рдЧिрдЬु рднाрдИ рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡िрдЪाрд░ рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрдирдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा

 рдбॉ. рд░рдоेрд╢ рдХुрдоाрд░

рд╕рд╣ рдЖрдЪाрд░्рдп, рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдФрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрд░िрд╖рдж, рджिрд▓्рд▓ी
рдк्рд░рд╕्‍рддाрд╡рдиा: рд╢िрдХ्рд╖ा рдоाрдирд╡ рдоें рд╕рдж् рдПрд╡ं рдЕрд╕рдж् рдХा рд╡िрд╡ेрдХ рдЙрдд्‍рдкрди्‍рди рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рд╣рдордоें рд╕рд╣िрд╖्‍рдгुрддा рддрдеा рдЬрдЧрдд рдХो рдХुрдЫ рджेрдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्‍рдп рдЙрдд्‍рдкрди्‍рди рдХрд░рддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣рдоें рдЗрд╕ рдпोрдЧ्‍рдп рдмрдиाрддी рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЕрдкрдиे рд╡ैрдпрдХ्‍рддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्‍рд╡ों рдХा рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдиिрд╖्‍рдкाрджрди рдХрд░ें। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдПрдкिрдХ्‍рдЯेрдЯ्рд╕ рдиे рдХрд╣ा рд╣ै рдХि – “рд░ाрд╖्‍рдЯ्рд░ рдХी рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्‍рдЪ рд╕ेрд╡ा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдКँрдЪे-рдКँрдЪे рднрд╡рдиों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХा рдЙрдЪ्‍рдЪीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдЬाрдп। рджाрд╕рддा рдХे рдмंрдзрдиों рдоें рдЬрдХрдб़े рдиाрдЧрд░िрдХ рдКँрдЪी-рдКँрдЪी рдЕрдЯ्рдЯाрд▓िрдХाрдУं рдоें рд╡ाрд╕ рдХрд░ें рдЙрд╕рд╕े рдЕрдЪ्‍рдЫा рд╣ै рдХि рдЙрдЪ्‍рдЪ рдЖрджрд░्рд╢ों рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░ाрдгिрдд рдиिрд░्рдзрди рдиाрдЧрд░िрдХ рдШाрд╕-рдлूрд╕ рдХी рдЭोрдкрдб़ीрдпों рдоें рд░рд╣ рд▓ें।”

рдмрдЪ्‍рдЪों рдХे рд▓िрдП  рд╣िрддрдХрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्‍рдпрд╡рд╕्‍рдеा рд╡рд╣ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдзैрд░्рдпрдкूрд░्рд╡рдХ рдмрдЪ्‍рдЪों рдХी рд╕рдорд╕्‍рдпाрдУं рдХो рд╕ुрдирдХрд░ рдзैрд░्рдп рдФрд░ рдХोрдорд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдЙрдирдХा рдЙрдд्рддрд░ рджे। рдмрдЪ्‍рдЪों рдХे рд╕्‍рддрд░ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдк्рд░рд╢्‍рди рдкूрдЫे рдФрд░ рдкुрди: рдЙрдирдХा рд╕рдоाрдзाрди рдк्рд░рд╕्‍рддुрдд рдХрд░ें। рддрднी рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्‍рдд рдоाрдз्‍рдпрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ेрдЧी рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्‍рдпाрдк्‍рдд рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпाँ рд╕рдоाрдк्‍рдд рд╣ोंрдЧी।

рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдиिрдд्‍рдп рдирдпे рдирд╡ाрдЪाрд░ों рдиे рдЪुрдиौрддिрдпाँ рджी рд╣ैं। рдЕрдд: рдЗрди рдЪुрдиौрддिрдпों рдХो рд╕्‍рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХो рдРрд╕ी рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рдиी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдмाрд▓рдХ рд╕्‍рд╡рдпं рд╣ी рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рдУрд░ рдЦिंрдЪा рдЪрд▓ा рдЖрдпे:
рдЧुрд░ू рдирд╣ीं рддुрдо рдоिрдд्рд░ рдмрдиो рдЕрдм,
рдирди्‍рд╣ें-рдоुрди्‍рдиों рдХो рдоुрдХ्‍рдд рдХрд░ो рдЕрдм।
рдк्рд░ेрд░рдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдмрдиाрдУ,
рднрдп рддрдиाрд╡ рд╕े рдоुрдХ्‍рдд рджिрд▓ाрдУ ।।

рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдкृрд╖्‍рдарднूрдоि
рднाрд░рдд рдХे рдЕंрдЧ्рд░рдгी рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ाрд╕्‍рдд्рд░ी рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдХा рдЬрди्‍рдо 15 рдирд╡ंрдмрд░ 1885 рдХो рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рдЪिрдд्рддрд▓ рд╕ौрд░ाрд╖्‍рдЯ्рд░ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрдирдХे рдкिрддा рднрдЧрд╡ाрди рджाрд╕ рдЬी рдмрдзेрдХा рдФрд░ рдоाрддा рдХрд╢ीрдмा рдХाрдлी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░ рдХे рдеे। рдЧिрдЬु рднाрдИ рдкрд░ рднी рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рд╕्‍рдкрд╖्‍рдЯ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдкाँрдЪ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рдЙрди्‍рд╣ें рдкрдв़рдиे рдХे рд▓िрдП рдмрддрд▓рдеीрдкूрд░ рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢ाрд▓ा рдоें рднेрдЬा рдЧрдпा। рдпрд╣ाँ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдмाрд▓ рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рдирд╣ीं рдеा। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЧिрдЬूрднाрдИ рдкрд░ рдкрдб़ा рдЙрди्‍рд╣ोंрдиे рдмрдб़े рд╣ोрдиे рдкрд░ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рджृрд╢्‍рдпों рдХो рдЕрдкрдиे рд╢рдм्‍рджों рдоें рдмाँрдзा। рдмрдЪ्‍рдЪों рдХी рд╡ाрдд्‍рд╕рд▓рддा рдЙрди्‍рд╣ें рдЗрддрдиी рдк्рд░िрдпा рдеी рдХि рдЕрдкрдиे рд╡рдХाрд▓рдд рдЬैрд╕े рд╡्‍рдпрд╡рд╕ाрдп рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ो рдЧрдпे। рдЙрди्‍рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╢िрд╖्‍рдпों рд╕े рдХрд╣ा – “рдоेрд░े рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдоेрд░ा рдЖрджेрд╢ рд╣ै рдХि рдШोрдб़ों рдХे рдЕрд╕्‍рддрдмрд▓ рдЬैрд╕ी рдзूрд▓ рднрд░ी рдЗрди рд╢ाрд▓ाрдУं рдХो рдЬрдоींрджोрдЬ़ рдХрд░ рджो। рдоाрд░рдкीрдЯ рдФрд░ рднрдп рджिрдЦाрдиे рд╡ाрд▓े рдЗрди рдмाрд▓ рдХрдд्рддрд▓рдЦाрдиों рдХी рдиीрд╡ों рдХो рдмाрд░ूрдж рднрд░рдХрд░ рдЙрдб़ा рджो। рдЗрди्‍рд╣ें рдиेрд╕्‍рддाрдиाрдмूрдж рдХрд░ рджो।”
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмाрд▓рдХों рдХी рд╕्‍рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдк्рд░рдмрд▓ рд╕рдорд░्рдердХ рдеे। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдмाрд▓рдХों рдХो рдкूрд░ी рд╕्‍рд╡рддंрдд्рд░рддा рджेрдХрд░ рд╣ी рдЙрди्‍рд╣ें рднी рдк्рд░рдХाрд░ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдмाрд▓рдХ рдХा рдЕрдкрдиा рд╕्‍рд╡рддंрдд्рд░ рд╡्‍рдпрдХ्‍рддिрдд्‍рд╡ рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्‍рдЫाрдУं, рд╡ृрдд्рддिрдпों рдПрд╡ं рд╕рд╣ी-рдЧрд▓рдд рдХे рдиिрд░्рдгрдпों рдХो рдмрдЪ्‍рдЪों рдкрд░ рд▓ाрджрдиे рд╕े рднрдпंрдХрд░ рдкрд░िрдгाрдо рд╕ाрдордиे рдЖ рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рдЧिрдЬु рднाрдИ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдПрд╡ं рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡िрдЪाрд░
рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХे рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрдЪाрд░ рдЙрдирдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдкुрд╕्‍рддрдХों рджिрд╡ाрд╕्‍рд╡рдк्‍рди‍ (1999) рдоाрди्‍рддेрд╕рд░ी рдкрдж्рдзрддि (1999), рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рднाрд╖ा рд╢िрдХ्рд╖ा (2001), рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддिрдпाँ (2001), рдоाрддा-рдкिрддा рд╕े (2004), рдРрд╕े рд╣ों рд╢िрдХ्рд╖рдХ (2001), рдмाрд▓-рд╢िрдХ्рд╖рдг рдЬैрд╕ा рдоैंрдиे рд╕рдордЭा’ (2005) рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╡्‍рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ  рд╢िрдХ्рд╖ा (2001), рдХрдеा-рдХрд╣ाрдиी (2000) рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕्‍рдеाрдкिрдд рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्‍рдд рдЪрд▓рддे-рдлिрд░рддे рд╢िрдХ्рд╖ा (2006), рдоाँ-рдмाрдк рдмрдирдиा рдХрдаिрди рд╣ै (2004) рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рдоाрдеाрдкрдЪ्‍рдЪी (2003) рд╢िрдХ्рд╖рдХों рд╕े (2003) рдЖрджि рд░рдЪрдиाрдУं рд╕े рднी рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдоांрдЯेрд╕рд░ी рдкрдж्рдзрддि рдХा рдкрдб़ा। рдоांрдЯेрд╕рд░ी рдкрдж्рдзрддि рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрдж्рдзрддि рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЬीрд╡рди рдХा рдПрдХ рджрд░्рд╢рди рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдирдпी рджृрд╖्рдЯि рддрдеा рдПрдХ рдирдпा рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै рдЬो рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдоें рдПрдХ рдирдпी рдкрдж्рдзрддि рддрдеा рдирдпे рдЖрджрд░्рд╢ो рдХा рд╢ुрднाрд░рдо्‍рдн рдХрд░рддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХी рдк्рд░рддिрд╖्‍рдаा рдоें рдЕрднिрд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рддा рд╣ै, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рднूрдоिрдХा рдирдпे рд╕िрд░े рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдирдпी рджृрд╖्рдЯिрдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै, рд╡्‍рдпрдХ्‍рддि- рд╡्‍рдпрдХ्‍рддि‍, рд╕рдоाрдЬ-рд╕рдоाрдЬ рдПрд╡ं рд░ाрд╖्‍рдЯ्рд░-рд░ाрд╖्‍рдЯ्рд░ рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдирдпी рдХрдб़िрдпाँ рдЬोрдб़рддा рд╣ै рддрдеा рдордиुрд╖्‍рдп рдХी рд╢рдХ्‍рддि рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЪाрд░िрдд्рд░्рдп рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХा рдирдпा рдоूрд▓्‍рдпांрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै (рджрд╡े 2005)। рджिрд╡ाрд╕्‍рд╡рдк्‍рдирдЧिрдЬुрднाрдИ рдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕рдЪ्‍рдЪे рдЕрдиुрднрд╡ों рдХा рдиिрдЪोрдб़ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्‍рдпрдо рд╕े рдЙрдирдХी рдХрд▓्‍рдкрдиा рдХो рдоूрд░्рддрд░ूрдк рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдирд╡ीрдиीрдХрд░рдг рдХी рдкрд░िрдХрд▓्‍рдкрдиा рдХो рд╕ाрд░्рдердХ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдЖрдЬ рдпрд╣ рдмाрдд рд╕рд░्рд╡рдоाрди्‍рдп рд╣ै рдХि рдЬो рдмाрд▓рдХ рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕्‍рд╡рд░ूрде рд╣ै рд╡рд╣ рд╣рд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрд╕े рдкूрд░्рдг рд╡िрдХрд╕िрдд рд╕рдордЭрдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬो рдХि рдХुрд╢рд▓ рдФрд░ рдЪрддुрд░ рджोрдиों рд╣ी рд╣ोрдЧा। рдЙрд╕рдоें рд╕ंрдХрд▓्‍рдк рдХी рджृрдв़рддा рд╣ोрдЧी, рд╡िрдЪाрд░ों рдоें рд╕्рдеि‍рд░рддा рд╣ोрдЧी рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡्‍рдпрдХ्‍рддिрдд्‍рд╡ рднी рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ोрдЧा। рдЙрд╕рдоें рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдФрд░ рдЬ्рдЮाрдиाрд░्рдЬрди рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд‍ि рдХा рдмाрд╣ुрд▓्‍рдп рд╣ोрдЧा рдФрд░ рдпрджि рдпे рджोрдиों рдк्рд░рд╡ृрддिрдпाँ‍‍‍‍ рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЪрд▓ी рддो рд╡рд╣ рдиिрд╢्‍рдЪрдп рд╣ी рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рд╕рдлрд▓ рд╕िрдж्рдз рд╣ोрдЧा। рдЖрд╡рд╢्‍рдпрдХрддा рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдмाрд▓рдХ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕рд╣ी рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдХिрдпा рдЬाрдпे। рддрдм рдЙрд╕े рдЪाрд╣े рдЬिрд╕ рднी рддрд░рд╣ рдХा рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдЙрд╕ी рджिрд╢ा рдоें рд╢ीрд░्рд╖ рд╕्‍рдеाрди рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрдпेрдЧा। рдмाрд▓рдХ рдХे рд▓िрдП рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्‍рдпрдХрддा рдирд╣ी рд╣ोрддा рдХि рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд░े рд╕ाрдзрди рдЖрдк рдЬुрдЯा рджें рдпा рдЙрд╕рдХा рд╣рд░ рдХाрдо, рд╣рд░ рдЧुрдд्‍рдеी рдЖрдк рд╕ुрд▓рдЭा рджें। рд╡рд╣ рдпрд╣ рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдЙрд╕े рддो рд╕्‍рд╡рдпं рдХोрдИ рднी рдХाрдо рдХрд░рдХे рджेрдЦрдиे рдХी рдЙрдд्‍рдХрдг्‍рдЯा рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рдЗрд╕рдоें рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╣рд╕्‍рддрдХ्рд╖ेрдк рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рд╡рд╣ рддो рдХेрд╡рд▓ рдРрд╕ा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдЪाрд╣рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХी рдХрд▓्‍рдкрдиा рдоुрдХ्‍рдд рд╣ोрдХрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд╕рдХे, рдЬिрд╕рдоें рдЙрд╕рдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕्‍рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдХрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ो рд╕рдХे рдФрд░ рдЬिрд╕рдоें рд╡рд╣ рдиिрд░्рднрдп рд╣ोрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢्‍рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣рд░ рдХाрдо рдХो рд╕्‍рд╡рдпं рдХрд░рдХे рджेрдЦ рд╕рдХे।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдРрд╕ी рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдЬो рдмाрд▓рдХ рдХो рд╕्‍рд╡ाрд╡рд▓ंрдмी, рдиिрд░्рднрдп, рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдпा рд╣ुрдирд░рдоंрдж рдФрд░ рдЕрднिрд╡्‍рдпрдХ्‍рддिрд╢ीрд▓ рдмрдиाрдпे। рдЙрдирдХी рджृрдв़ рдоाрди्‍рдпрддा рдеी рдХि рдмाрд▓-рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХी рдХोрд╢िрд╢ рддрдеा рдк्рд░рдмंрдз рдоें рдмाрд▓рдХों рдХा рд╢िрдХ्рд╖рдг рдк्рд░рдмंрдз рднी рд╕्‍рд╡рдд: рд╣ोрддा рдЬाрдпेрдЧा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХा рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди рдмाрд▓рдХ рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдШूрдорддा рд╣ै। рдЙрдирдХी рд╕्‍рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рд╕рд╣ी рддрд░ीрдХे рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиा рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्‍рдп рд╣ै। рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХा рдЖрдзाрд░ рд╡्‍рдпाрдЦ्‍рдпाрди рдирд╣ीं рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдеा। рд╡рд╣ рдмाрд▓рдХों рдХो рдЦेрд▓ рдкрдж्рдзрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдкрдв़ाрддे рд╣ुрдП, рдЧाрдиा рдЧाрддे рд╣ुрдП рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा, рд╡ाрдж्рдп рдпंрдд्рд░ рдмрдЬाрдХрд░ рдиृрдд्‍рдп рдХрд░ाрддे рд╣ुрдП, рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦрд╡ाрдХрд░, рдиाрдЯрдХ рдХрд░рдХे, рдмाрдЧрд╡ाрдиी рдж्рд╡ाрд░ा, рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्‍рд╡рддंрдд्рд░ рдн्рд░рдордг рдХрд░ाрддे рд╣ुрдП рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рдеे। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдЬ्рдЮाрди рд╕्‍рдеाрдпी рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдмाрд▓рдХ рдХा рдкूрд░्рдгрд░ूрдкेрдг рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдХ рд╡ рднाрд╡ाрдд्‍рдордХ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рднी рдиिрд░ंрддрд░ рдРрд╕े рд╢ोрдз рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рдЕंрд░्рддрдЧрдд рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоें рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХो рдк्рд░рд╕्‍рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХी рдиिрдо्‍рдирд▓िрдЦिрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдпें рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं –
·      рдмाрд▓рдХों рдХे рд╡ैрдпрдХ्‍рддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
·      рдмाрд▓рдХों рдоें рд╕ृрдЬрдиाрдд्‍рдордХ рдХ्рд╖рдорддा рдХे рд╡िрдХाрд╕  рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
·      рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХी рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрдж्рдзрддि рд╕्‍рд╡ाрднाрд╡िрдХрддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рди рдХि рдХृрдд्рд░िрдорддा рдкрд░।
·      рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХे рд▓िрдП рд╕्‍рд╡рдХ्рд░िрдпा рдПрд╡ं рд╕्‍рд╡рдк्рд░ेрд░рдгा рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्‍рдпрдХ рд╣ै  рди рдХि рднрдп рдФрд░ рджंрдб рдХा।
·      рд▓िрдЦрдиे-рдкрдв़рдиे рдХी рдЕрдиोрдЦी рдкрдж्рдзрддि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рддрдеा рд╕्‍рд╡рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
·      рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рддрдеा рд╡्‍рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХрддा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
·      рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдПрдХ рдоिрдд्рд░ рд╕рд╣ाрдпрдХ рдд‍рдеा рдкрде рдк्рд░рджрд░्рд╢рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्‍рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
(рдж рд╣िंрджू 2005)

рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡िрдзिрдпाँ‍‍‍
рд╕्‍рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्‍рддि рдХे рд╕рдордп рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬ рддрдХ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╣ेрддु рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдлिрд░ рднी рд╕рдлрд▓рддा рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкा рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рд╣ै рд╡рд░्рддрдоाрди рдХрдХ्рд╖ाрдпी рд╢िрдХ्рд╖рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा। рдЖрдЬ рдХा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕рдордп рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд╣े рдЧрдпे рдХрдердиों рдХो рд╕ुрдирдиे рдоें рд╡्‍рдпрддीрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдмौрдж्рдзिрдХ рдЬ्рдЮाрди рддो рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░рддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕ рдЬ्рдЮाрди рдХो рд╡्‍рдпрдХ्‍рдд рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рд╡्‍рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдоें рд╡рд╣ рдЕрд╕рдлрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдордиाрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрдиों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЫाрдд्рд░ рдПрдХ рд╣ी рдХ्рд░िрдпा рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рддрдХ рдХрд░рддे рд░рд╣рдиे рд╕े рдЙрджाрд╕ीрди рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХा рдз्‍рдпाрди рдХेंрдж्рд░िрдд рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддा рдФрд░ рдЬो рдмाрд▓рдХ рдХा рдЕрдзिрдЧрдо рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ рд╕्‍рдеाрдпी рди рд╣ोрдХрд░ рдХ्рд╖рдгिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

рдЕрдд: рдЖрдЬ рдЖрд╡рд╢्‍рдпрдХрддा рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХो рдЙрди рдирдпी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рдУрд░ рдЙрди्‍рдоुрдЦ рдХिрдпा рдЬाрдП рд╡ рдЙрдирдоें рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдЙрдд्‍рдкрди्‍рди рдХी рдЬाрдп рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдкूрд░्рдг рдордиोрдпोрдЧ рд╕े рд░ूрдЪिрдкूрд░्рд╡рдХ рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░ рд╕рдХे рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡्‍рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХे।

рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ाрд╕्‍рдд्рд░ी рдЧिрдЬुрднाрдИ рдиे рдРрд╕ी рдЕрдиेрдХ рд░ोрдЪрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрдж्рдзрддिрдпों рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕े рдЕрдкрдиा рдХрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рджोрд╖ों рдХो рджूрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рдоुрдЦ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрдж्рдзрддिрдпाँ – рдк्рд░рд╢्‍рдиोрдд्рддрд░ рдкрдж्рдзрддि, рдЬोрдб़ीрджाрд░ рдкрдж्рдзрддि, рдиाрдЯ्рдп рдк्рд░рдпोрдЧ рдкрдж्рдзрддि, рд╕्‍рд╡рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрдж्рдзрддि, рд╢्рд░рд╡рдг рдкрдж्рдзрддि, рдЪрд▓рдЪिрдд्рд░ рдкрдж्рдзрддि, рдк्рд░рдд्‍рдпрдХ्рд╖ рдкрдж्рдзрддि, рдХрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддि, рдЙрди्‍рдоेрд╖ рдкрдж्рдзрддि, рдЦेрд▓ рдкрдж्рдзрддि, рд╕िрдж्рдзांрддрдоूрд▓рдХ рдФрд░ рджृрд╖्‍рдЯांрддрдоूрд▓рдХ рдкрдж्рдзрддिрдпाँ рдЗрдд्‍рдпाрджि।

рд╡िрд╖рдп рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдХрдХ्рд╖ाрд╕्‍рддрд░ рдХो рдз्‍рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рдЪрдпрди рдкрдж्рдзрддि рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдк्рд░рд╢्‍рдиोрдд्рддрд░ рдкрдж्рдзрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХी рд╢ुрд░ू рдХी рдХрдХ्рд╖ाрдУं рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢ाрд▓ाрдУं рдоें рдЕрдиुрднрд╡, рдк्рд░рдпोрдЧ рдФрд░ рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╣ी рдЬ्рдЮाрди рдХा рдоाрд░्рдЧ рдЦुрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП। рднाрд╖ा, рдЧрдгिрдд, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рднू‍рдЧोрд▓ рдХो рдкрдв़ाрдиे рдоें рдиाрдЯ्рдп рдк्рд░рдпोрдЧ рдкрдж्рдзрддि рдХा рдЕрдЪ्‍рдЫा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕ुंрджрд░ рд╕ाрдзрди рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдорджрдж рд╕े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рджृрд╖्рдЯि рджेрдиे рдХा рдХाрдо, рд╡िрд╖рдп рдХे рдк्рд░рддि рд░ूрдЪि рдЬрдЧाрдиे рдФрд░ рддрде्‍рдпों рдХो рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рдпाрдж рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕्‍рд╡рдпं рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрдж्рдзрддि рдоें рдмाрд▓рдХ рд╕्‍рд╡рдпं рд╣ी рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░рддा рд░рд╣рддा рд╣े। рд╢िрдХ्рд╖рдг рдмाрд▓рдХ рдХो рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рд╕िрдЦाрддा рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдРрд╕े рдк्рд░рдмोрдзрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╕्‍рд╡рдпं рд╣ी рдЗрд╕ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЖрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्‍рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдкрд╕ंрдж рдХे рдХाрдо рдХो рдЪुрдирдХрд░ рд╕्‍рд╡рдпं рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░рдХे рдЖрдиी рд╢рдХ्‍рддिрдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╢्рд░рд╡рдг рдкрдж्рдзрддि рдХे рдоाрдз्‍рдпрдо рд╕े рд╣ी рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдмрдЪ्‍рдЪों рдХो рдоाрддृрднाрд╖ा рд╕िрдЦाрдпी рдЬाрддी рд╣ै। рдмाрд▓рдХों рдХो рдмाрд░-рдмाрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╢्рд░рд╡рдг рдХрд░рдиे рд╕े рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдмाрддें рдмिрдиा рд░рдЯे рд╣ी рдЬрдмाрдиी рдпाрдж рдХрд░ाрдпी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्‍рдп-рд╕ृрдЬрди рдХी рд╢рдХ्‍рддि рднी рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдмрдЪ्‍рдЪों рдХो рдЬो рдХुрдЫ рд╕ीрдЦрдиा рд╣ो рдпрджि рдЙрд╕े рдк्рд░рдд्‍рдпрдХ्рд╖ рдЕрдиुрднрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕िрдЦाрдпा рдЬाрдП рддो рд╡े рдЬрд▓्‍рджी рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं। рдЧिрдЬुрднाрдИ рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдпोрдЧों рдоें рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्‍рдпрдо рд╕े рд╡िрднिрди्‍рди рд╡िрд╖рдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕ुрд░ूрдЪिрдкूрд░्рдг рдвंрдЧ рд╕े рджी। рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░рдиे рдХी рдмाрд▓рдХ рдХी рдЕрдкрдиी рдХुрдЫ рд╕्‍рд╡рднाрд╡िрдХ рдЖрджрддें рд╣ोрддी рд╣ैं, рдЬैрд╕े-рдЬ्рдЮाрдд рдоें рд╕े рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдоें рдЬाрдиा, рд╕्‍рдеूрд▓ рд╕े рд╕ूрдХ्рд╖्‍рдо рдоें рдЬाрдиा, рдЕрдкрдиी рдЙрдо्рд░ рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдЗंрдж्рд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░рдиा। рдпрджि рдмाрд▓рдХ рдХी рдЗрди рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХो рдз्‍рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХिрдпा рдЬाрдП рддो рд╡рд╣ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╣ोрдЧा। рдЙрди्‍рдоेрд╖ рдкрдж्рдзрддि рдоें рдкрд╣рд▓े рд╕्‍рдеूрд▓ рдмाрддें рд╕िрдЦाрдпी рдЬाрддी рд╣ैं рдмाрдж рдоें рдЙрдирдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХी рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рдмाрддें рдФрд░ рдЕрди्‍рдд рдоें рдмिрд▓рдХुрд▓ рд╕ूрдХ्рд╖्‍рдо рдмाрддें। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдмाрд▓рдХ рд╕рд░рд▓рддा рдкूрд░्рд╡рдХ рддрде्‍рдпों рдХा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рд╢िрдХ्рд╖рдг рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЧрдгिрдд, рд╡्‍рдпाрдХрд░рдг рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рдоें рднी рдЗрд╕ рдкрдж्рдзрддि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд▓ाрднрджाрдпрдХ рд╣ै। рдЧिрдЬुрднाрдИ рдЦेрд▓ рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рдкрдв़ाрдиे рдХे рдк्рд░рдмрд▓ рд╕рдорд░्рдердХ рдеे। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдпрджि рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдмाрд▓рдХों рдХे рд╕ाрде рдШुрд▓-рдоिрд▓рдХрд░ рд╡िрднिрди्‍рди рдЦेрд▓ों рдХे рдоाрдз्‍рдпрдо рд╕े рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░ें рддो рд╡рд╣ рдмрдЪ्‍рдЪों рдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░िрдп рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдмрди рдЬाрдПрдЧा рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдмाрд▓рдХ рдЬрдм рдЕрдкрдиी рд░ूрдЪि, рдХ्рд╖рдорддा рдФрд░ рдпोрдЧ्‍рдпрддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░ेрдЧा рддो рд╡рд╣ рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдПрдХ рдпोрдЧ्‍рдп, рдмुрдж्рдзिрдоाрди, рдХрд░्рдд्рддрд╡्‍рдпрдиिрд╖्‍рда рд╡ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдиाрдЧрд░िрдХ рдмрдиेрдЧा। рдЖрдЬ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्‍рдпрд╡рд╕्‍рдеा рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХी рдмाрдд рд╣ै। рдЕрдд: рдмाрд▓ рдХрдХ्рд╖ा рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЧे рддрдХ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рджृрд╖्‍рдЯांрдд рдоूрд▓рдХ рдкрдж्рдзрддि рд╕े рдкрдв़ाрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।

рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╕рдорд╕्‍рдпाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ –

рд╕рд╣ी рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ी рдЬीрд╡рди рдХी рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्‍рдпाрдПँ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ैं рдЬो рдиिрдо्‍рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं –
·      рдмाрд▓рдХों рдХे рдКрдкрд░ рдЕрдд्‍рдпрдзिрдХ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдмोрдЭ рдХा рд╣ोрдиा।
·      рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдмрдЪ्‍рдЪों рдоें рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ाрдУं рдХा рдЕрднाрд╡।
·      рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХा рдЕрдордиो‍рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╣ोрдиा।‍‍
·      рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЕрддिрдХृрдд्рд░िрдорддा।
·      рдмाрд▓ рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рдз्‍рдпाрди рди рджिрдпा рдЬाрдиा।
·      рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХा рдмाрд▓рдХेंрдж्рд░िрдд рди рд╣ोрдХрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╡ рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्‍рддु рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ोрдиा।
·      рдмाрд▓рдХों рдоें рд╕ृрдЬрдиाрдд्‍рдордХ рдЧुрдгों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдмрд▓ рди рджेрдиा।
·      рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдоें рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдПрд╡ं рд╕ंрд╡ेрджрдирд╣ीрдирддा।
·      рдкाрда्рдп рд╕рд╣рдЧाрдоी рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рди рд╣ोрдиा
·      рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдоें рдЕрднिрднाрд╡рдХрдд्‍рд╡ рдмोрдз рдХी рдХрдоी।
·      рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЭुрдХाрд╡ рдк्рд░рд╢्‍рди рдХрд░рдиे рдХी рдУрд░ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдмрдиे-рдмрдиाрдпे рдЙрдд्рддрд░ рджेрдиे рдХी рдУрд░ рд╣ोрдиा।
·      рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рдЙрдж्рджेрд╢्‍рдп рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоें рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕंрдХ рдк्рд░ाрдк्‍рдд рдХрд░рдиा।
рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдЧिрдЬुрднाрдИ рд╣ी рдРрд╕े рдорд╣ाрди рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ाрд╕्‍рдд्рд░ी рд╣ुрдП рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдЕрдз्‍рдпрдпрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмाрд▓рдХेंрдж्рд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा, рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрдж्рдзрддि рдПрд╡ं рдмाрд▓ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрдд: рдЙрдкрд░ोрдХ्‍рдд рд╕рдорд╕्‍рдпाрдУं рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рдпрджि рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдк्рд░рд╕्‍рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬाрдП рддो рдЙрд╕рд╕े рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЬो рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпाँ рд╣ैं рдЙрди्‍рд╣ें рджूрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд╡ाрд╕्‍рддрд╡िрдХ рдЕрд░्рдеों рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्‍рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्‍рд╡рд░ूрдк –
·      рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдЖрди्‍рдирджाрдпी рд╣ोрдЧा рдФрд░ рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╕्‍рд╡рд╕्‍рдлुрд░рдг рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рд╣ोंрдЧे।
·      рдмाрд▓рдХों рдоें рдЖंрддрд░िрдХ рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХा рдкूрд░्рдг рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдЧा।
·      рдмाрд▓рдХों рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд░ूрдЪि рдХी рдЬрдЧрд╣ рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдЙрдд्‍рд╕ाрд╣, рдиिрдбрд░рддा рдФрд░ рдоिрдд्рд░рддा рдЬैрд╕े рдЧुрдгों рдХा рдкोрд╖рдг рд╣ोрдЧा।
·      рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХी рдПрдХрддрд░рдлा рднूрдоिрдХा рд╕рдоाрдк्‍рдд рд╣ोрдЧी рдФрд░ рдмाрд▓рдХों рдХो рд╕्‍рд╡рдпं рдХो рдЬांрдЪрдиे рд╡ рдкрд░рдЦрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░ाрдк्‍рдд рд╣ोрдЧा।
·      рдмाрд▓рдХों рдоें рддрд░्рдХ, рдЪिंрддрди, рд╡िрд╢्‍рд▓ेрд╖рдг рд╡ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рддрдеा рд╕ृрдЬрдиाрдд्‍рдордХ рдХ्рд╖рдорддा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдЧा।
·      рдмाрд▓рдХों рдоें рджрдг्‍рдбाрдд्‍рдордХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХे рдмрдЬाрдп рд╕्‍рд╡рдХ्рд░िрдпा рдПрд╡ं рд╕्‍рд╡рдк्рд░ेрд░рдгा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рд╕्‍рдеाрдкिрдд рд╣ोрдЧा।
·      рдиाрдЯ्рдп рдЧीрдд, рдиृрдд्‍рдп, рд╕ंрдЧीрдд, рдиिрдмंрдз рд╢ैрд▓ी рдХी рдк्рд░рд╕्‍рддुрддि рдЖрджि рдХे рдХ्рд░िрдпा-рдХрд▓ाрдкों рд╕े рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд░ोрдЪрдХ рд╣ोрдЧा।
·      рдмाрд▓рдХों рдХो рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓, рдХрд▓्‍рдкрдиाрд╢ीрд▓ рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓ рдмрдиाрдиे рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХी рдЕрд╣рдо рднूрдоिрдХा рд╣ोрдЧी।
·      рдмाрд▓рдХों рдХो рдЖрдиंрджрджाрдпी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдУрд░ рдЕрднिрдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХेрдЧा।

рд╕ंрджрд░्рдн

  1. рджрд╡े, рджीрдиाрдиाрде (2001): рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддिрдпाँ, рдЬрдпрдкुрд░, рдЧीрддांрдЬрд▓ी рдк्рд░рдХाрд╢рди।
  2. рджрд╡े, рджीрдиाрдиाрде (2001), рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рднाрд╖ा рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЬрдпрдкुрд░, рдЧीрддांрдЬрд▓ी рдк्рд░рдХाрд╢рди।
  3. рджрд╡े, рд░рдоेрд╢ (2004) рдоाँ-рдмाрдк рдмрдирдиा рдХрдаिрди рд╣ै рджिрд▓्‍рд▓ी, рд╕ंрд╕्‍рдХृрддि рд╕ाрд╣िрдд्‍рдп рд╡िрд╢्‍рд╡ाрд╕ рдирдЧрд░, рд╢ाрд╣рджрд░ा।
  4. рджрд╡े, рджीрдиाрдиाрде, (2003) рд╢िрдХ्рд╖рдХों рд╕े, рдЬрдпрдкुрд░, рдЧीрддांрдЬрд▓ी рдк्рд░рдХाрд╢рди
  5. рд╕ोрдиी, рд░ाрдордирд░ेрд╢ (1999) рдоांрдЯेрд╕рд░ी рдкрдж्рдзрддि, рдЖрдЧ‍рд░ा, рд╡ाрдЧ्‍рджेрд╡ी рдк्рд░рдХाрд╢рди।
  6. рдкाрд▓, рдпрд╢ (2005) рджि рд╣िрди्‍рджू, рдлाрд░ рдП рдЪाрдЗрд▓्‍рдб рдЗрд╕्‍рдкाрдпрд░्рдб рдПрдЬुрдХेрд╢рди рд╕िрд╕्‍рдЯрдо, 6 рд╕िрддрдо्‍рдмрд░

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।