рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рднाрд╡рдмोрдз (рдПрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕рдо्рдордд рдЕрд╡рд▓ोрдХрди)

рд░ाрдордзрди рдоीрдгा

рд╡рд░िрд╖्рда рд╢ोрдз рдЕрдз्рдпेрддाрд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧрдкोंрдбिрдЪेрд░ी (рдХेंрдж्рд░ीрдп) рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпрдкुрджुрдЪ्рдЪेрд░ीрдЪрд▓рднाрд╖: 7598430736



рдк्рд▓ाрд╕ी рдХी рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рд╡िрдЬрдп рдХे рдмाрдж рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬो рдХी рд░ीрддि–рдиीрддि рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рд╣ोрдиा рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рдоें рд░ेрд▓, рднाрдк рдХे рдЬрд╣ाрдЬ рдФрд░ рддाрд░ рдХी рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рдХ्рд░ांрддि рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдИ। рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХाрд▓ рднी 1857 рдХे рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рд╕े рд╣ी рд╢ुрд░ू рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕ाрд░े рджेрд╢ рдХी рдПрдХрддा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЪрд▓ाрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕ реЪрджрд░ рдХी рджूрд╕рд░ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि “рд░ाрдЬ्рдпрд╕рдд्рддा рдХी рдоूрд▓ рд╕рдорд╕्рдпा рд╕ाрдоंрддो рдХे рд╣िрдд рдоें рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬрдирддा рдХे рд╣िрдд рдоें рд╣рд▓ рдХी рдЧрдИ рдеी।”[1] рдЗрд╕ी 1857 рдХे реЪрджрд░ рд╕े рд╣рдо рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХा рдЖреЪाрдЬ рдоाрди рд╕рдХрддे рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж्рд░ рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд░ाрдЬ рдХी рддाрд░ीреЮ рдХрд░рддे рд╣ुрдП реЪрджрд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рд▓िрдЦा рднी рд╣ै рдХि :-
“рдХрдаिрди рд╕िрдкाрд╣ी рдж्рд░ोрд╣ рдЕрдирд▓ рдЬा рдЬрд▓ рдмрд▓ рдиाрд╕ी।
рдЬिрди рднрдп рд╕िрд░ рди рд╣िрд▓ाрдп рд╕рдХрдд рдХрд╣ुँ рднाрд░рддрд╡ाрд╕ी।।”[2]

рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ी рд╕рджी рдоें рдЬрдм рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд▓ рд░рд╣ा рдеा рддрдм рд╕े рд╣ी рдЖрдзुрдиिрдХ рдЖрдЪाрд░ – рд╡िрдЪाрд░ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рдПрд╡ं рдЗрд╕ी рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЦреЬी рдмोрд▓ी рд╣िंрджी рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рдЧрдж्рдп – рдкрдж्рдп рдХी рднाрд╖ा рдоें рдЙрдХेрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ें рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЦреЬी рдмोрд▓ी рд╣िंрджी рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд╖ा рдХा рд░ूрдк рджेрдиे рдХा рдХाрдо рдЗрд╕ рджौрд░ाрди рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬो рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдлोрд░्рдЯ рд╡िрд▓िрдпрдо рдХॉрд▓ेрдЬ рдоें рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी (рдЙрд░्рджू–рд╣िंрджी) рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдЬॉрди рдЧिрд▓рдХ्рд░ाрдЗрд╕्рдЯ рдХी рджेрдЦрд░ेрдЦ рдоें рд▓рд▓्рд▓ूрд▓ाрд▓ рдФрд░ рд╕рджрд▓ рдоिрд╢्рд░ рдиे рдХिрдпा। рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╣ी рдХोрд╢िрд╢ें рдХॉрд▓ेрдЬ рдХे рдмाрд╣рд░ рдХे рд▓ोрдЧोंрдпрдеा рд╕ैрдпрдж рдЗंрд╢ा рдЕрд▓्рд▓ा рдЦां рдФрд░ рдХुрдЫ рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо–рдк्рд░рдЪाрд░рдХों рдиे рднी рдХीं। рдЕंрддрддः рдирддीрдЬा рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рджुрд╡िрдзा рдФрд░ рд╕ंрдХोрдЪ рд╕े рдиिрдХрд▓рдХрд░ рдЗрд╕рдоें (рдЦреЬी–рдмोрд▓ी рдоें) рдХрд╡िрддा рд╕ंрднрд╡ рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рднी рдЖ рдЧрдпा, рдФрд░ рдЗрд╕рдоे рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдХрд╡िрдХрд░्рдо рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдмाрдмू рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж्рд░, “рдЬिрд╕ рдзреЬाрдХे рдХे рд╕ाрде рдЧрдж्рдп рдХे рд▓िрдпे рдЦреЬी рдмोрд▓ी рд▓े рд▓ि рдЧрдИ рдЙрд╕ рдзреЬाрдХे рдХे рд╕ाрде рди рд▓ी рдЬा рд╕рдХрддी।”[3]

рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ुрдИ рдФрд░ рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЖрд░ंрдн рдоें рд╣िंрджी рдХो рдХाрд╡्рдп рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрд╕्рдХाрд░िрдд рдФрд░ рдкрд░िрдоाрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд╣ाрде рдоें рд▓िрдпा”рдЕрдд: рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдХा рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдпा рд╕рдордЭрдиा рдХि рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдИ рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдоूрд▓ рд░ूрдк рдЙрд░्рджू рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдЧрдж्рдп рдХी рднाрд╖ा рдЕрд░рдмी рдлाрд░рд╕ी рд╢рдм्рджों рдХो рдиिрдХाрд▓ рдХрд░ рдЧрдв़ рд▓ी рдЧрдИрд╢ुрдж्рдз рдн्рд░рдо рдпा рдЕрдЬ्рдЮाрди рд╣ै।”[4] рд╣ाँ рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХाрд╡्рдпों рдоें рднी рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдоिрд▓рддी рд╣ै :-
“ рднрд▓ा рд╣ुрдЖ рдЬु рдоाрд░िрдпा, рдмрд╣िрдгि! рдо्рд╣ाрд░ा рдХंрддु।
рдЕреЬрдмिрд╣ि рдкрдд्рддी рдирдЗрд╣ि рдЬрд▓ुрддो рдмिрди рдмूрд╣ा рд╣рдд्рде।”[5]
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЖрд░рдо्рднिрдХ рдХाрд▓ рдХे рджो рдЪрд░рдгों рдХो рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдФрд░ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै। рдХाрд╡्рдп рднाрд╖ा рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдХрдИ рдоोреЬ  рд╡  рдкреЬाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ै рдЬैрд╕े рдЫाрдпाрд╡ाрджрдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджрдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ рдирдИ рдХрд╡िрддा рддрдеा рд╕ाрдаोрдд्рддрд░ी рдХрд╡िрддा рдЖрджि।

рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ :-
“рднाрд░рддेंрджुрдпुрдЧीрди рдХрд╡िрдпों рдХा рдХाрд╡्рдпрдлрд▓рдХ рдЕрдд्рдпंрдд рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиा – рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдПрдХ рдФрд░ рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдФрд░ рд░िрддिрдХाрд▓ рд╕े рдЕрдиुрдмंрдж्рдз  рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдФрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рднी рдЙрдирдоें рдЕрднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ैं।”[6]  рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे 1850 рд╕े 1900 рдИ. рддрдХ рдХे рдк्рд░рдердо рдЪрд░рдг рдХो рд╕ाрдоाрди्рдпрдд рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░िрдпрддा рд╕े рдУрддрдк्рд░ोрдд рдХрд╡िрддाрдПँ рдЖрдиे  рдХा рдЧुрдгрдЧाрди рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдеा। рдпрдеा
“рднीрддрд░ – рднीрддрд░ рд╕рдм рд░рд╕ рдЪुрд╕ेрд╣ँрд╕ि- рд╣ँрд╕ि рдХे рддрди – рдорди – рдзрди рдоूрд╕ै|
рдЬाрд╣िрд░ рдмाрддрди рдоें рдЕрддि рддेрдЬрдХ्рдпों рд╕рдЦि рд╕рдЬ्рдЬрди! рдирд╣िं рдЕंрдЧрд░ेрдЬ।।”[7]
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдЙрдерд▓ рдкुрдерд▓ рд╕े рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕ंрдХ्рд░рдордг рдХा рджौрд░ рднी рд╢ुрд░ू рд╣ोрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдХाрд╡्рдп рдХी рднाрд╖ा рдЬो рдм्рд░рдЬ рдеी рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддुрднाрд╡-рднंрдЧिрдоा рдФрд░ рд╢ैрд▓ी рдЖрджि рд╕рдм рдоें рдзीрд░े – рдзीрд░े рдирдпे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмोрдз рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рд╕ाрде – рд╕ाрде рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдЕрдкрдиाрдИ рдЬाрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рднाрд░рддेंрджु рдХे рджौрд░ рдХी рдХрд╡ि рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдоुрдЦ्рдпрдд: рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдеीрд╕ेрд╡рдХрд╕рд░рджाрд░ рдФрд░ рд╣рдиुрдоाрди। рдЖрдЧे рд╣рдо рдмреЭрддे рд╣ै рддो рд╕ाрдпाрд╕ рд╣ी рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕ंрдХ्рд░рдордг рдХा рджौрд░ рдеा рдПрд╡ं рдХрд╡िрдпों рдХी рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡ैрд╡िрдз्рдп рдеा, рдХрд╡ि рд░ूрдЪि рдХे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╡िрд╖рдпों рдХे рд╕ाрде – рд╕ाрде рд▓ोрдХ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдХрд░рддे рдеे рдЬैрд╕े рд╣ोрд▓ी, рдХрдЬрд▓ी рддीрдЬ, рдмाрд░рд╣рдоाрд╕ा, рд▓ाрд╡рдиी рдЖрджि рдХा рдк्рд░ाрдж्рд░ूрднाрд╡ рд╣ो рдЧрдпा рдпрд╣ाँ рд╣рдо рдк्рд░рддाрдкрдиाрд░ाрдпрдг рдоिрд╢्рд░ рдХी рдЙрдХ्рдд рдкंрдХ्рддिрдпों  рдоें рдЗрд╕ рднाрд╡рдмोрдз рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ै :-
“рдпрд╣ рдЬिрдп рдзрд░рдХрдд рдпрд╣ рди рд╣ोрдИ рдХрд╣ु рдХोрдЙ рд╕ुрдиि рд▓ेрдИ।
рдХрдЫू рджोрд╖ рджै рдоाрд░рд╣ि рдЕрд░ु рд░ोрд╡рди рдирд╣ि рджेрдИ।।”[8]
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд░ाрдЬ рдоें рдирд╡ рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рдкрди्рди рдХी рдЧрдИ рдеी। рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╡िрддा рдЕрдкрдиे рдкैрд░ो рдкрд░ рдЦреЬा рд╣ोрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рддрднी рддो рдЕрдпोрдз्рдпाрд╕िंрд╣ рдЙрдкाрдз्рдпाрдп рд╣рд░िрдУрдз рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा рдоें рдХрд╣рддे рд╣ै рдХि :-
                  “рдоेрд░े рдк्рдпाрд░े рдирд╡ рдЬрд▓рдж рд╕े рдХंрдЬ рд╕े рдиेрдд्рд░рд╡ाрд▓े।
                         рдЬाрдХे  рдЖрдпे рди рдордзुрд╡рди рд╕े рдФ рди рднेрдЬा рд╕ंрджेрд╕ा।
                         рдоैं рд░ो-рд░ो рдХे рдк्рд░िрдп–рд╡िрд░рд╣ рд╕े рдмाрд╡рд▓ी рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ूँ।
  рдЬा рдХे рдоेрд░ी рд╕рдм рджुрдЦ–рдХрдеा рд╢्рдпाрдо рдХो рддू рд╕ुрдиा рджे।।”[9]
 рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдк्рд░िрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдЬिрд╕рдХो рдХि рд╣िंрджी рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдХा рдк्рд░рдердо рдЦрдг्рдб рдХाрд╡्рдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХा рдк्рд░ाрд░्рджुрднाрд╡ рдмреЬे рдЖреЪाрдЬ рдХे рд╕ाрде рд╣ोрддा рд╣ै।
рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ :-
              рдмीрд╕рд╡ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЖрд░рдо्рдн рдоें рдЬрдм рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे рд╣िंрджी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ – рдкрд░िрд╖्рдХाрд░ рдХे рдХाрдо рдХी рдмाрдЧрдбोрд░ рд╕ंрднाрд▓ी рддो рд╣िंрджी рдЕрдкрдиे рдкाँрд╡ों рдкрд░ рдЦреЬी рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХा рдХрд╡ि рдХрд░्рдо рдЦреЬी рдмोрд▓ी рд╣िंрджी рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдлिрд░ рднी рдХрд╡ि рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдЗрд╕ рдХрд╡ि рдХрд░्рдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рджुрд╡िрдзा рдПрд╡ं рд╕ंрдХोрдЪ рдеा। 1903 рдоें рдЬрдм рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдмрдиे рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХो рдпрдеोрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рджिрдпा।  рд╣िंрджी рдХा рдоाрдирдХ рд░ूрдк рддрдп рдХिрдпा рдПрд╡ं рдХрд╡िрдпों рдХो рджрдХिрдпाрдиूрд╕ी рдЫोреЬрдХрд░ рдирдпी рдмाрдд рдкрдХреЬрдиे рдХा рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рджिрдпा।  рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╡िрддा рдХो рдХेрд╡рд▓ рдордиोрд░ंрдЬрди рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЙрдкрджेрд╢рдЬрдирдХ рдмрдиाрдиे рдХी рддрд░рдл рдз्рдпाрди рдЖреШृрд╖्рдЯ рдХिрдпा рддрднी рддो рдХрд╣ा рднी рдЧрдпा рд╣ै рдХि :-
“рдХेрд╡рд▓ рдордиोрд░ंрдЬрди рди рдХрд╡ि рдХा рдХाрдо рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП,
рдЙрд╕рдоें рдЙрдЪिрдд рдЙрдкрджेрд╢ рдХा рднी рдорд░्рдо рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।”[10]
рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдм рдХрд╡िрддाрдПँ рдЙрдкрджेрд╢ाрдд्рдордХ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोрдХि  рдпрдоुрдиा рдХिрдиाрд░े рдХे рдХौрддुрд╣рд▓ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдмрд╣ुрдд рд╣ो рдЪुрдХा рдеा।  рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдоें рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░िрдп рднाрд╡рдиा рдХा рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдеा рдЗрд╕рд▓िрдП рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХाрд▓ рдоें рдпрд╣ рд╕рдм рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдХрд╡िрдпों рдХे рдоुрдЦ्рдп рд╕рд░ोрдХाрд░ рдФрд░ рдк्рд░ेрд░рдгाрд╕्рд░ोрдд рдмрдиे рддрднी рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рд╣ो рд░рд╣े рдЕрди्рдпाрдп рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╣рд░िрдУрдз рдХी рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ै :-
“рдЖрдк рдЖँрдЦे рдЦोрд▓рдХрд░ рдХे рджेрдЦिрдП,
рдЖрдЬ рдЬिрддрдиी рдЬाрддिрдпाँ рд╣ैं рд╕िрд░–рдзрд░ी।
рдкेрдЯ рдоें рдЙрдирдХे рдкреЬीं рджिрдЦрд▓ाрдпेंрдЧी,
рдЬाрддिрдпाँ рдХिрддрдиी рд╕िрд╕рдХрддी рдпा рдорд░ी।।“[11]
рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рднी рдЧрдпा рд╣ै рдХि “рд╕рдордЧ्рд░рдд рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧीрди рдХाрд╡्рдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрдирдЙрджाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддाрдЬाрдЧрд░рдг – рд╕ुрдзाрд░ рдПрд╡ं рдЙрдЪ्рдЪाрджрд░्рд╢ों рдХा рдХाрд╡्рдп рд╣ै।”[12] рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХाрд▓ рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд╡рдмोрдз рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдоृрдж्рдзि рдХी рдУрд░ рдеा |
рдЫाрдпाрд╡ाрдж :-
          рдоुрдХुрдЯрдзрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдЕрдкрдиे ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХ्рдпा рд╣ै’ рдЖрд▓ेрдЦ рдоें  рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ै рдХि “ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдПрдХ рдРрд╕ी рдоाрдпाрдордп рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╡рд╕्рддु рд╣ै рдХि рд╢рдм्рджों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХा рдаीрдХ рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиा рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдПрдХ рдоोрдЯा рд▓рдХ्рд╖рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдоें рд╢рдм्рдж рдФрд░ рдЕрд░्рде рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд░рд╣рддा рд╣ै। рдХрд╣ीं–рдХрд╣ीं  рддो рдЗрди рджोрдиों рдХा рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдХुрдЫ рднी рд╕ंрдмंрдз рдирд╣ीं рд░рд╣рддा। рд▓िрдЦा рдХुрдЫ рдФрд░ рд╣ी рдЧрдпा рд╣ैрдкрд░ рдорддрд▓рдм рдЙрд╕рдХा рдХुрдЫ рдФрд░ рд╣ी рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै। рдХिрди्рддु рдкाрдардХ рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдЕрд░्рде рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХो рджेрдЦ рдЕрд▓ंрдХाрд░–рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рд░ूрдкрдХ рдЕрдерд╡ा рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХा рд╡िрдн्рд░рдо рди рд╣ोрдиे рджे।”[13] рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╢िрд╖्рдп рдХрд╡िрдпों рдХे рдк्рд░рдпрдд्рдиों рдХा рд╕ुрдлрд▓ рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдоें рдХрд╡िрддा рд╕ंрднрд╡ рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдЖ рдЧрдпा। рдЕрдм рдпрд╣ рднाрд╡ों рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рдмाрд░ीрдХिрдпों рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рдеी। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рджौрд░ рдХो рд╣рдо рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЬрдм рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рдоाрдпाрдордп рд╡рд╕्рддु рд╡ाрд▓ी рд╕ंрдЬ्рдЮा рдк्рд░рдЪрд▓рди рдоें рдЖрдпी рддो рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрд╕े рдЕрд▓рдЧ – рдЕрд▓рдЧ рддрд░рд╣ рд╕े рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдпिрдд рдХिрдпा। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЗрд╕े рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдм्рд░рд╣्рдо–рд╕рдоाрдЬिрдпों рдХे рдЫाрдпाрдкрджों рдФрд░ рдЯैрдЧोрд░ рдХी рд░рд╣рд╕्рдпाрдиुрднूрддिрдпों рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдирд╡рд░ूрдкांрддрд░рдг рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдЕрди्рдпोрдХ्рддि рдкрд░рдХ рд╢рдм्рдж–рдк्рд░рдпोрдЧ рдХा рдк्рд░рд╢्рд░рдп рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдХाрд╡्рдп рд╢ैрд▓ी рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп – рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХрд╡िрддा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рддрднी рддो рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдЕрдкрдиी рдЕрдиुрднूрддि рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ै рдХि :-
“рдХ्рдпा рджेрдЦ рди рд╕рдХрддी рдЬंрдЬीрд░ों рдХा рдЧрд╣рдиा।
рд╣рде рдХреЬिрдпाँ рдХ्рдпों? рдпрд╣ рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЧрд╣рдиा।
рдХोрд▓्рд╣ू рдХा рдЪрд░्рд░рдХ рдЪूं? рдЬीрд╡рди рдХी рддाрди।
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЕंрдЧुрд▓िрдпों рдиे рдХ्рдпा рдЧाрди?
рд╣ूँ рдоोрдЯ рдЦीрдЪрддा рд▓рдЧा рдкेрдЯ рдкрд░ рдЬुрдЖ।
рдЦाрд▓ी рдХрд░рддा рд╣ूँ рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдЕрдХреЬ рдХा рдХुрдЖ।।”[14]
рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕ंрдЬ्рдЮा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХी рднाрд╡рднूрдоि рдФрд░ рд╕рд░ोрдХाрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрд▓рдЧ–рдЕрд▓рдЧ рдеे। рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╢ुрд░ुрдЖрдд рддो рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдХिрдпा рд▓ेрдХिрди рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЖрдд्рдорд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдЦाрд╕рдХрд░ рдЙрдирдХी рдк्рд░ंрдмंрдз рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд░рд╣ा। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдЧीрддों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рдХी рдЪेрддрдиा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдоुрдЦрд░ рд╣ै рдпрдеा :-
“рд╢рд╢ि–рдоुрдЦ рдкрд░ рдШूँрдШрдЯ рдбाрд▓े,
рдЕंрдЪрд▓ рдоें рджीрдк рдЫिрдкाрдпे।
рдЬीрд╡рди рдХी рдЧोрдзूрд▓ी рдоें,
рдХौрддूрд╣рд▓- рд╕े рддुрдо рдЖрдпे।।”[15]

рдпрд╣ाँ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдЕрди्рдп рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдШाрдд–рдк्рд░рддिрдШाрдд рдХे рдмीрдЪ рдХो рдкुрди:рдЖрд╡िрд╖्рдХृрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рд╣ै। рддрднी рддो рд╡े рдЖрдЧे рдлिрд░ рдХрд╣рддे рд╣ै рдХि
“рд╡рд╣ рд░ूрдк  рд░ूрдк рд╣ी рдХेрд╡рд▓
                      рдпा рд░рд╣ा рд╣ृрджрдп рднी рдЙрд╕рдоें,
рдЬреЬрддा рдХी рд╕рдм рдоाрдпा рдеी,
                                  рдЪैрддрди्рдп  рд╕рдордЭ рдХрд░ рдоुрдЭрдоें।
рд╡िрдХрд╕िрдд рд╕рд░рд╕िрдЬ рд╡рди-рд╡ैрднрд╡
                     рдордзु–рдЙрд╖ा рдХे рдЕंрдЪрд▓ рдоें,
                                   рдЙрдкрд╣ाрд╕ рдХрд░ाрд╡े рдЕрдкрдиा
                      рдЬो рд╣ँрд╕ी рджेрдЦ рд▓े рдкрд▓ рдоें।।”[16]
рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी рдЖँрд╕ू рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрддे–рдкрд╣ुँрдЪрддे рдХрд╡िрддा рдХा рднाрд╡рдмोрдз рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╕ीрдзे–рд╕ीрдзे рдмрдпा рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХреЬी рдоें рд╣рдо рд╕ुрдоिрдд्рд░ाрдиंрджрди рдкрди्рдд рдХो рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै рдХी рд╡ो рдЕрдкрдиे рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░ेрдордЪिрдд्рд░рдг рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рдХोрд╢рд▓ рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╣ुрдП। рдпрдеा :-
“рд╢ूрди्рдп рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдХेрд▓े рдкृрд╖्рда рдкрд░,
рд╡िрд░рд╣, рдЕрд╣рд╣ рдХрд░ाрд╣рддे рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХो।
рдХिрд╕ рдХुрд▓िрд╢ рдХी рддीрдХ्рд╖्рдг рдЪुрднрддी рдиोрдХ рд╕े,
рдиिрдаुрд░ рд╡िрдзि рдиे рдЕрд╢्рд░ुрдУं рд╕े рд▓िрдЦा рд╣ै।”[17]
рд╣ाँ рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдпे рд╡рд░्рдЧрднाрд╡рдиा рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ुрдП рдФрд░ рдЕंрддिрдо рд╕рдордп рдоें рдЕрд░рд╡िंрдж рджрд░्рд╢рди рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдирд╡ рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рдХी рдФрд░ рдоुреЬ рдЧрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕ंрдЬ्рдЮा рдФрд░ рдкрд░िрдзि  рд╡ाрд▓ा рдЖрди्рджोрд▓рди рдеा рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХे рднीрддрд░ рдФрд░  рдЗрд╕рдХे рддрдд्рдХाрд▓ рдмाрдж рдХुрдЫ рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рдЪाрди рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рднी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеी। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░ेрдо рдХा рдЬो рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдФрд░ рд╡ाрдпु рд╕рдоाрди рд░ूрдк рдеा рдЙрд╕рдоें рд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░ेрдо  рдХे рд▓िрдП рдЬрдЧрд╣ рдирд╣ीं рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдеी।
рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा :-
              рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдЖрди्рджोрд▓рди рдЕрдкрдиी  рдЕрдкूрд░्рд╡ рд╕ौंрджрд░्рдп рдЪेрддрдиाрд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдк्рд░рдХृрддि – рдкрд░्рдпрд╡ेрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдЕрднिрдирд╡ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि – рдРрд╢्рд╡рд░्рдп рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╣ुрдЖ। рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рддीрд╕рд░े рджрд╢рдХ рдоें рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдлिрд░ рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдирдпी рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдХो рд╣ी рд╣рдо рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै। рдЗрд╕े рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рди рдоाрдирдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдЖрд░्рд╡िрднाрд╡ рдоें рдмрджрд▓ी рд╣ुрдИ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рднूрдоिрдХा рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╡ाрдордкंрдеी рд╡िрдЪाрд░ рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ेрдЦрдХों рдиे рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрдХ рд╕ंрдШ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЬिрд╕рдХा рдкрд╣рд▓ा рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди 1936 рдИ. рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ै рдХि рдХेрджाрд░рдиाрде рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдФрд░ рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди рдХी рдХрд╡िрддा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рдХाрдпाрдХрд▓्рдк рдХी рд╡ाрд╣рдХ рдмрдирддी рд╣ै।  рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдЪेрддрдиा рдк्рд░рдзाрди рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦीं। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХे рд╡िрд╡ेрдХ рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рдХो рдЦाрд╕ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा। рдПрдХ рджेрд╣ाрддी рдоाрд╕्рдЯрд░ рджुрдЦрд░рди, рдФрд░  рдЙрд╕рдХे  рд╢िрд╖्рдпों  рд╡  рдорджрд░рд╕े рдХी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЦीрдЪें рд╣ैं рдПрдХ рдмाрдирдЧी рджेрдЦिрдпे
“рдШुрди рдЦाрдП рд╢рд╣рддीрд░ों рдкрд░ рдХी рдмाрд░рд╣рдЦреЬी рд╡िрдзाрддा рдмाँрдЪे,
рдлрдЯी рднीрдд рд╣ैрдЫрдд рд╣ै рдЪूрддी, рдЖрд▓े рдкрд░ рдмिрд╕्рддुрдЗрдпा рдиाрдЪे,
рд▓рдЧा – рд▓рдЧा рдмेрдмрд╕ рдмрдЪ्рдЪों рдкрд░ рдоिрдирдЯ – рдоिрдирдЯ рдоें рдкाँрдЪ рддрдоाрдЪे,
рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕े рджुрдЦрд░рди рдоाрд╕्рдЯрд░ рдЧреЬрддा рд╣ै рдЖрджрдо рд╕े рд╕ाँрдЪे।”[18]
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рдЬोрд░ рджेрдХрд░ рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиे рдпрдеाрд░्рде рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╡рд░्рдЧрд╕рдЪेрддрди рдЬीрд╡рди рджृрд╖्рдЯि рдеी। рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдХो рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ेрд╢рд▓ोрдХ, рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рд▓ोрдХ рдЬीрд╡рди рд╕े рдЧрд╣рд░ा рд▓рдЧाрд╡ рдеा। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХो рдЖрд╢ाрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдХрд╣ा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХा рдЬीрд╡рди рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдеा। рдЗрдирдХी рднाрд╖ा рдЬीрд╡рди рдХी рд╣рд▓рдЪрд▓ рд╕े рд▓ि рдЧрдИ рдФрд░ рд╡рд╣ рдЙрд╕рд╕े рд╣ी рдмрдиी рдеी। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЬीрд╡рди рдХा рддाрдк рдФрд░ рдЧंрдз рд░рдЪी рдмрд╕ी рд╣ुрдИ рдеी।

рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ рдирдИ рдХрд╡िрддा
                        рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдоंрдж рдкреЬрдХрд░ рдЕрди्рддрд░्рд╡рддी рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ुрдЖ। рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХो рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХा рд╣ी рдПрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдоाрдиा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рд▓ेрдХिрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рд╣ी рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрдиी рдХि рджोрдиों рдХो рдЕрд▓рдЧ – рдЕрд▓рдЧ рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдирдИ рдХрд╡िрддा рдпा рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣рдо рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд ‘рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ’ (1943 рдИ .)рд╕े рдоाрди рд╕рдХрддे  рд╣ै।  рдЗрд╕ рд╕рдк्рддрдХ рдоें рдЕрдЬ्рдЮेрдп рд╕рд╣िрдд рдоुрдХ्рддिрдмोрдзрдЧिрд░िрдЬाрдХुрдоाрд░ рдоाрдеुрд░рднाрд░рддрднूрд╖рдг рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рдиेрдоीрдЪंрдж рдЬैрди, рд░ाрдордмिрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдФрд░ рдк्рд░рднाрдХрд░ рдоाрдЪрд╡े рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рд╢ाрдоिрд▓ рдеी। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╢िрд▓्рдк рдХो рдЬ्рдпाрджा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпा। рдирдпी рдХрд╡िрддा рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдеी। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХрд╣рддे рд╣ै рдХि  “рд╣рдо рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖрджि рдирд╣ीं рдХрд╣рдиा рдЪाрд╣рддेрдЗрд╕ी рд╕े рдХрд╣рддे рд╣ै рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдмिрд▓्рд▓ा рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдЖрдХ्рд╖ेрдк рдЬ्рдЮेрдп। рдирдпी рдХрд╡िрддा рдирдпी рдордиःрд╕्рдеिрддि рдХा рдк्рд░рддिрдмिंрдм рд╣ैрдПрдХ рдирдпे рдоूрдб рдХा рдПрдХ рдирдпे рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдз рдХा। рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рдоूрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдоाрдирд╡ рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХा рдирдпा рд╕ंрдмंрдз рдпрд╣ рдоाрдирд╡ – рдЬाрддि рдФрд░ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХे рдкрд░िрдкाрд░्рд╢्рд╡ рдоें।”[19] рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдпрд╣ рд╢ीрддрдпुрдж्рдзрдпुрдЧीрди рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдФрд░ рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЖрди्рджोрд▓рди рдеा। рддрднी рддो рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдмрдпाрди рдХрд░ рд░рд╣ा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдХि “рдЕрдкрдиे рдЕрди्рд╡ेрд╖рдгрдЪिंрддрдирдордирдирдЕрдз्рдпрдпрди рдФрд░ рдЕрдирд╡рд░рдд рдирдпे рдк्рд░рдпोрдЧों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд╡िрддा рдХो рдЕंрддрд░्рд╡рд╕्рддु рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рджोрдиों рд╣ी рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рдХे рдЙрд╕े рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕рд╣рдЬ рд╡ृрдд्рддिрдпो рд╕े рдЬोреЬрдиे рдХा рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рдЪेрддा рдФрд░ рд╕рддрдд рдЬाрдЧрд░ुрдХ рдХрд╡ि рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУ рдФрд░ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХो рдпрдеेрд╖्рдЯ рд╕рдорд░्рдерди рджेрддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХा рдЕंрдз рд╕рдорд░्рдерди рдирд╣ीं рдХिрдпा।”[20]  

рд╕ाрдаोрдд्рддрд░ी рдХрд╡िрддा :-
                     рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде–рд╕ाрде рдХुрдЫ рдРрд╕ी рднाрд╖ा рд░ूрдкी рд╢िрд▓्рдк–рд░ूреЭिрдпों рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╣ुрдЖ рдЬो рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдЗрд╕ рдмрдиे рдмрдиाрдпे рдк्рд░ाрд░ूрдк рдХे рд▓िрдП рддो рдаीрдХ рдеा рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓े рдмिрдиा рд╡рд╕्рддुрд╕्рдеिрддिрдХ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдеा। рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै рдХि рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдФрд░ рдирдИ рдХрд╡िрддा рд╕ाрддрд╡ें рджрд╢рдХ рддрдХ рддो рдЕрдкрдиी рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджिрддा рдФрд░ рдЬреЬीрднूрдд рд╕ौंрджрд░्рдп рдХी рдЕрднिрд░ुрдЪि рдХी рдЪрд░рдо рдкрд░ рдеी рд▓ेрдХिрди рдХुрдЫ рдХрд╡ि рдк्рд░рддिрдоाрдПँ рдЗрд╕े рд╡्рдпрд░्рде рдПрд╡ं рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдХрд╡िрддा рдХो рд╕ीрдзे рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдЕрд░ाрдЬрдХ рдФрд░ рд╡िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдордиोрджрд╢ा рдкрд░ рдПрдХाрдЧ्рд░ рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рдк्рд░рддीрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеीं рдФрд░ рдпрд╣ी рд╕े рд╕ाрдаोрдд्рддрд░ी рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХा рдЙрднाрд░ рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╡िрд╖рдо рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХे рдирдпे рдЙрднाрд░ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рд╣ी рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ै рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рднрдпाрд╡рд╣ рд╡िрд╖рдорддाрдПँ рджृрд╖्рдЯिрдЧрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧीрдЬिрдирдХे рдмीрдЬ рд╣рдоाрд░े рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рдоौрдЬूрдж рдеे। рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рд╕рджिрдпों рдкुрд░ाрдиे рдЬрд░्рдЬрд░ рдФрд░ рдиिрд╖्рдк्рд░ाрдг рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдвाँрдЪे рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдеा рдХ्рдпोंрдХि рдоूрд▓्рдпрд╣ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдЬाрддिрдк्рд░рдеा, рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा, рдЫुрдЖрдЫूрдд рдФрд░ рджрд╣ेрдЬ рдЬैрд╕ी рдХुрдк्рд░рдеाрдУ рдиे рджрд▓рдЧрдд рдФрд░ рдоूрд▓्рдпрд╣ीрди рд░ाрдЬрдиीрддि рдХो рдкुрдирд░्рдЬीрд╡рди рджे рджिрдпा, рд╕िрддрдо्рдмрд░ 1914 рдоें рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдоें рдкрдЯрдиा рдХे рд╣ीрд░ा рдбोрдо рдХी рдХрд╡िрддा ‘рдЕрдЫूрдд рдХी рд╢िрдХाрдпрдд’ рдЬो рдХि рдоूрд▓рддः рднोрдЬрдкुрд░ी рдоें рд╣ै рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рдЖрддी рд╣ै рдпрдеा –
“рд╣рдордиी рдХे рд░ाрддी рджिрди рджुрдЦрд╡ा рднोрдЧрдд рдмाрдиी,
рд╣рдордиी рдХे рд╕рд╣ेрдмे рд╕े рдоिрдирддी рд╕ुрдиाрдЗрдмि।
рд╣рдордиी рдХे рджुःрдЦ рднрдЧрд╡рдирдУ рди рджेрдЦрддाрдЬे,
рд╣рдордиी рдХे рдХрдмрд▓े рдХрд▓ेрд╕рд╡ा рдЙрдаाрдЗрдмि।
рдкрджрд░ी рд╕рд╣ेрдм рдХे рдХрдЪрд╣рд░ी рдоें рдЬाрдЗрдмिрдЬा,
рдмेрдзрд░рдо рд╣ोрдХे рд░ंрдЧрд░ेрдЬ рдмрдиि рдЬाрдЗрдмि।
рд╣ाрдп рд░ाрдо! рдзрд░рдо рди рдЫोреЬрдд рдмрдирдд рдмाрдЬे,
рдмेрдзрд░рдо рд╣ोрдХे рдХैрд╕े рдоुрд╣рд╡ा рджेрдЦाрдЗрдмि।।”[21]
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╡िрддा рдоें рд╣рдо рдЬрдм рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдХी рдФрд░ рджेрдЦे рддो рд╣рдоें рдпрд╣ рд╕ाрдпाрд╕ рд╣ी рдЖрднाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕ाрдаोрдд्рддрд░ी рдХрд╡िрддा рдХा рдЙрднाрд░ рдХुрдЫ рдФрд░ рдкाрд░्рдердХ्рдп рдХे рд╕ाрде рднाрд╡ рджेрддा рд╣ै рд╡ рдЖрдЧे рдмрдв़рдиे рдкрд░ рд╕ाрддрд╡े рджрд╢рдХ рдоें рдХुрдЫ рдФрд░ рдХрд╡िрддा рдХा рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рддीрд╡्рд░ рдЪेрддрдиा рдХे рд╕ाрде рд╣ोрддे рд╣ुрдП рдЕрд▓्рдкрдЬीрд╡ी рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै।

рджрд▓िрдд рдПрд╡ं рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрддा
                           рдЬрдм рд╣рдо рдЖрдзुрдиिрдХ рдкрд░ рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ै рддो рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХा рдЖреЪाрдЬ рд╡ैрд╕े рддो 1914 рдоें рд╣ीрд░ा рдбोрдо рдХी рдЗрд╕ рдЕрдЫूрдд рд╕े рд╣ी рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрдирдХा рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХे рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдЬो рд╕ाрдордЬिрдХ рд╡िрддृрд╖्рдгा рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдмрд░рддрддा рд╣ै рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрддा рдЕрдкрдиा рдХुрдЫ рдЕрд▓рдЧ рд╣ी рд░ुрдЦ рд▓ेрдХрд░ рдЕрдкрдиा рдкрдХ्рд╖ рд░рдЦрддी рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрддा рдоें рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдХे рд╕ाрде рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпां рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрди्рдиिрдз्рдп рдоें рдмेрд╣рдж рдЦुрд╢ рд░рд╣рддे рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрди्рдиिрдз्рдп рдоें рд╣ी рдЙрд╕े рдЕрдХृрдд्рд░िрдо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрддः рдЙрдирдХा рдирдЬрд░िрдпा рднी рдЕрдк्рд░рддिрдо рд╣ोрддा рд╣ै рдЬैрд╕े
“рдмाрдордгों рдоें рдкैрджा рд╣ोрдЧे,
рд▓िрдЦ–рд▓िрдЦ рдорд░ोрдЧे।
рдоाрд░рд╡ाреЬी  рд╣ोрдЧे,
рддोрд▓–рддोрд▓ рдорд░ोрдЧे।
рдЪрдоाрд░ рд╣ोрдЧे,
рдЬूрддा рдШिрд╕–рдШिрд╕ рдорд░ोрдЧे।
рдкрд░ рд╣ोрдЧे рд╡ाрд░рд▓ी,
рддो рдЬंрдЧрд▓ рдХे рд░ाрдЬा рдмрдиोрдЧे।”[22]

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ै рдХि рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдЧोрдж рдоें рдиाрдЪрддा рд░рд╣рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рдХрд╡िрддा рднी рдРрд╕ी рд╣ी рд╣ोрдЧी рдФрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рддो рдХрд╣ा рднी рд╣ै рдХि ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпुрдЧ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓рддा рд░рд╣рддा рд╣ै’। рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ाँ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╡िрддा рдоें рднाрд╡рдмोрдз рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдоें рдПрдХ рддрд░рд╣ рд╕े рдХрд╡िрддा рдФрд░ рд╡рд╕्рддु рдЬрдЧрдд рдХे рд╕ंрдмंрдзो рдоें рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдШрдиिрд╖्рдарддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХрд╡ि рд╡рд╕्рддु рдЬрдЧрдд рдкрд░ рдкрд╣рд▓े рдХी рддрд░рд╣ рдЯिрдк्рдкрдгी рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд░рди рд╡рд╣ (рдХрд╡ि) рдЙрд╕рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕рдХी рдЕंрддःрдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдмीрдЪ рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдХो рднी рдкрд╣рдЪाрдирддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै рдХि рд╕рджिрдпों рд╕े рдЖрддрддाрдпी рдФрд░ рдЕрди्рдпाрдпी рд╢рдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ोрд╖िрдд рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рдФрд░ рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдЖрдо рдЖрджрдоी рдЗрд╕ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╕рд░ोрдХाрд░ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдПрдХ рддрд░рдл рд╣ीрд░ा рдбोрдо рдЕрдкрдиी рд╢िрдХाрдпрдд  ‘рдЕрдЫूрдд рдХी рд╢िрдХाрдпрдд’ рдХрд╡िрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджрд░्рдЬ рдХрд░ाрддे рд╣ै рд╡рд╣ीं рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднी рдЕрдкрдиा рд╡िрд░ोрдз рдЕрдкрдиी рдоौрдЦिрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рджрд░्рдЬ рдХрд░рд╡ा рд░рд╣े рд╣ै:-
“рдпे рд╡ो рд▓ोрдЧ рд╣ै рдЬो рд╣рдоाрд░े рдмिрд╕्рддрд░ рдкрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं
рд╣рдоाрд░ी рдмрд╕्рддी рдХा рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░,
рдФрд░ рд╣рдоाрд░ी рд╣ी рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЦреЬा рд╣ो рдкूрдЫрддे рд╣ैं
рд╣рдорд╕े рд╣рдоाрд░ी рдФрдХाрдд!”[23]

 рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдиे рддो рд╕рдкрдиे рдоें рднी рдирд╣ीं рд╕ोрдЪा рдеा рдХी рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдРрд╕ा рд╣ोрдЧा  рд╡े рддो рдЙрди्рдоुрдХ्рдд рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдЧोрдж рдоें рд░рд╣ рд░рд╣ें рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдк्рд░рдХृрддि рдХी рднाрд╡–рднंрдЧिрдоाрдУ рдХे рд╕ाрде рдиाрдЪрдиे рдЧाрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдХृрддि рдкाрд▓рдХ рд╣ै  рд╕ाрд░ांрд╢рдд рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХा рднाрд╡рдмोрдз рднी рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдмрддाрддे рд╣ै рдХि рдЬрд╣ाँ рдХा рдЬैрд╕ा рд╕рдоाрдЬ рд╣ोрдЧा рд╡ैрд╕ा рд╣ी рд╡рд╣ा рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ोрдЧा рдЙрд╕ी рддрд░्рдЬ рдкрд░ рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЬैрд╕े–рдЬैрд╕े рд╕рдордп рдХी рдоाँрдЧ рд╣ोрдЧी рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХा рднाрд╡рдмोрдз рднी рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрдпेрдЧा рдХ्рдпोंрдХि рдЬिрд╕ рдХрд╡िрддा рдХा рдЬो рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ै рдХि рдк्рд▓ाрд╕ी рдХे рдпुрдж्рдз рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд▓ोрдЧो рдХा рдмрд░्рддाрд╡ рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рджेрдЦा рдЙрд╕ी рдпुрдЧ рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХрд╡िрддा рдХा рднाрд╡рдмोрдз рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрддा рд░рд╣ा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдПрдХ рддрд░рд╣ рд╕े рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рд╕рдд्рдп рд╣ै рдХि рд╕рдордп рдХी рдоाँрдЧ рдЖрдкрдХो рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдФрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рдФрд░ рдоुреЬрдиे рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╕ाрдордЬिрдХ рдордиोрд╡ृрддिрдпों рдХे рднाрд╡рдмोрдз рдХे рд▓िрдП рднी рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ी рд╕िрдж्рдз рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
  
рд╕ंрджрд░्рдн


[1] рд░ाрдордмिрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдФрд░ рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 1977, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 6
[2] рд░ाрдордмिрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдФрд░ рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 1977, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 12
[3] рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 280
[4] рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 281
[5] рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 282  
[6] рдбॉ рдирдЧेंрдж्рд░ рдбॉ рд╣рд░рджрдпाрд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдордпूрд░ рдкेрдкрд░рдмैрдХ्рд╕ рдмрдпाрд▓ीрд╕рд╡ा рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2012, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 439-440  
[7] рдбॉ рдирдЧेंрдж्рд░ рдбॉ рд╣рд░рджрдпाрд▓, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдордпूрд░ рдкेрдкрд░рдмैрдХ्рд╕ рдмрдпाрд▓ीрд╕рд╡ा рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2012, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 440
[8] рд░ाрдордмिрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдФрд░ рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 1977, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 202
[9] рдЕрдпोрдз्рдпाрд╕िंрд╣ рдЙрдкाрдз्рдпाрдп, рдЙрди्рдоेрд╖, рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдмोрд░्рдб рд░ाрдЬ.рдХी рдХрдХ्рд╖ा 12рд╡ी, рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 19
[10] рдЙрдоेрд╢ рд╢ाрдд्рд░ी, рд╣рдЬाрд░ी рд▓ाрд▓ рд╢рд░्рдоा, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдорд╣ेрд╢ рдмुрдХ рдбिрдкो рдЬрдпрдкुрд░, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 19
[11] рдЙрдоेрд╢ рд╢ाрдд्рд░ी, рд╣рдЬाрд░ी рд▓ाрд▓ рд╢рд░्рдоा, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдорд╣ेрд╢ рдмुрдХ рдбिрдкो рдЬрдпрдкुрд░, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 62
[12] рдЙрдоेрд╢ рд╢ाрдд्рд░ी, рд╣рдЬाрд░ी рд▓ाрд▓ рд╢рд░्рдоा, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдорд╣ेрд╢ рдмुрдХ рдбिрдкो рдЬрдпрдкुрд░, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 63
[13] рдоुрдХुрдЯрдзрд░ рдкाрдг्рдбेрдп, рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЕрдЧрд╕्рдд-рд╕िрддрдо्рдмрд░ 2014, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 65
[14] рдЙрдоेрд╢ рд╢ाрдд्рд░ी, рд╣рдЬाрд░ी рд▓ाрд▓ рд╢рд░्рдоा, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдорд╣ेрд╢ рдмुрдХ рдбिрдкो рдЬрдпрдкुрд░, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 64
[15] рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рдЖँрд╕ू, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी,2009, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 15
[16] рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рдЖँрд╕ू, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी,2009, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 18
[17] рдЙрдоेрд╢ рд╢ाрдд्рд░ी, рд╣рдЬाрд░ी рд▓ाрд▓ рд╢рд░्рдоा, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдорд╣ेрд╢ рдмुрдХ рдбिрдкो рдЬрдпрдкुрд░, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 73
[18] рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рд░рд▓ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдУрд░िрдпंрдЯ рдм्рд▓ैрдХрд╕्рд╡ाँрди, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 137  
[19] рдЕрдпोрдз्рдпाрд╕िंрд╣ рдЙрдкाрдз्рдпाрдп, рдЙрди्рдоेрд╖ рднूрдоिрдХा, рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдмोрд░्рдб рд░ाрдЬ.рдХी рдХрдХ्рд╖ा12рд╡ी, рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ,рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 12
[20] рдк्рд░ो.рд╡рд╢िрд╖्рдЯ рдЕрдиूрдк, рдЕрд╕ाрдз्рдп рд╡ीрдгा рдХी рд╕ाрдзрдиा (рдоूрд▓्рдпाрдХрди рдФрд░ рдкाрда), рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рдо्рдкाрджрдХीрдп
[21] рд░ाрдордмिрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдФрд░ рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 1977, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 357
[22] рд░рдордгिрдХा рдЧुрдк्рддा, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпाрдд्рд░ा, рд░рдордгिрдХा рдлाрдЙंрдбेрд╢рди,2008, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 26 
[23] рдиिрд░्рдорд▓ा рдкुрддुрд▓, рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрддा, рд╕.рд╣рд░िрд░ाрдо рдоीрдгा, рднूрдоिрдХा, рдЕрд▓рдЦ рдк्рд░рдХाрд╢рди 2013, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 11 

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।