрдпी। рдЦрд░ोрд╖्рдаी рддрдеा рдм्рд░ाрд╣्рдоी рд▓िрдкि। рдЗрди рджोрдиों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдЬैрди рдЧ्рд░ंрде рдкрди्рдирд╡рдгाрд╕ूрдд्рд░ (18 рд▓िрдкिрдпों рдХा рдиाрдо) рддрдеा рдмौрдж्рдзों рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдкुрд╕्рддрдХ 'рд▓рд▓िрдд рд╡िрд╕्рддрд░' (64 рд▓िрдкिрдпों рдХा рдиाрдо) рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЦрд░ोрд╖्рдаी рд▓िрдкि рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рд▓рдЧрднрдЧ 1000 рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рд░рд╣ा। рдпрд╣ рджाрдпीं рд╕े рдмाрдпीं рдУрд░ рдЪрд▓рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦी рдЬाрддी рдеी। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рд▓ेрдЦ рдЕрд╢ोрдХ рдорд╣ाрди рдХे рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рд╢рд╣рдмाрдЬрдЧреЭी (рдпूрд╕ुрдлрдЬрдИ, рдкंрдЬाрдм) рддрдеा рдордирд╕ेрд░ा (рд╣рдЬाрд░ा рдЬिрд▓ा, рдкंрдЬाрдм) рдоें рдоिрд▓े рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рдп рдиाрдо рд╣ै - рдЗंрдбोрд╡рдкैंрдХ्рддिрдпрди, рд╡ैрдХ्рдЯ्рд░िрдпрди, рдХाрдмुрд▓िрдпрди, рдмैрдХ्рдЯ्рд░ोрдкाрд▓ рдЖрджि। рдЗрд╕рдХे рдХुрд▓ 37 рдЪिрд╣्рди рдеे, рдЬिрд╕рдоें 5 рд╕्рд╡рд░ рддрдеा 32 рд╡्рдпंрдЬрди рдмрддाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рддрдеा рдкрд░ाрднрд╡ рднाрд░рдд рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ। рдпрдж्рдпрдкि рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрд╕े рд╡िрджेрд╢ी рд▓िрдкि рдоाрдиा рд╣ै।

рдЦрд░ोрд╖्рдаी рд▓िрдкि рдХे рдмрд░рдХ्рд╕ рднाрд░рдд рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рд▓िрдкि рдм्рд░ाрд╣्рдоी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рднाрд░рдд рдоें рд╣ुрдЖ। рднाрд░рдд рд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рд▓िрдкि рдХрдоोрдмेрд╢ рдм्рд░ाрд╣्рдоी рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ी рд╕े рдкोрд╖рдг рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा। рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рдирдоूрдиे рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдмрд╕्рддी рдЬिрд▓े рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдкिрдкрд░рд╡ा рдХे рд╕्рддूрдк рдоें рддрдеा рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдЕрдЬрдоेрд░ рдЬिрд▓े рдХे рд╡рдбрд▓ी (рд╡рд░्рд▓ी) рдЧ्рд░ाрдо рдХे рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рдоें рдоिрд▓े рд╣ैं।

рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдХा рдпрд╣ рд╕рдордп 500 рдИ. рдкू.рд╕े 350 рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдПрд╡ं рдк्рд░рдоाрдгों рд╕े рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рддрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ृрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै। рдбॉ. рд░ाрдЬрдмрд▓ी рдкांрдбेрдп рдХा рдордд рд╣ै рдХि рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдм्рд░рд╣्рдо рдпा рд╡ेрдж рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рдеा। рдЪीрдиी рд╡िрд╢्рд╡рдХोрд╢ рдлाрдмाрди-рд╢ु-рд▓िрди (668 рдИ.) рдоें рдЗрд╕рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рдм्рд░рд╣्рдоा рдоाрдиे рдЧрдпे рд╣ै рдЬिрди्рд╣ें рдЪीрди рдоें fan рдиाрдо рдХा рдЖрдЪाрд░्рдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд░ाрдЬрдордгि рд╢рд░्рдоा рдиे рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдХो 'рд╡ैрджिрдХी' рдиाрдо рджिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╡ेрджों рдХा рд╕ंрдкाрджрди, рд╕ंрдХрд▓рди рд╕ाрд░рд╕्рд╡рдд (рдм्рд░ाрд╣्рдо) рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ рдеा। рдЕрддः рдЗрд╕ рд╕ंрдХрд▓рдиाрд░्рде рдЬो рд▓िрдкि рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ुрдИ, рд╡рд╣ рдпрд╣ рд╡ैрджिрдХी рд▓िрдкि рд╣ी рд╣ै। рд╡िрдХाрд╕ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдм्рд░ाрд╣्рдоी рд▓िрдкि рдХो рддीрди рдпुрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рдХे рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै -
1. рдк्рд░ाрдЧैрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдпुрдЧ - рд╡ैрджिрдХ рдпुрдЧ рд╕े 6 рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡ рддрдХ।
2. рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ - рдЗрд╕ рд╕рдордп рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдХे рдЕрдХ्рд╖рд░ рдЧोрд▓ाрдХाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рдеे।
3. рдЧुрдк्рдд рдХाрд▓ - рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдм्рд░ाрд╣्рдоी рд╕े рдЕрдиेрдХ рдЖрдзुрдиिрдХ рд▓िрдкिрдпों рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ।

рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдХा рдкाँрдЪрд╡ी рд╢рддाрдм्рджी рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡ рд╕े 350 рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡ рддрдХ рдПрдХ рд░ूрдк рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рджो рдзाрд░ाрдУं, рднाрдЧों рдпा рд╢ैрд▓िрдпों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рд╣ो рдЧрдИ рдпा рдмрди рдЧрдИ। рдЙрдд्рддрд░ी рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдгी рдм्рд░ाрд╣्рдоी। рджрдХ्рд╖िрдгी (рд╢ैрд▓ी рдзाрд░ा) рд╕े рддेрд▓ुрдЧु, рдХрди्рдирдб़, рддрдоिрд│, рдорд▓рдпाрд▓рдо, рд╕िंрд╣рд▓ी, рдмрд░्рдоी рдЖрджि рд▓िрдкिрдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЙрдд्рддрд░ी рдХो рд╣ी рдЧुрдк्рдд рдиाрдо рдоिрд▓ा (350 рд╕े 500 рдИ.) рдЗрд╕рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╣ोрддा рдеा। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдЗрд╕рдХे рд╡рд░्рдгों,рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдоें рд╡рдХ्рд░рддा (рдХुрдЯिрд▓рддा) рдЖрдиे рд▓рдЧी рддो рдиाрдо рдкреЬा 'рдХुрдЯिрд▓ рд▓िрдкि'। рдпрд╣ рд╕рдордп 500 рдИ. рд╕े 900 рдИ. рдХा рд╣ै । рдпрд╣ рдЧुрдк्рдд рд▓िрдкि рдХा рд╣ी рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдеा। рдЧुрдк्рдд рд▓िрдкि рд╕े рджो рдзाрд░ाрдПँ рд╕ाрдордиे рдЖрдпी। рд╢ाрд░рджा рд▓िрдкि рддрдеा рдк्рд░ाрдЪीрди рдиाрдЧрд░ी । рдпрд╣ рд╕рдордп 900 рдИ. рдХा рд╣ै। рдХрд╢्рдоीрд░ рдХी рдЕрдзिрд╖्рдаाрдд्рд░ी рджेрд╡ी рд╢ाрд░рджा рдХे рдиाрдо рдкрд░ 'рд╢ाрд░рджा рд▓िрдкि' рд░рдЦा рдЧрдпा। рдЗрд╕рд╕े рдиिрд╖्рдкрди्рди рд▓िрдкिрдпाँ рд╣ैं - рдХрд╢्рдоीрд░ी, рдЯрдХ्рдХрд░ी (рдЯाрдХрд░ी), рдЧुрд░ुрдоुрдЦी (рд╕िрдЦों рдХे рджूрд╕рд░े рдЧुрд░ु рдЕंрдЧрдж рджेрд╡ рдиे рдкंрдЬाрдмी рднाрд╖ा рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдпी), рдбोрдЧрд░ी, рдЪрдордУрд▓ी (рдЪрдоोрд▓ी), рдХрдЪ्рдЫी (рдХोрд╖्рдЯी), рд▓ंрдбा, рдЬौрдирд╕ाрд░ी, рдХुрд▓्рд▓рдИ, рдоुрд▓्рддाрдиी, рд╕िрд░рдоौрд░ी рдЖрджि рд╣ै।

рдХुрдЯिрд▓ рд▓िрдкि рд╕े рд╣ी рдк्рд░ाрдЪीрди рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдХा рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें 9 рд╡ीं рд╢рддी рдХे рдЕंрддिрдо рдЪрд░рдг рдоें рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕े рдиंрдж рдиाрдЧрд░ी (рдиंрджीрдиाрдЧрд░ी) рдХे рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░ा рдЬाрддा рдеा। рд╡िрдЬрдп рдирдЧрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдиे рдЕрдкрдиे рджाрди рдкрдд्рд░ों рдоें рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा। рдк्рд░ाрдЪीрди рдиाрдЧрд░ी рдХे рдкूрд░्рд╡ी рд░ूрдк рдмंрдЧрд▓ा, рдЕрд╕рдоिрдпा, рдХैрдеी (рдоुрдЦ्рдпрддः рдХाрдпрд╕्рдеों, рдмिрд╣ाрд░ рдХी), рдЙреЬिрдпा, рдордгिрдкुрд░ी рдЖрджि рдХा рдЬрди्рдо рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ी рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рд░ूрдк рд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рдиाрдЧрд░ी рдпा рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी (15-16 рд╡ीं рд╢рддी), рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ी , рдЧुрдЬрд░ाрддी, рдмрдиिрдпाрдИ (рдорд╣ाрдЬрдиी, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди) рдЖрджि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।

рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि
 рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рднाрд░рдд рдоें рд▓िрдкि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХ्рд░рдо рдХा рдеा। рдЬिрд╕рдоें рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рддрдХ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмрддाрдпा рдЧрдпा рдпा рдХрд╣े рдХि рд╡िрдХाрд╕ рдХ्рд░рдо рдеा। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡िрд╣ंрдЧрдо рджृрд╖्рдЯिрдкाрдд рдХрд░ें рддो рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдм्рд░ाрд╣्рдоी рд▓िрдкि рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рд░ूрдк рд╕े 350 рдИ. рдоें рдЧुрдк्рдд рд▓िрдкि рддрдеा рдЧुрдк्рдд рд▓िрдкि рд╕े 500-600 рдИ. рдоें рдХुрдЯिрд▓ рд▓िрдкि рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдХुрдЯिрд▓ рд▓िрдкि рд╕े рд╣ी рдЖрдард╡ीं-рдирд╡ीं рд╢рддी рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдк्рд░ाрдЪीрди рдиाрдЧрд░ी рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдк्рд░ाрдЪीрди рдиाрдЧрд░ी рдХे рджो рд░ूрдк - рдкрд╢्рдЪिрдоी рддрдеा рдкूрд░्рд╡ी рдеे। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рд░ूрдк рд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рдиाрдЧрд░ी, рдЧुрдЬрд░ाрддी, рдорд╣ाрдЬрдиी рдЖрджि рд▓िрдкिрдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рдиाрдЧрд░ी рд╕े рд╣ी рдкंрдж्рд░рд╣рд╡ीं-рд╕ोрд▓рд╣рд╡ीं рд╢рддी рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдиाрдЧрд░ी рдпा рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ। рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпोрдЧ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рд░ाрдЬा рдЬрдпрднрдЯ्рдЯ (7рд╡ीं-8рд╡ीं рд╢рддी рдИ.) рдХे рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ рдирд░ेрд╢ों рдХे рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рднрд░рдкूрд░ рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рд▓िрдкि рд╣िंрджी рдк्рд░ांрддों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ рдоें рднी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╡ैрджिрдХ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдкाрд▓ि, рдк्рд░ाрдХृрдд, рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢, рдЕрд╡рд╣рдЯ्рдЯ рддрдеा рдкुрд░ाрдиी рд╣िंрджी рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрд╕ рд▓िрдкि рдХी рдЕрдоूрд▓्рдп рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ै।

рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХा рдиाрдордХрд░рдг
 рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдХे рдиाрдо рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдорддैрдХ्рдп рдирд╣ीं рд╣ै। рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ोрдиे рд╕े рд╡рд╣ाँ рдХे рдкंрдбिрдд рд╡рд░्рдЧ рдЕрд░्рдеाрдд् рдиाрдЧрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХे рдиाрдо рд╕े рдЗрд╕े рдиाрдЧрд░ी рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╕े рдирдЧрд░ों рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдХा рдиाрдо рдиाрдЧрд░ी рдкрдб़ा। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмौрдж्рдзों рдХे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдЧ्рд░ंрде рд▓рд▓िрдд рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд 64 рд▓िрдкिрдпों рдоें рдПрдХ 'рдиाрдЧрд▓िрдкि' рднी рдЖрддी рд╣ै, рдЗрд╕ рдиाрдЧ рд╕े рдиाрдЧрд░ी рдиाрдо рд╣ो рдЧрдпा। рджेрд╡рднाрд╖ा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд╕े рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде 'рджेрд╡' рд╢рдм्рдж рдЬुрдб़ рдЧрдпा। рдбॉ. рдзीрд░ेंрдж्рд░ рд╡рд░्рдоा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордз्рдп рдХाрд▓ рдоें рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХी рдПрдХ рд╢ैрд▓ी рдеी 'рдиाрдЧрд░ рд╢ैрд▓ी' рдЬिрд╕рдоें рдЪрддुрд░्рднुрдЬी рдЖрдХृрддिрдпाँ рд╣ोрддी рдеी (рдиाрдЧрд░ी рдоें рдЪрддुрд░्рднुрдЬी - рдЕрдХ्рд╖рд░ рдк, рдн, рдо, рдЧ рд╣ै) рдЬिрд╕рд╕े рдиाрдордХрд░рдг рдиाрдЧрд░ी рд╣ुрдЖ। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рддांрдд्рд░िрдХ рдЪिрд╣्рди рджेрд╡рдиाрдЧрд░ рд╕े рд╕ाрдо्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕े рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХрд╣ा। рдЖрд░. рд╢ाрдо рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдиे рдЗрд╕рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХी рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХा рдордд рд╣ै рдХि рджेрд╡рдирдЧрд░ рдХाрд╢ी рдоें рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рдЪрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рд╣ै рдпрд╣ рдиाрдордХрд░рдг рд╣ुрдЖ। рдПрдХ рдордд рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдХो рдирдЧрд░ рдФрд░ рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдХो рджेрд╡ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдЗрди рд╕рдм рдорддों рд╕े рдпрд╣ рддो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХो рднाрд░рдд рдХी рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдПрд╡ं рдкрд░िрдоाрд░्рдЬिрдд рднाрд╖ा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рддрднी рдЙрд╕े 'рджेрд╡рд╡ाрдгी' рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╡ाрдб्рдо़рдп рдХो рд▓िрдкिрдмрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХा рдХाрд░्рдп рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдХो рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдпрд╣ी рдиाрдЧрд░ी рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХрд╣рд▓ाрдпी।

рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХा рд╡िрдХाрд╕
 рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рд░ाрдЬा рдЬрдпрднрдЯ्рдЯ рдХे рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦों рдоें рдЗрд╕ рд▓िрдкि рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рдирдоूрдиे рд╕ाрдордиे рдЖрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЖрдард╡ीं-рдирд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХूрдЯ рдирд░ेрд╢ों рдПрд╡ं рдмрдб़ौрджा рдХे рдз्рд░ुрд╡рд░ाрдЬ рдиे рдЕрдкрдиे рдк्рд░ांрдд рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдиे рднी рдЗрд╕ рдХो рдЕрдкрдиाрдпा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдпрд╣ рд▓िрдкि рднाрд░рдд рдХे рдЕрдиेрдХ рдк्рд░ांрддों рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рдЗрд╕ рд▓िрдкि рдХो 'рдмाрд▓рдмोрдз' рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдИрд╕ा рдХी рдЖрдард╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддी рддрдХ рдоेрд╡ाрдб़ рдХे рдЧुрд╣िрд▓ рд╡ंрд╢ी рд░ाрдЬा, рдоाрд░рд╡ाрдб़ рдХे рдкрд░िрд╣ाрд░ рд░ाрдЬा, рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд╣ैрд╣рдпрд╡ंрд╢ी рд░ाрдЬा, рд░ाрдаौрдб़ рдФрд░ рдХрд▓рдЪुрд░ी рдирд░ेрд╢ों, рдХрди्рдиौрдЬ рдХे рдЧрд╣реЬрд╡ाрд▓ рдФрд░ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рд╕ोрд▓ंрдХी рд░ाрдЬाрдУं рдХे рд░ाрдЬ्рдп рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд░рд╣ी। рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдЗрд╕рдХे рд╡рд░्рдгों рдкрд░ рд╢िрд░ोрд░ेрдЦा рдирд╣ीं рдеी рдкрд░ंрддु рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рд╢िрд░ोрд░ेрдЦा рд▓рдЧाрдИ рдЬाрдиे рд▓рдЧी।

рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
 рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं, рдЬो рдЙрд╕े рдЕрди्рдп рд▓िрдкिрдпों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЖрджрд░्рд╢ рд▓िрдкि рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╡рд░्рдг рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╣ी рдз्рд╡рдиि рд╕ंрдХेрдд рд╣ो। рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХी рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕрдХ्рд╖рд░ рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрдмрдХि рд░ोрдорди рдЖрджि рдоें рдоूрдХрддा рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै। рд╡्рдпंрдЬрди рд╕ंрдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд╕े рд▓ेрдЦрди рдоें рдХрдо рдЬрдЧрд╣ рдШिрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХा рд╡рд░्рдг рдХ्рд░рдо рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╣ै। рд╣рдоाрд░ी рдоुрдЦाрдХृрддि (рд╡ाрдХ् рдЕрд╡рдпрд╡ों) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡рд░्рдгों рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рд╡рд░्рдЧाрдиुрд╕ाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै- рдХंрда्рдп, рддाрд▓рд╡्рдп, рдоूрд░्рдзрди्рдп, рджंрдд्рдп,рдУрд╖्рда्рдп рдЖрджि। рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХे рд▓ेрдЦрди рдФрд░ рдоुрдж्рд░рдг рдХे рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдоें рдПрдХрд░ूрдкрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╕्рд╡рджेрд╢ी рд▓िрдкि рд╣ै। рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡्рдпाрдкрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдиेрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХी рд▓िрдкि рд╣ै - рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рдиेрдкाрд▓ी, рд╣िंрджी, рдорд░ाрдаी, рдкाрд▓ि, рдк्рд░ाрдХृрдд, рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдЖрджि। рдкंрдЬाрдмी рдПрд╡ं рдЧुрдЬрд░ाрддी рдХी рднी рд▓िрдкि рдкрд╣рд▓े рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд╣ी рдеी। рди्рдпूрдиाрдзिрдХ рдХрдоिрдпों, рдд्рд░ुрдЯिрдпों рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд▓िрдкिрдпों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै।

рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕
 рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдХो рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХрд╣рдиा рдЧрд▓рдд рд╣ोрдЧा। рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рднाрд╖ा, рд▓िрдкि рдХे рд▓िрдП рдиिрд░ंрддрд░ рдЬाрд░ी рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрд╣ी рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ। рдЕрдкрдиे рдЙрдж्рднрд╡ рдХाрд▓ рдпाрдиि рд╕ाрддрд╡ीं-рдЖрдард╡ीं рд╢рддी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЕрдм рддрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд╕рдордп рдПрд╡ं рдмाрдж рдоें рдЗрд╕ рд▓िрдкि рдХी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХрддा рдХो рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХे рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рддрдеा рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдП рдЧрдП। рдЗрди рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣ै। рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдоुंрдмрдИ рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдФрд░ рдорд╣ाрджेрд╡ рдЧोрд╡िंрдж рд░ाрдиाрдбे рдиे рд▓िрдкि рд╕ुрдзाрд░ рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдИ। рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░िрд╖рдж्, рдкुрдгे рдиे рдПрдХ рд▓िрдкि рд╕ुрдзाрд░ рд╕рдоिрддि рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा। 1904 рдоें рд▓ोрдХрдоाрди्рдп рдмाрд▓ рдЧंрдЧाрдзрд░ рддिрд▓рдХ рдиे рдЕрдкрдиे рдкрдд्рд░ 'рдХेрд╕рд░ी' рдХे рд▓िрдП 190 рдЯाрдЗрдкों рдХा рдлॉрдг्рдЯ рдиिрд░्рдоिрдд рдХिрдпा рдЬिрд╕े 'рддिрд▓рдХ рдлॉрдг्рдЯ' рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╣ी рд╕ाрд╡рд░рдХрд░ рдмंрдзुрдУं рдиे рд╕्рд╡рд░ों рдХे рд▓िрдП 'рдЕ' рдХी рдмाрд░ाрдЦрдб़ी рддैрдпाрд░ рдХी। рдЗрд╕े рдЧांрдзीрдЬी рдиे рд╕्рд╡ीрдХृрддि рджी рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдкрдд्рд░ 'рдж рд╣рд░िрдЬрди рд╕ेрд╡рдХ' рдоें рдмाрд░рд╣рдЦреЬी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा। рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुंрджрд░ рдХा рдордд рдеा рдХि рдкंрдЪрдоाрдХ्рд╖рд░ (рдЩ्,рдЮ्) рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЕрдиुрд╕्рд╡ाрд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдбॉ. рдЧोрд░рдЦрдк्рд░рд╕ाрдж (рдк्рд░рдпाрдЧ, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж) рдоाрдд्рд░ाрдУं рдХो рд╡्рдпंрдЬрди рдХे рдмाрдж рджाрд╣िрдиे рд╣ाрде рдХी рддрд░рдл рдЕрд▓рдЧ рд░рдЦрдиे рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдеे। рдХाрдХा рдХाрд▓ेрд▓рдХрд░ рдФрд░ рд╡िрдиोрдмा рднाрд╡े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдкрд░िрд╖рдж्, рд╡рд░्рдзा рддрдеा рдкрдд्рд░ 'рд▓ोрдХрдиाрдЧрд░ी' рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ुрдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЬрдирдордд рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рдеा। рдХाрд╢ी (рдмрдиाрд░рд╕) рдХे рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕ рдХा рдордд рдеा рдХि рдорд╣ाрдк्рд░ाрдг рдз्рд╡рдиिрдпाँ рд╣рдЯा рджी рдЬाрдПँ рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЬрдЧрд╣ рдЕрд▓्рдкрдк्рд░ाрдг рдХे рдиीрдЪे рдХोрдИ 'рд╜' рдЬैрд╕े рдЪिрд╣्рди рд▓рдЧा рджिрдпा рдЬाрдП। рдЗрд╕рд╕े рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХрдоी рд╣ोрдЧी। рдбॉ. рд╕ुрдиीрддि рдХुрдоाрд░ рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рддो рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХो рдЕрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд▓िрдкि рдХрд╣рдХрд░ рдЗрд╕рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд░ोрдорди рд▓िрдкि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдеे। 10 рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1910 рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди, рдк्рд░рдпाрдЧ (рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж) рдиे 5 рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1941 рдХो рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рд╕ुрдзाрд░ рд╕рдоिрддि рдмрдиाрдИ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЗрд╕ рд╕рдоिрддि рдоें рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдвंрдЧ рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдбॉ. рднोрд▓ाрдиाрде рддिрд╡ाрд░ी рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдкрд╣рд▓ा рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдк्рд░рдпाрд╕ рдеा। 1935 рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди, рдЗंрджौрд░ рдХे рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкिрддा рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рд╕рднाрдкрддिрдд्рд╡ 'рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рд╕ुрдзाрд░ рд╕рдоिрддि' рдмрдиी। рдЗрд╕рдХे рд╕ंрдпोрдЬрдХ рдХाрдХा рдХाрд▓ेрд▓рдХрд░ рдеे। рдЗрд╕ рд╕рдоिрддि рдХे рд╕ुрдЭाрд╡ рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рдеे। рд╕рдоिрддि рдиे рд╢िрд░ोрд░ेрдЦा рд▓рдЧाрдиे рддрдеा рдн, рдз, рдоें рдЧुрдЬрд░ाрддी рдШुंрдбी рд▓рдЧाрдиे рдЖрджि рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпे। 1945 рдоें рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा, рдХाрд╢ी; рдЬिрд╕рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 10 рдоाрд░्рдЪ, 1893 рдИ. рдХो рд╣ुрдИ рдеी, рдиे рдПрдХ рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рд╕рдоिрддि рдмрдиाрдИ। рдЗрд╕ рд╕ंрд╕्рдеा рдиे рдиाрдЧрд░ी рдЕंрдХों, рд╡рд░्рдгों рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрд╕्рдеा рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд╣рд▓े рдПрдХ рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा 'рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी - 1896 рдоें рдиिрдХрд▓ी। рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рдкрдд्рд░िрдХा рдоाрд╕िрдХ рд░ूрдк рдоें рдиिрдХрд▓ी। рдЗрд╕ рд╕рднा рд╕े 1900 рдИ. рдоें рдЗंрдбिрдпрди рдк्рд░ेрд╕ рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╕े 'рд╕рд░рд╕्рд╡рддी' рдкрдд्рд░िрдХा рдиिрдХрд▓ी। рдЬिрд╕рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдоंрдбрд▓ рдоें рдмा. рдХाрд░्рддिрдХ рдк्рд░рд╕ाрдж рдЦрдд्рд░ी, рдкं. рдХिрд╢ोрд░ीрд▓ाрд▓ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी, рдмा. рдЬрдЧрди्рдиाрде рджाрд╕ рдмी.рдП., рдмाрдмू рд╢्рдпाрдорд╕ुंрджрд░ рджाрд╕ рдмी.рдП. рдеे।

 рдЗрди्рд╣ीं рд╕ुрдзाрд░ों рдХी рд╢ृंрдЦрд▓ा рдоें рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा 1947 рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рдирд░ेंрдж्рд░рджेрд╡ рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдПрдХ рд▓िрдкि рд╕ुрдзाрд░ рд╕рдоिрддि рдмрдиी, рдЬिрд╕рдоें 'рдЕ' рдХी рдмाрд░ाрдЦреЬी рдХो рдн्рд░ाрдордХ рдмрддाрдпा рддрдеा рдкंрдЪрдоाрдХ्рд╖рд░ рд╡ рдЕрдиुрд╕्рд╡ाрд░ рдоें рд╕े рдЕрдиुрд╕्рд╡ाрд░ рд░ूрдк рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдмрддाрдпा। 1949 рдоें рдХाрдХा рдХाрд▓ेрд▓рдХрд░ рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдоुंрдмрдИ рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдорд░ाрдаी рддрдеा рдЧुрдЬрд░ाрддी рд▓िрдкिрдпों рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд▓िрдкि рд╕ुрдзाрд░ рд╕рдоिрддि рдмрдиाрдИ рдеी। 1953 рдоें рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा рдХे рдЕрдиुрд░ोрдз рдкрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдПрдХ рд▓िрдкि рд╕ुрдзाрд░ рдкрд░िрд╖рдж् рдмрдиाрдИ। рдирд╡ंрдмрд░ 1953 рдоें рдбॉ. рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдЬो рдЙрд╕ рдЙрдкрд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдеे ; рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдк्рд░рдердо рдмैрдардХ рд▓рдЦрдирдК рдоें рд╣ुрдИ। рдкрд░िрд╖рдж् рдХे рд╕ुрдЭाрд╡ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдеे। рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िंрджी рдиिрджेрд╢ाрд▓рдп, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी рдЬो рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬрднाрд╖ा рд╣िंрджी рдХी рдЕрдиुрдкाрд▓рдиा, рдк्рд░рдЪाрд░, рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП 1960 рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдИ। рдиिрджेрд╢ाрд▓рдп рдиे 1983 рдоें 'рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдПрд╡ं рд╣िंрджी рд╡рд░्рддрдиी рдХा рдоाрдирдХीрдХрд░рдг' рдкुрд╕्рддिрдХा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी। рдЗрд╕рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдиे рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рд╕рди् 1966 рдоें 'рдоाрдирдХ рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा' рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХा рдоाрдирдХ рд░ूрдк рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж 1967 рдоें 'рд╣िंрджी рд╡рд░्рддрдиी рдХा рдоाрдирдХीрдХрд░рдг' рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддिрдХा рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ। рдХाрдлी рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों, рд╢िрдХ्рд╖рдХों, рд▓ेрдЦрдХों, рдкрдд्рд░рдХाрд░ों, рд╣िंрджी рд╕ेрд╡ी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рд╕े рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдмाрдж 1983 рдоें рдиिрджेрд╢ाрд▓рдп (рдЬो рдЕрдм рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡िрдХाрд╕ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ै) рдиे рдЙрдХ्рдд рдкुрд╕्рддिрдХा рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХिрдпा рдЧрдпा।

 рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиु. 343 рдоें рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдоें рд▓िрдЦिрдд рд╣िंрджी рдХो рд╕ंрдШ рдХी рд░ाрдЬрднाрд╖ा 14 рд╕िрддंрдмрд░, 1949 рдХो рдмрдиाрдпा। рддрдм рд╕े рдЕрдм рддрдХ рд░ाрдЬрднाрд╖ा рд╣िंрджी рдПрд╡ं рд▓िрдкि рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ाрд░्рде рдЙрдХ्рдд рд╕ंрд╕्рдеा рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рд░рд╣ा। рд╕ंрд╕्рдеा рдж्рд╡ाрд░ा 1961 рдоें рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ 'рднाрд╖ा' рдкрдд्рд░िрдХा (рдЕрдм рдж्рд╡ैрдоाрд╕िрдХ) рдиिрдХाрд▓ी рдЬो рдиिрд░ंрддрд░ рдЬाрд░ी рд╣ै। рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдЕंрдХों рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕंрдХों рдХो рдоाрдирдХрддा рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдИ рд╣ै।

 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдЬो рдЖрдЬ рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рд╣ैं рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै। рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рд╣рдоाрд░े рдоाрдирд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рд╕ाрдХ्рд╖ी рд╣ै। рд▓рдЪीрд▓ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдпोрдЧрдХрд░्рддा рд╕рд╣िрд╖्рдгु рд╣ैं। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рднाрд╖ा рдз्рд╡рдиिрдпों рдХे рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд░ूрдк рдХो рдЕंрдЧीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं । рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХो рдЬрд╣ाँ рд╕्рд╡рд░ рдз्рд╡рдиिрдпों рдоें рдЕँрдЧ्рд░ेрдЬी рдоूрд▓ рдХा рд╕्рд╡рд░ 'рдС' рдоिрд▓ рдЧрдпा, рд╡рд╣ीं рд╡्рдпंрдЬрди рдз्рд╡рдиिрдпों рдоें рдлाрд░рд╕ी - рдЕрд░рдмी рдоूрд▓ рдХी рдз्рд╡рдиिрдУं - реШ, реЩ, реЪ, реЫ, реЮ рдиे рд╕्рдеाрди рдкा рд▓िрдпा। рдпрд╣ рдЗрд╕ рд▓िрдкि рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдпोрдХ्рддाрдУं рдХे рд▓рдЪीрд▓ेрдкрди рдПрд╡ं рд╡िрд╕्рддृрдд рд╕ोрдЪ рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै।

2 comments :

  1. рд╕рд░, рдоेрд░े рдкाрд╕ рдорд╣ाрдЬрдиी рдмрд╣ी рдЦाрддा рдХी рднाрд╖ा рдХे рдкрдд्рд░рдХ рдкрдбे рд╣ैं рдХ्‍рдпा рдХोрдИ рдкрдв рд╕рдХрддा рд╣ै рдЙрди्‍рд╣ें।

    ReplyDelete
    Replies
    1. setuHindi@gmail.com рдкрд░ рджो-рдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рдХे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЪिрдд्рд░ рдИрдоेрд▓ рдХрд░ рджीрдЬिрдпे, рдкрдарди рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा। рдпрд╣ाँ рджेрдЦिрдпे рд╕ेрддु рдХी рдЯीрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоोреЬी рд▓िрдкि рдХो рдкреЭा рдЧрдпा рдеा - рдоोрдб़ी (рдоुрдб़िрдпा рд▓िрдкि) - рдПрдХ рдоृрддрдк्рд░ाрдп рд▓िрдкि?

      Delete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।