рд░ंрдЧрдХрд░्рдо рдХे рддрдк рдФрд░ рддाрдк рдХा рдирдпा рдкाрда: рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी

рдбॉ. рдк्рд░ोрдоिрд▓ा

- рдк्рд░ोрдоिрд▓ा

рдЕрд╕िрд╕्рдЯेंрдЯ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░, рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдПрд╡ं рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж-500007; 
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 897 796 1191

 ‘рдЯ्рд░ेрдм्рд▓िंрдХा рдоें рдЬीрди рд▓ुрдЗрд╕ рд╕्рдЯीрдирд░ рдПрдХ рд▓рдб़рдХी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдмрддाрддे рд╣ैं рдЬो рдмंрджी рд╢िрд╡िрд░ рдоें рдЕрдкрдиी рдоृрдд्рдпु рдХे рдЗंрддрдЬाрд░ рдоें рд▓ाрдЗрди рдоें рдирдЧ्рди рдЦрдб़ी рд╣ै। рдЧाрд░्рдб рд▓рдб़рдХी рдХो рдкंрдХ्рддि рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЖрдХрд░ рдиाрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣рддा рд╣ै। рд▓рдб़рдХी рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡-рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рдЪाрд▓ рддрдеा рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХрддा рдХे рд╕ाрде рдиाрдЪрддी рд╣ुрдИ рдЧाрд░्рдб рддрдХ рдЬाрддी рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рдмंрджूрдХ рдЫीрдирддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдЧोрд▓ी рдоाрд░ рджेрддी рд╣ै।’1

рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рд╕े рдХोрдИ рд╕рдоाрдирддा рдирд╣ीं рд░рдЦрддी। рди рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕ рдкрд░िрдкेрдХ्рд╖ рдоें рджेрдЦे рдЬाрдиे рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рд░ंрдЧрдХрд░्рдоी, рдиिрд░्рджेрд╢рдХ, рдЕрднिрдиेрдд्рд░ी, рд▓ेрдЦिрдХा рдПрд╡ं рд╕рдХ्рд░िрдп рд╕рдоाрдЬрд╕ेрд╡ी рдЧांрдЧुрд▓ी рдХे рдЙрд╕ рдХрдерди рддрдХ рдПрдХ рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдХрдб़ी рдЕрд╡рд╢्рдп рдЧрдв़рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдеा, ‘рдиृрдд्рдп рдиे рдоुрдЭे рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рдПрдХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдоें рдмांрдз рджिрдпा рдеा рдФрд░ рдЗрд╕ी рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдиे рд╣ी рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдоुрдЭे рдмрдЪाрдпा। рдмрдЪрдкрди рдоें рдоैं рдмрд╣ुрдд рдЪंрдЪрд▓ рдеी, рдмрд╣ुрдд рд╕рд╡ाрд▓ рдкूрдЫрддी рдеी। рд╣рдоाрд░े рдЧाँрд╡ рдоें рдПрдХ рджीрд╡ाрд░ рдеी। рдоेрд░ी рдоाँ рд╣рдоेрд╢ा рдоुрдЭे рдЙрд╕ рджीрд╡ाрд░ рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣рддी рдеी। рдоुрдЭे рд╣рдоेрд╢ा рд▓рдЧрддा рдеा рдХि рдоैं рдЙрд╕ рджीрд╡ाрд░ рдХो рддोрдб़ рд░рд╣ी рджूँ।’2 рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖рдордпी рдорд░्рдо рдФрд░ рдмोрдз рдХी рдЗрд╕ी рдЙрд╖्рдоा рд╕े рдХाрди्рдпрдХुрдм्рдЬ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдЬрди्рдоी рдЧांрдЧुрд▓ी (1945-23 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 2020) рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рд░ंрдЧ-рдк्рд░рднाрд╡ рдХी рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ुрдИ। рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд░ंрдЧ-рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдиाрдЯ्рдп-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡рд╣ рдПрдХ рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ी рдХ्рдпोंрдХि рдиृрдд्рдп рдХी рддрд░ंрдЧ рдПрд╡ं рдоाрдирд╡ीрдп рдЕрдиुрднूрддिрдпों рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рднूрдоिрдХा рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣ीрдд рдХी।

рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рдорд░्рде рд░ंрдЧрдХрд░्рдоी рдХे рд╕ाрде рд░ंрдЧрдоंрдЪ рднी рд╕्рд╡рдпं рдХी рдкुрдирд░्рд░рдЪрдиा рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдмрджрд▓े рдоें рд╕ृрдЬрди рдХी рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХो рдиाрдЯ्рдп рдХो рд▓ौрдЯрддा рд╣ै। рдпे рдкрд░ंрдкрд░ाрдПँ рд░ंрдЧрднूрдоि рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрддी рд╣ैं। 1970-80 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдиे рдХोрд▓рдХाрддा рдоें рд╣िंрджी рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдХो рдЕрдкрдиी рдИрдоाрдирджाрд░ी рдФрд░ рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдгрддा рд╕े рддрд░ाрд╢ा। рд╕рдордЧ्рд░ рднाрд░рддीрдп рдиाрдЯ्рдп рдХो рднाрд╖िрдХ рдЕंрджाрдЬ рдФрд░ рдиाрдЯ्рдп-рдк्рд░рд╕्рддुрддीрдХрд░рдг рдХा рдПрдХ рдирдпा рдирдЬрд░िрдпा рджिрдпा। рд╢рдм्рдж рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддे рд╣ुрдП рднी рдЙрдирдХे рдиाрдЯрдХ рдмोрдЭिрд▓ рдирд╣ीं рдмрдиे рдХ्рдпोंрдХि рдЧांрдЧुрд▓ी рднाрд╡рдо्, рд░ाрдЧрдо् рдФрд░ рддाрд▓рдо् рдХा рд╕рдо्рдоिрд╢्рд░рдг ‘рднрд░рддрдиाрдЯ्рдпрдо’ рдХी рдкाрд░ंрдЧрдд рдХрд▓ाрдХाрд░ рд░рд╣ी। рдЕрд░्рде, рдз्рд╡рдиि, рд▓рдп, рд░рд╕, рднाрд╡ рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдиे рдЙрдирдХे рдиाрдЯрдХों рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдмрд░ाрдмрд░ рдЖрд╕्рд╡ाрдж рднрд░ा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд░ंрдЧрдоंрдЪ рджोрдиों рдХो рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рд╕ुрдЦों рдФрд░ рджुрдЦों рдХो рджрд░्рд╢ाрдиे рд╡ाрд▓ा рдоाрдиा। рд▓ोрдЧों рдХी рдЬीрдд рдФрд░ рдЕрд╕рдлрд▓рддाрдУं рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ुрдиाрддे рд╣ुрдП рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рдХрд░ाрд░ рджिрдпा। рджोрдиों рдХो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдмिрдиा рдЕрдзूрд░े рдмрддाрдпा। рдеिрдПрдЯрд░ рдХी рднाрд╖ा рдоें рдЧрд╣рд░ी рдкैрда рдиे рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдХी рд╣рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдоें рдирдпा рд╕ौंрджрд░्рдп, рдирдИ рддाрдЬрдЧी рднрд░ी। рдЙрдирдХा рдЬिрддрдиा рдк्рд░ेрдо рдиाрдЯрдХों рд╕े рд░рд╣ा рдЙрддрдиा рд╣ी рдЖрдордЬрди рд╕े рднी, рд╕्рд╡рдпं рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХी рдЕрд╕्рдоिрддा рд╕े рднी। рдЧांрдЧुрд▓ी рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдЬाрдирдХाрд░ рдФрд░ рдк्рд░ेрдоी рд░рд╣ी। рдРрд╕ी рдиाрдЯрдХрдХाрд░ рдЬिрд╕рдиे рдоंрдЪ рдХो рдХрднी рд╕िрдиेрдоा рдХा рд░ूрдк рджिрдпा рддो рдХрднी рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдкेंрдЯिंрдЧ рдоें рдмрджрд▓ рджिрдпा। рдЖрдЬीрд╡рди рд╡ाрдордкंрдеी рдЖрди्рджोрд▓рди рд╕े рдЬुреЬे рд░рд╣рдХрд░, рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ी рдЖрд╕्рдеा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрд╖ा рдиे рдЕрдкрдиी рд╣рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдХो рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХा рд╡рд╕ीрдпрддрдиाрдоा рдмрдиाрдпा।

1970 рдоें рд╕ंрдЧीрдд рдХрд▓ा рдоंрджिрд░ (рдХोрд▓рдХाрддा) рдХे рд╕ाрде рд╢ुрдж्рд░рдХ рдХे ‘рдоृрдЪ्рдЫрдХрдЯिрдХрдо्’ рдХे рд╣िंрджी рд░ूрдкांрддрд░ ‘рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЧाрдб़ी’ рдоें рд╡рд╕ंрддрд╕ेрдиा рдХी рднूрдоिрдХा рд╕े рдЕрдкрдиी рд░ंрдЧ-рдпाрдд्рд░ा рдЖрд░ंрдн рдХी рдФрд░ рдоोрд╣рди рд░ाрдХेрд╢ рдХे ‘рдЖрд╖ाрдв़ рдХा рдПрдХ рджिрди’, рдордзु рд░ाрдп рдХे ‘рдХिрд╕ी рдПрдХ рдлूрд▓ рдХा рдиाрдо рд▓ो’, рд╢ंрдХрд░ рд╢ेрд╖ рдХे ‘рдПрдХ рдФрд░ рдж्рд░ोрдгाрдЪाрд░्рдп’ рдФрд░ рд╢ांрддा рдЧांрдзी рдХे 'рдЬрд╕рдоा рдУрдв़рди' рдЬैрд╕े рдиाрдЯрдХों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рднूрдоिрдХाрдПँ рдиिрднाрдИं। рдХिंрддु рдеिрдПрдЯрд░ рдХो рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдХो рд╡рд╣ाँ рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд░ाрд╕ рдирд╣ीं рдЖрдпा। рдмिрдиा рдЧंрднीрд░ рдЪिंрддрди, рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдиाрдЯрдХों рдХा рдЪुрдиाрд╡, рдмिрдиा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХे рдиाрдЯрдХों рдХा рдк्рд░рд╕्рддुрддीрдХрд░рдг рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рдлैрд▓ी рдЕрдиुрд╢ाрд╕рдирд╣ीрдирддा рд╕े рдЙрдирдХा рдорди рдЙрдЪाрдЯ рд╣ो рдЧрдпा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХोрд▓рдХाрддा рдоें рдЕрдиाрдоिрдХा (1955 рдоें рдк्рд░рддिрднा рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рд╢्рдпाрдоाрдиंрдж рдЬाрд▓ाрди рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд), рдкрджाрддिрдХ (1972 рдоें рд╢्рдпाрдоाрдиंрдж рдЬाрд▓ाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдпा рдЧрдпा) рдЬैрд╕े рдХрдИ рд╕рдоूрд╣ рдмрд╣ुрдд рд╕े рдиाрдЯрдХ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдХेрдпा рдЪрдХ्рд░рд╡рд░्рддी, рд░ुрдж्рд░рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕ेрдирдЧुрдк्рддा, рд╢ंрднू рдоिрдд्рд░ा, рддृрдк्рддि рдоिрдд्рд░ा, рдЙрдд्рдкрд▓ рджрдд्рдд рдФрд░ рдЕрдЬिрддेрд╢ рдмंрджोрдкाрдз्рдпाрдп рдЬैрд╕े рдХрдИ рд░ंрдЧрдХрд░्рдоी рдирдП рдЧрд╡ाрдХ्рд╖ рдЦोрд▓ рд░рд╣े рдеे। рдЙрдд्рдкрд▓ рджрдд्рдд рдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि ‘рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдеिрдПрдЯрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдеिрдПрдЯрд░ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рд╣ै рдХि рдЗрд╕े рдЖрдо рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрдордиे рдЦेрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП। рджрд░्рд╢рдХ рд╣рдоाрд░ी рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдЪिंрддा рд╣ै, рдлॉрд░्рдо рдФрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЖрддे рд╣ैं।’3 рдЙрд╖ा рдХो рдЗрдирдХे рдЬुрдиूрди рд╕े рдк्рд░ेрд░рдгा рдоिрд▓ी। рд╡рд╣ рдмंрдЧाрд▓ рдХे рд╣ृрджрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣िंрджी рдеिрдПрдЯрд░ рд╕рдоूрд╣ рдХो рдЬрди्рдо рджेрдиा рдЪाрд╣рддी рдеीं рддाрдХि рд▓ोрдЧों рдХे рдмрдб़े рд╡рд░्рдЧ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा рдЬा рд╕рдХे। рдХ्рд░ीрдбा, рдЦेрд▓, рдХौрддुрдХ рдХрд╣े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдиाрдЯрдХ рдХा рдирдпा рд░ूрдк рдиिрд░्рдоिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। 1976 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмीрд╕ рд╕ाрдеिрдпों рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ ‘рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдФрд░ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдеिрдПрдЯрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиे рдХे рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╕рдоूрд╣ рддैрдпाрд░ рдХिрдпा, рдЬो рдЙрди рдиाрдЯрдХों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░े, рдЬिрдирдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рд╣ो, рдоेрдЯ्рд░ोрдкोрд▓िрдЯрди (рд╕्рдеिрддिрдпों) рдоें рдЖрдо рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдб्рд░ाрдоा рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рджрд░्рд╢рдХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдП рддाрдХि рд╣िंрджी рдеिрдПрдЯрд░ рдЬрди-рдЖрдзाрд░िрдд рдмрди рд╕рдХे।’4 рд▓ंрдмे рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд ‘рд░ंрдЧрдХрд░्рдоी’ рд╡िрд╖рдпों рдХो рджोрд╣рд░ाрдПрдЧा рдирд╣ीं рд╡ाрд▓ी рд╕ोрдЪ рдХे рд╕ाрде рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдпा। рд╢ुрд░ुрдЖрддी рдЪрд░рдгों рдоें рдЧांрдЧुрд▓ी рдиे рд░ुрдж्рд░рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕ेрдирдЧुрдк्рддा, рддृрдк्рддि рдоिрдд्рд░ा, рдПрдо.рдХे. рд░ैрдиा рдЬैрд╕े рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдиिрд░्рджेрд╢рдХों рдХो ‘рдкрд░िрдЪрдп’ (рдЕрд░्рдиाрд▓्рдб рд╡िрд╕्рдХрд░ рдХे ‘рд░ूрдЯ्рд╕’ рдХा рд╣िंрджी рд░ूрдкांрддрд░рдг), ‘рдЧुрдб़िрдпा рдШрд░’ (рдЗрдм्рд╕рди рдХे ‘рдП рдбॉрд▓рд╕ рд╣ाрдЙрд╕’ рдХा рд╣िंрджी рд░ूрдкांрддрд░рдг), ‘рдоाँ’ (рдоैрдХ्рд╕िрдо рдЧोрд░्рдХी рдХे ‘рдоां’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд) рдЖрджि рдиाрдЯрдХों рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рди рдХे рд▓िрдП рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╡рд╣ рд╕ंрдЧрдардХ рдмрдирдХрд░ рдиिрд░्рджेрд╢рдХों рдХा рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддी рд░рд╣ी рдФрд░ рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдиाрдЯрдХों рд╕े рдЬुрдб़ी рд░рд╣ी।

рднाрд╖ाрдИ рдмंрдзрдиों рд╕े рдкрд░े рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рдХрд░ीрдм рд▓ाрдиे рдФрд░ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХी рдоाрдирд╡ीрдп рдзाрд░рдгा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдПрдХ рдирдпा рдоुрд╣ाрд╡рд░ा, рдирдИ рдиाрдЯрдХीрдп рднाрд╖ा рд░рдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рджृрдв़ рдеी। рдРрд╕ी рднाрд╖ा рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рднाрд╖ाрдИ рдмाрдзाрдУं рдХे рд╕рдоीрдХрд░рдг рдиिрд░рд░्рдердХ рд╣ों। рдЙрдирдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд░ंрдЧीрдп-рдмिंрдм рдХो рддрд▓ाрд╢рдиे рдХा рдеा। рд╕рднी рдХो рд╕ुрд▓рдн рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрдЭा рдоाрдз्рдпрдо рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХрддा рдФрд░ рд╕ाрдЭी рд╕ोрдЪ рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдФрд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╢ोрд╖рдг, рдЙрдд्рдкीрдб़рди рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рдиे, рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдХो рдЕрдзिрдХाрдзिрдХ рдЬрдиोрди्рдоुрдЦ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рди् 1984 рдоें рдкрдЪाрд╕ рдЕрднिрдиेрддाрдУं рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиा рдкрд╣рд▓ा рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдоी, рдЙрд▓рдЭे рд╣ुрдП рдХрдеाрдирдХ рд╡ाрд▓ा рдиाрдЯрдХ ‘рдорд╣ाрднोрдЬ’ рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै, ‘рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдиाрдЯрдХ рд╣ी рд░ंрдЧ-рдХрд░्рдоिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЪुрдиौрддी рднी рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдирдП-рдирдП рдоंрдЪ-рдХौрд╢рд▓ рддрдХрдиीрдХी рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгा-рд╕्рд░ोрдд рднी। рдЖрдЬ рджेрд╢ рдХे рдЕрдиेрдХ рднाрдЧों рдоें рдХрдИ рдиाрдЯ्рдп-рдоंрдбрд▓ рдРрд╕े рднी рд╣ैं рдЬिрдирдХे рд▓िрдП рдиाрдЯрдХ рдоाрдд्рд░ рдПрдХ рдХрд▓ा рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬाрдЧृрддि рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рднी рд╣ै।... рдмрдб़े-рдмрдб़े рдирдЧрд░ों рдХे рд╕рдн्рдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд▓िрдП рдорд╣ाрднोрдЬ рдХी рддрдХрд▓ीрдл рдПрд╡ं рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╕ुрдкрд░िрдЪिрдд рд╕्рдеिрддि рд╕े рджिрд▓ рджрд╣рд▓ा рджेрдиे рд╡ाрд▓ा, рд▓ेрдХिрди рдоाрдд्рд░ рдПрдХ рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░-рднрд░ рд╣ै рдЬрдмрдХि рджेрд╢ рдХी рд╕ंрдШрд░्рд╖рд░рдд рдЬрдирддा рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд╣рд╕ рдФрд░ рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рднी।5 рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдиे рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХी рдЗрд╕ рдЖрд╡ाрдЬ рдХो ‘рдорд╣ाрднोрдЬ’ рдХी рд╕ौ рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рд╕्рддुрддिрдпों рдоें рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиिрдд рдХिрдпा। 1987 рдоें рд░рдд्рдиाрдХрд░ рдорддрдХрд░ी (рдЬिрдирдХी рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдХे рдЬाрдиे рдХी 19 рджिрди рдмाрдж 17 рдордИ 2020 рдХो рдХोрд░ोрдиा рд╕े рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै) рдХी рдорд░ाрдаी рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд ‘рд▓ोрдХ рдХрдеा’ рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рднाрд░рдд рдоें рджрд▓िрдд рдЙрдд्рдкीрдб़рди рдХा рд▓ेрдЦा-рдЬोрдЦा рдЙрднाрд░ा। рд╕्рд╡рджेрд╢ рджीрдкрдХ рдХा рд╕рджिрдпों рд╕े рддрдеाрдХрдеिрдд рдЬाрддि рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдмрд╣ुрд╕्рддрд░ीрдп рдЕрди्рдпाрдп, рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╕ंрд╡ाрдж рдк्рд░рдзाрди рдиाрдЯрдХ ‘рдХोрд░्рдЯ рдоाрд░्рд╢рд▓’ рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдоंрдЪिрдд рдХिрдпा। рдорд╣ेрд╢ рдПрд▓рдХुंрдЪрд╡ाрд░ рдХी ‘рд╣ोрд▓ी’ рдоें рдХॉрд▓ेрдЬ рдХे рдпुрд╡ाрдУं рдХी рдорд╕्рддी рдФрд░ рдЙрдирдХी рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдХी। рдЖрдЧे ‘рдпрд╣ 1990 рдХा рджौрд░ рдеा, рдЧांрдЧुрд▓ी рдиे рддीрди рддрд░рд╣ рдХी рдк्рд░рд╕्рддुрддिрдпों -рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рднाрд░рддीрдп рд▓ेрдЦрдХों рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдмंрдЧाрд▓ी рд▓ेрдЦिрдХा рдорд╣ाрд╢्рд╡ेрддा рджेрд╡ी рдж्рд╡ाрд░ा ‘рд░ुрджाрд▓ी’ (1993) рдФрд░ ‘рдоुрдХ्рддि’ (1999) рдЬैрд╕े рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी рдоंрдЪ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, рд╕рдоूрд╣ рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╕ाрдордпिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоुрдж्рджों рдкрд░ рддैрдпाрд░ рдХिрдП рдЧрдП рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рдиाрдЯрдХ, рдЬैрд╕े, ‘рдмेрдЯी рдЖрдпी’ (1996) рдФрд░ ‘рд╢ोрднा рдпाрдд्рд░ा’ (2001) рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдХ्рд▓ाрд╕िрдХ्рд╕ рдХे рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕्рд╡рджेрд╢ी рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, рдЬैрд╕े рдХि рдм्рд░ेрдЦ्рдд рдХी ‘рдорджрд░ рдХрд░ेрдЬ’ (рд╣िрдо्рдордд рдоाрдИ, 1998) рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдПрдХ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдФрд░ рдЕрднिрдиेрдд्рд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиा рд╕्рдеाрди рдкाрдпा।... рдЗрди рдк्рд░рд╕्рддुрддिрдпों рдоें рд▓ेрдЦрдХ, рдкाрда, рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдФрд░ рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे рдордз्рдп рдХे рд╕ंрдмंрдз рдкрд╣рд▓े рд╡рд░्рдгिрдд рдХी рдЧрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ाрдЭेрджाрд░ी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рдЙрджाрд░ рдФрд░ рдЕрдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдмрдиे рдкрд░ рдлिрд░ рднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЧांрдЧुрд▓ी рдХे рд▓िрдП рджрд░्рд╢рдХों рдХो рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдирдП рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдЬुрдЯाрдпा।’6 рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╕ाрд░ी рд╕ीрдоाрдПँ рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдИ। рдЙрдирдХा рд░ंрдЧрдХाрд░्рдп рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзि, рд╕ंрдЧीрдд-рдз्рд╡рдиि рд╕ंрд░рдЪрдиा, рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рджृрд╢्рдп рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣ा। рдпрд╣ рд╢िрд▓्рдк, рддрдХрдиीрдХ, рд╢्рд░рдо рдХे рдк्рд░рддि рднाрд╡ाрд╡ेрдЧ рдФрд░ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд╕ूрдЭ-рдмूрдЭ рд╕े рднी рдЖрдЧे рдХी рдпाрдд्рд░ा рдмрдиा। рдзुрди рдХी рдкрдХ्рдХी рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдХो рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд░рд╣िрдд рдоंрдЪ рдиे рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░ी-рднрд░рдХрдо, рдЦрд░्рдЪीрд▓े рдеिрдПрдЯрд░ рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдоें рди्рдпूрдирддрдо рдоंрдЪ-рд╕рдЬ्рдЬा рдХे рднीрддрд░ рд╕े рдирдИ рд░ंрдЧ-рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рддрд▓ाрд╢ी। рдЕрднिрдиेрддा рдХी рджेрд╣-рднाрд╖ा, рд╕ंрд╡ाрдж-рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг рдФрд░ рдоंрдЪीрдп рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдмिрдо्рдмों рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦा। рдиृрдд्рдпांрдЧрдиा рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рд╕्рдЯेрдЬ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХोрдиे рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा। рд╕्рд╡рдпं рдХो рдХрднी рджोрд╣рд░ाрдпा рдирд╣ीं। рдмाрд╕ी рдирд╣ीं рдкрдб़рдиे рджिрдпा। рд╣рд░ рдиाрдЯрдХ рдХे рд▓िрдП рднिрди्рди рдоंрдЪ-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддैрдпाрд░ рдХी। рдиिрд░ंрддрд░ рдЕрдкрдиे рдХो рдкрд░िрд╖्рдХृрдд, рдкрд░िрдоाрд░्рдЬिрдд рдХिрдпा। рд╢ाрдм्рджिрдХ рд░рдЪрдиा рдХी рд▓рдпाрдд्рдордХ рдкрд╣рдЪाрди рдХी। рдЬीрд╡рди рд╕े рдЕрд░्рдердз्рд╡рдиिрдпों рдХा рддाрдиा-рдмाрдиा рд╕рдордЭा। рд╕ंрдЧीрдд рдХो рдиा рддो рдХрднी рд╕рдЬाрд╡рдЯी рдмрдирдиे рджिрдпा рдиा рд╣ी рдХिрд╕ी рдЖрдЦ्рдпाрди рдХा рдЖрдзाрд░ рднрд░ рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕े рдЖрдЦ्рдпाрди рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдмрдиाрдпा।

рдХрдмीрд░ рдХो рдЧुрд░ु рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрд╖ा рдХो ‘рдЖрдпрд░рди рд▓ेрдбी’ рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдЙрдирдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рд╣ा рдХि рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдкूрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХे рджाрдПँ рд╕े рдЖрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рдмाрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдЖрддी рд╣ै’। рд╕्рдд्рд░ी рдХा рджुрдЦ, рдЙрд╕рдХी рдпंрдд्рд░рдгा, рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╡िрд╢ेрд╖рд░ूрдк рдЧांрдЧुрд▓ी рдХी рдЪिंрддाрдУं рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ुрдЖ। рдЙрди्рд╣ोंрдиे ‘рд░ूрджाрд▓ी’ рдХी рд╕рдиीрдЪрд░ी рдмрди рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЪुрдиाрд╡рд╣ीрдирддा рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी-рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрд╕ंрдЧрддि рдХो рдЙрднाрд░ा। рд╣िрдо्рдордд рдоाрдИ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рд░ рдЪुрдиौрддी рдоें рдЕрдбिрдЧ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╣ौрд╕рд▓े рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा। ‘рдЕрди्рддрд░्рдпाрдд्рд░ा’ рдоें рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рдФрд░ рдПрдХрд▓ рдЕрднिрдирдп рдХा рд▓ोрд╣ा рдордирд╡ा рдЖрдд्рдордХрдеांрд╢ рд░ूрдк рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡, рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХा рддाрдиा-рдмाрдиा рдмुрдиा। рдЗрд╕рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХृрдкाрд╢ंрдХрд░ рдЪौрдмे рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै, ‘рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдиिрд░्рджेрд╢िрдд ‘рдЕंрддрд░्рдпाрдд्рд░ा’ рд╕िрд░्рдл рдиाрдЯрдХ рдирд╣ीं, рдмाрд╣рд░ рднीрддрд░ рдХे рдЬंрдЧ рд╕े рдиिрд░ंрддрд░ рдЬूрдЭрддी рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЧाрдеा рд╣ै। рдиाрдЯрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдмाрд╣рд░ी рд╣ी рдирд╣ीं, рдиिрддांрдд рдЖंрддрд░िрдХ рдкрд░рддों рдФрд░ рдЙрд╕ी рдХे рд╕ाрде, рд╕्рдд्рд░ी рдЧ्рд░ंрдеि рдХी рдЧांрдаों рдХो рдЦोрд▓рддा рд╣ै। рд╕्рд╡рдХीрдп рдкрд╣рдЪाрди-рдоाрдирд╡ीрдп рдЧрд░िрдоा рдХे рд╕ंрдзाрди рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдоाрд░ рдк्рд░рддिрдХूрд▓рддाрдПँ рдФрд░ рдХрдаोрд░ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЭेрд▓рдиी рдкрдб़рддी рд╣ैं-рднрдпाрд╡рд╣ рдпрдеाрд░्рде рдХा рдЙрд╕े рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै।’7 ‘рд░ुрджाрд▓ी’ рдХे рд╕ाрде рд╡рд░्рдЧों рдХी рдж्рд╡ंрдж्рд╡ाрдд्рдордХрддा рдкрд░ ‘рдЦोрдЬ’ рдиाрдЯрдХ рд▓िрдЦा। рдЕрдкрдиे рд╕рдо्рдоाрди рдХे рд▓िрдП рд▓рдб़рдиे рд╡ाрд▓ी рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдоीрд░рд╡ाрд▓ा рдЧाँрд╡ рдХी рд╢िрдХ्рд╖िрдХा рдоुрдЦ्рддाрд░рди рдоाрдИ рдХी рдЬीрд╡рдирдЧाрдеा рдХो 'рд╣рдо рдоुрдЦ्рддाрд░ा' рдоें рдоंрдЪ рджिрдпा। ‘рдиा рдмрдиेрдЧी рд╣рдо рдоोрдо рдХी рдмрдд्рддिрдпाँ/ рд╣рд╡ा рдоें рдмрд╣рдХрд░ рдмुрдЭрдиे рд╡ाрд▓ी рдоोрдо рдХी рдмрдд्рддिрдпाँ/ рдиा рдмрдиेрдЧी рд╣рдо рдоोрдо рдХी рдмрдд्рддिрдпाँ’ рдХрд╣рдХрд░ рд╕्рдд्рд░ी-рд╕ाрд╣рд╕ рдХो рдЕрдиुрд╕्рдпूрдд рдХिрдпा। рд░рд╡िंрдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рдХी ‘рдЪांрдбाрд▓िрдХा’ рдоें рд╢ूрдж्рд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдорд╣िрд▓ा рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдкूрд░े рд╕ाрд╣рд╕ рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рд╕्рдд्рд░ी-рдд्рд░ाрд╕рджी рдФрд░ рдЬीрд╡рди-рд╕рдд्рдп рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рддрдеा рдЕрдж्рднुрдд рдиाрдЯ्рдп-рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХा рдХौрд╢рд▓ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рдХिंрддु рдЗрддрдиा рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдиे рд╕рджैрд╡ рдЙрди्рд╣ें ‘рд╕्рдд्рд░ी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ’ рдпा ‘рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी’ рдоाрдиे/ рдХрд╣े рдЬाрдиे рдХा рдк्рд░рддिрд╡ाрдж рдХिрдпा। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдмрддाрдпा рдХि ‘рдПрдХ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╕ृрдЬрдирдХाрд░ी рдЗंрд╕ाрди рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдоैं рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд▓िрдП рдХाрдо рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ूं, рд▓ेрдХिрди рдоैं рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ, рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдиीрддि, рдЕрдкрдиी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рднी рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ूं, рдХ्рдпोंрдХि рдоैं рдЬाрдирддी рд╣ूं рдХि рдЗрд╕рдХे рдмिрдиा рд╣рдо рджेрд╢ рдоें рдХ्рд░ांрддि рдирд╣ीं рд▓ा рд╕рдХрддे।’8

рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдиे рди рдХिрд╕ी рдлॉрд░्рдо рдХो рдЧрдв़ा, рди рдХोрдИ рд╕्рдХूрд▓ рдЦрдб़ा рдХрд░рдиे рдХी рд╕ोрдЪी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд░ंрдЧрдоंрдЪीрдп рдк्рд░рд╕्рддुрддिрдпों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪिंрддрди, рд╕ाрдоूрд╣िрдХрддा, рд╕ंрдЧрдарди-рд╢рдХ्рддि, рдЬрди-рдк्рд░рд╢्рди, рд▓ोрдХ-рдЬाрдЧрд░рдг, рдЙрдж्рдмोрдзрди-рд╕ंрдмोрдзрди рдХो рдоुрдЦрд░ рдХिрдпा। рдХाрд╢ीрдиाрде рд╕िंрд╣ рдХी рд░рдЪрдиा ‘рдХाрд╢ी рдХा рдЕрд╕्рд╕ी’ рдХी рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी "рдкांрдбे рдХौрди рдХुрдорддि рддोрд╣े рд▓ाрдЧी" рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд ‘рдХाрд╢ीрдиाрдоा’ рдоें рдкांрдбेрдп рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╡िрдкрди्рдирддा, рдкुрд╢्рддैрдиी рдкेрд╢ों рдХे рдЪूрдХ рдЬाрдиे, рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХे рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдордз्рдп рд╕े, рдХैрд╕े рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХे рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднेрджрднाрд╡ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै? рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдЙрднाрд░ा। рдЙрдирдХा рдЬुрдЭाрд░ूрдкрди рдФрд░ рдЬिंрджрдЧी рд╕े рд▓рдпрдмрдж्рдзрддा, рд╡िрд╡िрдз рд░ंрдЧी рдиाрдЯ्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рд▓ेрдХрд░ рдЖрдП। рдоंрдЯो рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд ‘рдиाрдо рдЧोрдд्рд░рд╣ीрди’ рдХे рддीрди рдиाрдЯрдХों рдоें рд╡िрднाрдЬрди, рдХрд▓ा рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рд░ंрдЧ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдП। рдЧांрдЧुрд▓ी рдХे рдоाрдирд╡ीрдп рдкीрдб़ा-рдмोрдз рдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рд╕рдЪिрдд्рд░ рддрдеा рдкूрд░े рдЕंрддрд░्рдорди рд╕े рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा। рдиाрдЯрдХों рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рд╕े рд▓ैрд╕ рдЖрдзाрд░рднूрдоि рдк्рд░рджाрди рдХी। ‘рд░ंрдЧрдХрд░्рдоी’ рдХो рдХोрд▓рдХाрддा рд╕े рдиिрдХाрд▓рдХрд░ рдЧाँрд╡ों, рдХрд╕्рдмों, рдЫोрдЯे рд╕्рдХूрд▓, рдХॉрд▓ेрдЬों, рдЧрд▓ी, рдЪौрд░ाрд╣ों, рдЪौрдкाрд▓ों рдХे рд╕ाрдоाрди्рдп рд▓ोрдЧों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा। ‘рдордп्рдпрдд’, ‘рдоाрддाрджीрди рдЪांрдж рдкрд░’, ‘рддрдоाрд╢ा рджрд░ рддрдоाрд╢ा’, ‘рдмेрдЯी рдЖрдИ рд╣ै’ рдФрд░ ‘рдЧिрд░рдЧिрдЯ’ рдЬैрд╕े рд╕рд░рд▓ рдиाрдЯрдХ рдЦेрд▓े। рдРрд╕ा рд░ंрдЧрдоंрдЪ рд╕рдЬाрдпा рдЬो рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рдоें рддрдеा рдЕрдкрдиी рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдгीрдпрддा рдХे рдоूрд▓ рдоें рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рд░рд╣ा। рджрд░्рд╢рдХों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬुрдЯे рдордЬрджूрд░ों, рдоेрд╣рдирддрдХрд╢ों, рдЧрд░ीрдм рддрдмрдХे рдХे рд▓ोрдЧों, рд░ाрд╣рдЧीрд░ों рд╕े рд╕ीрдзे рд╕ंрд╡ाрдж рдХрд░ рд╕рдХा। рдоाрдирд╡ीрдп рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рд░ंрдЧों, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддाрдУं рд╕े рджрд░्рд╢рдХों рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдХрд░рд╡ा рд╕рдХा। рджрдордирдХाрд░ी, рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рд╕े рднрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╡िрд░ोрдз рдХी рдЪिंрдЧाрд░ी рдмрди рд╕рдХा। рдЬिрд╕рдиे рд╕рдд्рддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрдордЬрди, рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рджрдоिрдд рдХी рдмाрдд рдХी рдкрд░ рдпрд╣ рдиुрдХ्рдХрдб़ рдиाрдЯрдХ рдирд╣ीं рдеा рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рд╕े рдХुрдЫ рдЕрд▓рдЧ рдеा।

рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी рдиे рдк्рд░рдпोрдЧрдзрд░्рдоी рд╢ैрд▓ी рдХो рдЕрдкрдиाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкूंрдЬी рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рдХे рд╕рдоीрдХрд░рдгों рд╕े рдЕрдзिрдХ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕рдд्рдп рдХो рдиिрд░ूрдкिрдд рдХिрдпा। рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдд рдорд╣िрд▓ा рдиाрдЯ्рдп рдиिрд░्рджेрд╢िрдХाрдУं рдФрд░ рд╕ाрдд рдЕрднिрдиेрдд्рд░िрдпों рдХो рд▓ेрдХрд░ ‘рд╕рдк्рддрдкрд░्рдгी’ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рддैрдпाрд░ рдХिрдпा। рдмрд╣ुрдд-рд╕ी рдХाрд░्рдпрд╢ाрд▓ाрдПँ рдХी, рдиाрдЯрдХ рдХो рджेрд╢ рдХी рд╕ीрдоाрдУं рд╕े рдиिрдХाрд▓рдХрд░ рд╡िрджेрд╢ी рджрд░्рд╢рдХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा। рд╣ाрд▓ांрдХि рд╕рди् 1998 рдоें рдЙрди्рд╣ें рд╕ंрдЧीрдд рдиाрдЯрдХ рдЕрдХाрджрдоी рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдХिंрддु рд╡े рдХрднी рдк्рд░рд▓ोрднрдиों рдХी рдШुрдб़рджौрдб़ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ुрдИ। рдкाँрдЪ рджрд╢рдХों рддрдХ рдлैрд▓ा рдЙрдирдХा рд░ंрдЧ-рдмोрдз рд╡рд╕्рддुрддः рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди-рдоूрд▓्рдпों рдХी рд╣ी рдкुрдирд░्рд░рдЪрдиा рд░рд╣ा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рддाрдЙрдо्рд░ рдоीрд░ा рдХे рдХрд╣े рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬीрд╡рди рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рдХि ‘рдмाрдк рдЫोрдб़े, рдоाँ рдЫोрдб़े, рдЬрд╣ाँ рдХрд╣ीं рдЬो рднी рд╣ैं, рд╕рдм рдЫोрдб़ рджे, рд▓ेрдХिрди рдоीрд░ा рдХी рд▓рдЧрди рд╡рд╣ी рд░рд╣ेрдЧी… рдпрд╣ рд▓рдЧрди рд╣ी рддो рдЬीрд╡рди рд╣ै। рдоैं рдЕрднी рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣ुंрдЧी। рдоैं рдмрдЪूँрдЧी... рдоैं рдмрдЪ рдЧрдИ।’

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде-
1. рдпी рдлू рддुрдЖрди, рдбिрдпрд░ рдХुрд▓ीрдЧ: рдХॉрдорди рдПँрдб рдЕрдирдХॉрдорди рдСрдм्рдЬрд░्рд╡ेрд╢ंрд╕, рдкृ .137
2. рдбрдм्рд▓ू. рдбрдм्рд▓ू. рдбрдм्рд▓ू. рдоुंрдмрдИ рдеिрдПрдЯрд░ рдЧाрдЗрдб рдбॉрдЯ рдХॉрдо
3. рдЙрдд्рдкрд▓ рджрдд्рдд, рдеिрдПрдЯрд░ рдПрдЬ рд╡ेрдкрди, рдкृрд╖्рда 225
4. рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी, рд░ुрджाрд▓ी, рдкृрд╖्рда 13
5. рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी, рдорд╣ाрднोрдЬ рдиाрдЯрдХ, рдкृрд╖्рда 11
6. рдЕрдкрд░्рдгा рднाрд░्рдЧрд╡ рдзाрд░рд╡ाрдб़рдХрд░, рдеिрдпेрдЯрд░्рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдкेंрдбेंрд╕: рдб्рд░ाрдоा, рде्рдпोрд░ी рдПँрдб рдЕрд░्рдмрди рдкрд░рдлॉрд░्рдоेंрд╕ рдЗрди рдЗंрдбिрдпा рд╕िंрд╕ 1947, рдкृрд╖्рда 116
7. рд╕ंрдкाрджрдХ-рдк्рд░ो. рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рд╕्рдд्рд░ी: рдоुрдХ्рддि рдХा рд╕рдкрдиा, рдкृрд╖्рда 206
8. рдЕрдоिрддेрд╢ рдХुрдоाрд░, рдЙрд╖ा рдЧांрдЧुрд▓ी: рдЬीрд╡рди рдоंрдЪ рд╕े рдЕंрддिрдо рдк्рд░рд╕्рдеाрди, рдк्рд░рднाрдд рдЦрдмрд░ (рдЕрдЦрдмाрд░), 24рдЕрдк्рд░ैрд▓ 2020

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।