рд╕ाрдо्рдп рдФрд░ рд╡ैрд╖рдо्рдп рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рднाрд░рдд рддрдеा рдпूрд░ोрдк

 “East is East and West is West”1                                                                           - рдХिрдкрд▓िंрдЧ

          “рд╣рдоें рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдиे рдЙрд╕े рдкाрд▓ा-рдкोрд╕ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╣рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХृрдд рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдмрдиाрдпा рд╣ै|”2
                                                                                                                 - рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा

          рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЕрдкрдиी рдПрдХ реЩाрд╕ рдкрд╣рдЪाрди рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी реЩाрд╕ рдкрд╣рдЪाрди рд╣ी рдЙрд╕े рдЕрди्рдп рд╕рдн्рдпрддाрдУं рд╕े рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╡िрдкрд░िрддрддा рдХो рдмрддाрддी рд╣ै।рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рджो рдЕрд▓рдЧ рдЬрдоीрди рд╣ैं рдЬो рдХुрдЫ рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рд╕ाрдЭेрджाрд░ी рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдк्рд░рддिрдз्рд░ुрд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рджोрдиों рдХे рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдФрд░ рд╡िрдкрдпрд░्рдп рдХो рджेрдЦрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд░ूрдк рдоें рджोрдиों рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрдХ्рд╖ рдХो рдиिрдЧाрд╣ рдбाрд▓рдиा рдЙрдЪिрдд рд╣ोрдЧा।
(1)     рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрдХ्рд╖ -
(рдХ)     рд╕рдд्рдп, рдЛрдд, рд╕рдиाрддрди рдзрд░्рдо।
(рдЦ)    рдЕрдирди्рддрддा, рд╡ैрд╡िрдз्рдп, рд╡िрд╡िрдз рдзрд░्рдо।
(рдЧ)     рдЕрдирди्рдд рдкрде, рдЕрдирди्рдд рдпрдЬ्рдЮ, рдЕрдирди्рдд рд▓ीрд▓ा рдпा рдоाрдпा।
(рдШ)     рдд्рд░िрд╡िрдз рд╢्рд░рдж्рдзा (рд╕ाрдд्рд╡िрдХ, рд░ाрдЬрд╕िрдХ, рддाрдорд╕िрдХ)।
(рдЩ)     рд╡िрд╡ेрдХ, рддрд░्рдХрдгा, рдЖрдк्рддрд╡рдЪрди।
(рдЪ)     рдХрд░्рдордлрд▓, рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдХрд░्рдо, рд╕्рд╡рдзрд░्рдо।
(рдЫ)    рдЕрдзिрднूрдд, рдЕрдзिрджैрд╡, рдЕрдз्рдпाрдд्рдо-рд╡рд╕्рддु рд╕рдд्рдд рдХे рддीрди рдкрдХ्рд╖।
(2)     рдпूрд░ोрдкीрдп рдЪिрдд्рдд рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдоुрдЦ्рдп рдЖрдзाрд░-
(рдХ)     рд╕рдд्рдп-рджूрдд (рдЪिрди्рддрдХ, рдоैрд╕ेंрдЬрд░ рдк्рд░рднुрдкुрдд्рд░-рд╡िрд╢ेрд╢ рдЖрджि) рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдж рдЯ्рд░ुрде, рдж рдЧुрдб, рдж рдм्рдпूрдЯी рдХा рд╕рд╣ी рд╕рдордЭ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
(рдЦ)    рдоैрдЯрд░ рдпाрдиी рдпрд╣ рд╕рдм рд╡िрд╢्рд╡ ।
(рдЧ)     рд╕्рдкिрд░िрдЪुрдЕрд▓िрдЯी, рдЬो рд╕рдд्рдп-рджूрдд рдХी рд╢рд░рдг рдоें рдЬाрдиे рдкрд░ рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
(рдШ)     рдлेрде, рдЬो рд╕्рдкिрд░िрдЪुрдЕрд▓िрдЯी рдХा рд╕рдЪ्рдЪा рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ै।
(рдЩ)     рд▓ाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ेрд╢рдиेрд▓िрдЯी।
(рдЪ)     рдлेрдЯ рдпा рдбेрд╕्рдЯिрдиी।
(рдЫ)    рдоेрдЯाрдлिреЫिрдХ्рд╕, рдЬो рдЗрди рд╕рдмрдХा рдиिрдпाрдордХ рд╣ै।3

          рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдкрд░ рд╣ी рджोрдиों рд╕рдн्рдпрддाрдПँ рдЯिрдХी рд╣ैं। рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдоें рдЧ्рд░ीрдХ рдХाрд▓ рдмेрд╣рдж рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рд╣ा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рд╕рдоाрдирддा рдЧ्рд░ीрдХ рдХाрд▓ рдоें рдЬ़्рдпाрджा рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै।

          рднाрд░рддीрдп рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдХी рднाँрддि рдпूрдиाрдиी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдоाрдирддे рдеे рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рддрдоाрдо рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЕрдЧ्рдиि, рдЬрд▓, рдкृрде्рд╡ी рдФрд░ рд╡ाрдпु рд╕े рдмрдиी рд╣ैं।4 рдк्рд░ो. рдИ.рдЖрд░. рдбॉрдб्рд╕ рдиे `рд╣्рдпूрдоैрдиिрдЬ़्рдо рдПंрдб рдЯेрдХрдиीрдХ рдЗрди рдЧ्рд░ीрдХ рд╕्рдЯрдбीреЫ’ (1936) рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдпूрдиाрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЬिрд╕ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рдЙрдж्рднूрдд рд╣ुрдИ, рд╡рд╣ рдкौрд░्рд╡ाрдд्рдп рд╣ी рдеी рдФрд░ рдпрджि рдХुрдЫ рдкुрд░ाрдиे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рдЕрдкрд╡ाрдж рд░ूрдк рдоें рдоाрди рд▓ें рддो рдпूрдиाрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдкौрд░्рд╡ाрдд्рдп рдкृрд╖्рдарднूрдоि рд╕े рдХрднी рднी рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рд░рд╣ी।’’5 рдпूрдиाрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдеी ‘рд╕рдордЧ्рд░рдЧ्рд░ाрд╣िрдгी рджृрд╖्рдЯि’ рдЬिрд╕рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╡े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЪрдХ्рд░ाрдХाрд░ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рдеे। рд╕рдорд╕्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рддрдд् рдкрд░िрд╡рд░्рдзрдирд╢ीрд▓ рдЙрди्рдирддि рдФрд░ рдХ्рд░рдоिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХा рдирд╣ीं рдеा। рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХी рдоाрди्рдпрддा рдеी рдХि рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЪрдХ्рд░ рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдкрд░ рджूрд╕рд░े рдЪрдХ्рд░ рдХा рдЙрджрдп рд╣ोрддा рд╣ै। рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХे рдмाрд░ें рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХी рдЙрд╕рдХा рдЬुреЬाрд╡ рдоाрдирд╡-рдЬीрд╡рди рдХी рдоूрд▓्рдп-рдЪेрддрдиा рд╕े рди рд╣ोрдХрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рд╡्рдпाрдпाрдо рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдеा। “рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХी рд╡िрдЪाрд░-рд╢ैрд▓ी рдЕрдкрдиे рдоें рд╕्рд╡ाрдпрдд्рдд рдеी, рд╡рд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓ौрдХिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХा рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░рддी рдеी..... рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╕ांрдЦ्рдп, рдмौрдж्рдз рдФрд░ рд╡ेрджाрди्рдд рджрд░्рд╢рдиों рдоें рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХा рдз्рдпेрдп рдХेрд╡рд▓ рд╢ाрд╕्рдд्рд░-рд░рдЪрдиा рдирд╣ीं, рдкрд░рдо рдкुрд░ुрд╖ाрд░्рде рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ै।’’6 рдпूрдиाрдиी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдХे рднी рдЪिрд╣्рди рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдиे рд░िрдкрдм्рд▓िрдХ (рдЧрдгрддрди्рдд्рд░) рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि, “рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрджрд░्рд╢ рд╕рдоाрдЬ-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХाрдпрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрддाрдпा рдЧрдпा”7 рдЖрдЧे рд╡े рджोрдиों рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдоें рдЗрд╕ рд╕рдоाрдирддा рдХो рднी рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि, “рднाрд░рдд рдоें рдЕрднिрдЬाрдд рдЬрди рдЕрдкрдиे рдХुрд▓ рдХा рд╕ंрдмंрдз рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी рджेрд╡рддा рдпा рдкुрд░ाрдг рдХрдеाрдУं рдХे рд╡ीрд░ рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ैं, рд╡ैрд╕े рд╣ी рдпूрдиाрди рдХे рдЕрднिрдЬाрдд рдЬрди рднी рдЕрдкрдиे рд╡ंрд╢ рдХा рд╕ंрдмंрдз рдХिрд╕ी рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдЬोреЬ рд▓ेрддे рдеे।’’8

          рдпूрдиाрдиिрдпों рдХे рдк्рд░рдердо рд╢िрд╖्рдп рд░ोрдорд╡ाрд╕ी рдеे। рдпूрдиाрдиी рджाрд░्рд╢рдиिрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрд╣ाँ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡िрдЪाрд░-рдХ्рд╖рдорддा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджिрдпा рдЧрдпा рддो рд╡рд╣ीं рд░ोрдорд╡ाрд╕िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рдкैрджा рдХिрдпा рдЧрдпा। рд▓ेрдХिрди рд╕рдЪाрдИ рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдпूрдиाрдиी рджाрд░्рд╢рдиिрдХों рдХी реЩूрдмी ‘рд╕рдордЧ्рд░рддाрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг’ рдкीрдЫे рдЦрдг्рдбिрдд рд╣ोрддी рдЪрд▓ी рдЧрдИ рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рддрдХ рдЖрддे-рдЖрддे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЦाँрдЪा рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧा। “рдпрд╣ рд╕рд╣ी рд╣ै рдХि рдпे рдордиीрд╖ी рдФрд░ рд▓ेрдЦрдХ (рдЖрдзुрдиिрдХ рдпूрд░ोрдк рдХे рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी) рдпूрдиाрди рдФрд░ рд░ोрдорди рд░ाрдЬ्рдпों рдХे ‘рдиाрдЧрд░िрдХ’ рдеे, рдХिрди्рддु рдпрд╣ рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдирдЧрдг्рдп рдкрдХ्рд╖ рдеा। рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрдд рдпрд╣ рдеी рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдЪिрди्рддрди рдФрд░ рд╕ृрдЬрдирдкूрд░्рдг рдоें рдПрдХ рдРрд╕े рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕рдн्рдпрддाрдмोрдз рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддे рдеे, рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рдЕрдЦंрдбिрдд рд╡िрд╢्рд╡ -рджृрд╖्рдЯि рдХे рднाрд╖ा-рд╕ंрдХेрддों, рдк्рд░рддीрдХों рдФрд░ рдоिрдердХ-рдмिрдо्рдмों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ рдеी। рдЬिрд╕ рдХ्рд╖рдг рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕рдн्рдпрддा-рдмोрдз рдХी рдпрд╣ рд╕рдордЧ्рд░рддा рдЦंрдбिрдд рд╣ुрдИ, рдЙрд╕ рдХ्рд╖рдг рдордиुрд╖्рдп рдХे рднीрддрд░ рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рднी рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ो рдЧрдИ, рдЧोрдПрдЯे рд╢ाрдпрдж рдпूрд░ोрдк рдХे рдЕंрддिрдо рдордиीрд╖ी рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рднीрддрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдгрддा рдмोрдз рдХो рдмрдЪाрдиा рдЪाрд╣ा, рдХिрди्рддु рд╡рд╣ рдк्рд░рдердо рд╕ाрдХ्рд╖ी рднी рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдЕрдкрдиी рдЖँрдЦों рд╕े рд╡िрд╢्рд░ृрдЦрд▓िрдд рд╣ोрддे рднी рджेрдЦा рдеा। ... рдордиुрд╖्рдп рдХो рднी рдПрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░ाрдгी, рдПрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░ाрдгी, рдПрдХ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░ाрдгी рдЬैрд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХрдЯрдШрд░ों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░ рджिрдпा।’’9

          рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि (рдХрд▓्рдЪрд░) рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ी рднाрд░рдд рд╕े рднिрди्рди рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╕्рд╡ाрдпрдд्рдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рднी рд╣ै। рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдПрдХ рдЕрди्рддрд░рд╕ंрдмंрдз рд╣ै। рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпूрд░ोрдкीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдордиुрд╖्рдп рдХो рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдмрдиाрддी рд╣ै рддाрдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддृрд╡्рдп рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рд╢ाрд╢्рд╡рдд рд╣ो рд╕рдХे। рдЧैрд░-рдпूрд░ोрдкीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдк्рд░рдХृрддि рд╕्рд╡рдпं рдордиुрд╖्рдп рдХे рдХрд░्рддृрд╡्рдп рдоें рджाрдЦिрд▓ рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕े рджैрдиिрдХ рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдПрдХ рдоें рдордиुрд╖्рдп рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕्рд░ोрдд рд╣ै, рджूрд╕рд░े рдоें ‘рдордиुрд╖्рдп’ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд╡рд▓рдо्рдмрди рд▓ेрдХрд░ рдПрдХ рдЧैрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╢рдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдХो рд╡िрднिрди्рди рдХрд▓ाрдУं рдоें рд╕ृрдЬिрдд рдХрд░рддी рд╣ै।”10 рдпाрдиी рдпूрд░ोрдк рдоें рдордиुрд╖्рдп рд╣ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЖрдд्рдорд╕рдЬрдЧрдХрд░्рддा  рд╣ै рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХрд░्рддा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдХрд░्рддा рдХी рдЬрдЧрд╣ рдХрд░्рдо рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдХृрддि рдпा рдИрд╢्рд╡рд░ рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЖрдиंрдж рдХुрдоाрд░ рд╕्рд╡ाрдоी рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдпрджि рд╣рдо рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╕े рдкूрдЫें рдХि рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдЪिрдд्рд░ рдХिрд╕рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдпे рд╣ैं, рдпрджि рд╡рд╣ рд╕рдЪ्рдЪे рдЕрд░्рде рдоें рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╣ै, рддो рдЙрд╕рдХा рдиिрд░्рднीрдХ, рдПрдХрдЯूрдХ рдЙрдд्рддрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП-рдИрд╢्рд╡рд░  рдХे рд▓िрдП।”11

          рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдпूрд░ोрдкीрдп рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдЙрд╕ी рдХे рдж्рд╡िрдХ рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдоुрдЦрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै рдЬрд╣ाँ ‘рдпा рддो рд╡рд╣ рдпा рддो рдпрд╣’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪीреЫों рдХो рдкрд░рдЦा рдПрд╡ं рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдЗрд╕рд╕े рдкрд░े рдЬाрдХрд░ рд╕рд╣рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕े рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рд╡िрд░ूрдж्рдзों рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдпрдХрд╣ा рд╣ै। рдХुрдмेрд░рдиाрде рд░ाрдп рдЗрд╕рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдКрдкрд░ рд╕े рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╡िрд░ोрдзी рджिрдЦाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рддрдд्рдд्рд╡ рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧी рд░ूрдк рдоें рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕рди्рддुрд▓рди (Creative Balance) рдоें рдмैрдаाрдП рдЧрдпे рд╣ैं। рдЖрдзुрдиिрдХ рдмुрдж्рдзिрд╡ाрдж рдкрд╢्рдЪिрдоी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХी рдКрд╖्рдордЬ рд╡ृрдд्рддि рд╕े рдкैрджा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕рд╣рдпोрдЧिрдХрддा рдФрд░ рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдХे рдорд░्рдо рдХो рд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддा।’’12 рдж्рд╡िрдХ рдкрдж्рдзрддि рдоें рднी рдПрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдХे рд╕ंрдзाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рднाрд░рддीрдп реЩाрд╕िрдпрдд рдХी рддрд░рдл рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдирди्рдж рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдЕрдж्рд╡ैрдд рдж्рд╡ैрдд рдХा рд╡िрд░ोрдзी рдирд╣ीं। рдпрд╣ рдзрд░्рдо рдХे рддीрди рдбрдЧों рдоें рд╕े рдЕंрддिрдо рдбрдЧ рд╣ै। рдк्рд░рдердо рдбрдЧ рдпा рдкрдЧ-рдиिрдХ्рд╖ेрдк рд╣ै рдоाрдд्рд░ рдж्рд╡ैрдд। рдж्рд╡ैрдд-рднाрд╡ рдХी рд╕рд╣ी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдХрд░ рд▓ेрдиे рдХे рдмाрдж рдордиुрд╖्рдп рдЖंрд╢िрдХ рдЕрдж्рд╡ैрдд (рдж्рд╡ैрддाрдж्рд╡ैрдд) рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЖ рдЬाрддा рд╣ै। рддीрд╕рд░े рдкрдЧ-рдиिрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡рд╣ рд╡िрд╢्рд╡  рдХे рд╕ाрде рдПрдХाрдХाрд░-рдЕрдиुрднрд╡ рдоें рдЪрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрдж्рд╡ैрдд рдХा рддीрд╕рд░ा рдФрд░ рдЪрд░рдо рдкрдЧ-рдиिрдХ्рд╖ेрдк। рдпे рддीрдиों рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рдХाрдЯрддे рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдкूрд░्рдгрддрд░ рдмрдиाрддे рд╣ैं।’’13 рдЕрд░्рдеाрдд् рдж्рд╡рди्рдж्рд╡, рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдпुрдЧ्рдо рдоें рддрдм्рджीрд▓ рд╣ोрдХрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдгрддा рдХी рдУрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд╣ोрддा рд╣ै।

          рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рднी рд▓ेрдХрд░ рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдбॉ. рдЧोрд╡िрди्рдж рдЪрди्рдж्рд░ рдкांрдбे рджोрдиों рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХे ‘рдЬ्рдЮाрдирдХे рдЕрд░्рде рдХो рдЬाрд╣िрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЬ्рдЮाрдиी рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЕрд░्рде рдЖрдд्рдо-рдЬ्рдЮाрдиी рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдоाрдирд╕ рдк्рд░рддिрдоा рд░рд╣ी рд╣ै, рдЕрди्рддрд░्рджृрд╖्рдЯि-рд╕рдо्рдкрди्рди рдпोрдЧी рдХी, рдЬिрд╕рдХा рдоूрд░्рдд рд░ूрдк рдоोрд╣рдирдЬोрджреЬों рдХी рдпोрдЧी-рдк्рд░рддिрдоा рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╕ाрд░рдиाрде рдХी рдмुрдж्рдз-рдк्рд░рддिрдоा рддрдХ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। ....рдпрдж्рдпрдкि рдЖрдд्рдордЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ंрдХेрдд рд╕рднी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЗрддрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡-рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХि рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрдирддा рдЬ्рдЮाрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЕрд░्рде рдЖрдд्рдордЬ्рдЮाрди рд╕рдордЭे, рди рдХि рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЬ्рдЮाрди, рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдПрдХ рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдгрддा рд╣ै। рдбेрд▓्реЮी рдХे рдоंрджिрд░ рдкрд░ рд▓िрдЦा рд╣ुрдЖ рдеा рдХि, ‘рдЕрдкрдиे рдХो рдЬाрдиो’ рдФрд░ рд╕ुрдХрд░ाрдд рдоें рдЖрдд्рдордЬ्рдЮाрди рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рднी рдЪрд░िрддाрд░्рде рдеा, рдХिрди्рддु рдк्рд▓ेрдЯो рдФрд░ рдЕрд░рд╕्рддू рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдпूрдиाрдиी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЬ्рдЮाрди рдХा рдЕрд░्рде рдард╣рд░ा рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рддाрд░्рдХिрдХ рдЬ्рдЮाрди। рдмुрдж्рдзिрдЧрдо्рдп рдЕрддीрди्рдж्рд░िрдп рддрдд्рдд्рд╡ рдХा рдЬ्рдЮाрди рдЖрджрд░्рд╢ рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЙрд╕рдХी рд╕рд╣ेрддुрдХрддा рдХे рдЕрдн्рдпुрдкрдЧрдо рд╕े рдЙрд╕рдХा рдлрд▓िрддाрд░्рде рд╢ुрдж्рдз рдЧрдгिрдд рд╡िрдж्рдпा рдоें рдпा рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ाрдд्рдордХ рддрд░्рдХ рдоें рд╣ी рдоाрдиा рдЧрдпा। рдпूрдиाрдиी реЮिрд▓ोрд╕ोреЮिрдпा рдФрд░ рдеिрд░ोрд░िрдпा рдХा рдпूрдиाрдиी рд░рд╣рд╕्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рд╕ाрд░्рдердХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдирд╣ीं рдмрдиा, рд╕рдо्рдмрди्рдз рдмрдиा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рд╕े। рдЬ्рдЮाрди рдХी рдмौрдж्рдзिрдХрддा рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдиे рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЬ्рдЮाрди рдХो рдЕрди्рддрддः рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрд╡рдзाрд░िрдд рдХिрдпा। ..... рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рдПрд╡ं рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди, рджोрдиों рд╣ी рдпुрдЧों рдоें рдЬ्рдЮाрди рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд╡िрд╖рдп-рдк्рд░рдзाрди рдеी, рдЖрдд्рдо-рдк्рд░рдзाрди рдпा рдЖрдд्рдо-рд░ूрдк рдирд╣ीं।’’14 рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдЖрдд्рдо-рд░ूрдк рдкрд░ рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдмрд▓ рджेрдиा, ‘рдмाрд╣्рдп-рдЬрдЧрддрд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХрд░ рд▓ेрдиा рдирд╣ीं рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдЪेрддрдиा рдФрд░ рднौрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдХी рд╕ंрдЧрддि рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрдк्рдк рджीрдкो рднрд╡рдХा рдиाрдж рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣ाрдд्рдоा рдмुрдж्рдз рднी рдЬрдм рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि,
          рдХो рдиु рд╣ाрд╕ो рдХिрдоाрдиंрджो рдиिрдЪ्рдЪं рдкрдЬ्рдЬрд▓िрддे рд╕рддि।
          рдЕंрдзрдХाрд░ेрди рдУрдирдж्рдзा рдкрджीрдкं рди рдЧрд╡ेрд╕рде।।15
(рдпрд╣ рд╣ंрд╕рдиा рдХैрд╕ा? рдпрд╣ рдХैрд╕ा рдЖрдиंрдж? рдЬрдм рд╕рджैрд╡ рд╣ी рд╣рд░ рдУрд░ рдЖрдЧ рд▓рдЧी рд╣ै। рд╕ंрд╕ाрд░ рдЙрд╕рдоें рдЬрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै, рддрдм рдЕंрдзрдХाрд░ рдоें рдШिрд░े рддुрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдХो рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдЦोрдЬрддे?)

          рддрдм рд╡े рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдоें рдлैрд▓ी рд╡िрд╖рдорддाрдУं рдХी рдЖрдЧ рдХे рд╣ी рдЕंрдзрдХाрд░ рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд░ूрдк  рдоें реЩुрдж рдХो рдЦोрдЬрдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдкрд╢्рдЪिрдоी рдоाрдирд╕ рдЪेрддрдиा рдФрд░ рднौрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдпा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдФрд░ рднौрддिрдХ рдХे рдмीрдЪ рдХोрдИ рд╕ंрдЧрддि рдирд╣ीं рджेрдЦ рдкाрддा। рдкрд╢्рдЪिрдоी рдоाрдирд╕ рдХी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ोрдЪ рдХे рдкीрдЫे рд╕рдо्рднрд╡рддः рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдХी рд╡рд╣ рдзाрд░рдгा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрд░рдорд╕рдд्рддा рдмाрдХी рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдЗрд╕ рдзाрд░рдгा рдоें рднी рднाрд░рддीрдп рдоाрдирд╕ рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоाрдирддी рд╣ै рдХि рдЕंрд╢ी-рдЕंрд╢рд╕ंрдмंрдз рдХे рдХाрд░рдг рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд╕्рддु рдоें ‘рджैрд╡ीрдпрддा’ рд╣ै рдЬिрд╕े рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдЕрдкрдиे рдиिрдмрди्рдзों рдоें рдкुрд░рдЬोрд░ рдвंрдЧ рд╕े рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдЗрд╕ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХो рдкрд╡िрдд्рд░ рдирд╣ीं рдоाрдирддा। рдЖॅрдЧрд╕्рдЯीрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрддा ‘рдХैрди’ (рд╣рдд्рдпाрд░ा) рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕рд░рджाрд░ ‘рдбेрд╡िрд▓’ (рд╢ैрддाрди) рд╣ै।’’16 рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдиिрдмंрдз ‘рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рдХрд▓ाрдоें рдЗрд╕ рдЕंрддрд░ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि, “рднाрд░рддीрдп рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдХा рдк्рд░ाрдЪीрди рдм्рд░рд╣्рдорд╡ाрдж рдЗрд╕ рдоूрд░्рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдм्рд░рд╣्рдо рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдиिрд╖्рдХृрдЯ рд╕्рдеिрддि рдоें рдирд╣ीं рдоाрдирддा। рд╡рд╣ рд╡िрд╢्рд╡  рдХो рдм्рд░рд╣्рдо рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрддाрддा рд╣ै। ...рдХрд▓ा рдХे рдИрд╕ाрдИ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд╣ेрд╡ेрд▓ рдиे рд╕ंрднрд╡рддः рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХрд╣ा рд╣ै рдХि-  The Hindu draws no distinction between what is sacred and profane рдкूрд░्рд╡, рднाрд░рдд рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдо рдХा рдпрд╣ рдоौрд▓िрдХ рднेрдж рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕्рд╡рд░्рдЧीрдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдШोрд╖рдгा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдзिрдХрддрд░ рднौрддिрдХ рдпा Materialistic рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рдд рдоूрд░्рддिрдкूрдЬा рдФрд░ рдкंрдЪ-рдорд╣ाрдпрдЬ्рдЮों рдХे рдХ्рд░िрдпा-рдХांрдб рдоें рднी рдЖрдз्рдпाрдд्рдо-рднाрд╡ рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░ाрдгिрдд рд╣ै।’’17 рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै рдХि рдкрд╢्рдЪिрдо рдЗрд╕ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдХुрд▓рд╖िрдд рдФрд░ рдиिрдо्рди рдХोрдЯि рдХा рдоाрдирддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдкрд╡िрдд्рд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдЗрд╕рд╕े рдкрд░े рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХा рд╣ै।

          рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдпрд╢рджेрд╡ рд╢рд▓्рдп рдиे рдПрдХ рджूрд╕рд░े рднेрдж рдЬрдЧрдд् рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕ंрдмंрдз-рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЬрдЧрдд рдХो рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддिрд░ोрдзрдХ рдФрд░ рд╢рдд्рд░ुрд░ुрдк рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдордиुрд╖्рдп рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рддрдеा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдпे рдЙрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд▓िрдП рдоूрд▓्рдп рд╣ैं; рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЬрдЧрдд рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдПँ рд╣ैं; ‘рд╡िрд░ोрдзрдоूрд▓рдХ рдФрд░ рд╕ाрдорд░рд╕्рдпрдоूрд▓рдХ। рдпрд╣ рджिрдЦाрддे рд╣ुрдП, рдХि рдЬैрди рдФрд░ рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдХृрддि-рд╡िрд░ोрдз  рдЕрдкрдиा рд╣ी рдЕрд╣ंрдХाрд░ рд╣ै рдЬो рдЕрд╡ाрдЪ्рдЫрдиीрдп рдФрд░ рдиिрд╡ाрд░рдгीрдп рд╣ै”,рд╢рд▓्рдп рдЬी рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдХि рднाрд░рддीрдп рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоुрдЦ्рдпрддः рд╕ाрдорд░рд╕्рдпрдоूрд▓рдХ рд╣ी рд╣ै। рд╣ाँрд▓ाрдХि рджोрдиों рдХे рдпрд╣ाँ рдИрд╢्рд╡рд░рдЕрдЧोрдЪрд░ рд╣ै। рдПрдХ рдХे рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рдЙрд╕рд╕े рджूрд░ рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдЧोрдЪрд░ рд╣ै рдПрд╡ं рджूрд╕рд░े рдХे рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рдЙрд╕рд╕े рдЕंрджрд░ рдоौрдЬूрдж рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдЧोрдЪрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг, рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рдмोрдз рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдкैрдЧрдо्рдмрд░ рдХे рд╡рдЪрдиों рдоें рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрдиा рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдПँ рдЦुрдж рдоें рд╣ी рдИрд╢्рд╡рд░ीрдпрдмोрдз рдХो рддрд▓ाрд╢рдиे рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬो рдиिрд░рди्рддрд░ рд╢ोрдзрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рдЯिрдХी рд╣ै।

          рд╕ौрди्рджрд░्рдпрдмोрдз рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рднी рджोрдиों рдХे рдпрд╣ाँ рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдпрд╣ рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХि рдЬो рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд’ (реЩाрд╕рдХрд░ рдЧोрд░े рд░ंрдЧ рдЬो рд╕्рд╡рдпं рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╡िрдЪाрд░ рд╣ैं) рд╣ै рд╡рд╣ ‘рдЕрдЪ्рдЫाрд╣ै рдФрд░ ‘рд╕рдЪ्рдЪाрднी। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рдЗрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдкрдХреЬрдХрд░ рдмреЬे-рдмреЬे рд╕ौрди्рджрд░्рдп-рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддाрдПँ рдХрд░ाрдпीं рдЬाрддी рд╣ै рдЬिрд╕े ‘рдм्рдпूрдЯी рд╡िрде рдм्рд░ेрдирдХрд╣рдХрд░ рд╕рд░ाрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЬो ‘рдмрджрд╕ूрд░рддрд╣ै рд╡рд╣ ‘рдмुрд░ाрдФрд░ ‘рдЧрд▓рддрднी (рдФрд░ рд╢ाрдпрдж рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдз्рд╡ंрд╕рдХाрд░ी рднी)। рд░ाрдЬीрд╡ рдорд▓्рд╣ोрдд्рд░ा рдХे рджрд░्рд╢ाрдпा рд╣ै рдХि “рдХिрд╕ рддрд░рд╣ ‘рдХाрд▓े рд╕ौрди्рджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░рдХो рдк्рд░ाрдпः рдмुрд░ाрдИ рдФрд░ рддрд░्рдХрд╣ीрдирддा рд╕े рдЬोреЬ рдХрд░ рд░рдЦा рдЧрдпा рддрдеा рдХैрд╕े рдЗрд╕ рд╕ोрдЪ рдиे рдЧोрд░े рдХे рдорди рдоें рдпрд╣ рдзाрд░рдгा рдкुрд╖्рдЯ рдХी рдХि ‘рдЧोрд░ेрд▓ोрдЧ рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫाрдИ рдФрд░ рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдХे рд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ैं।’’18 рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕ौрди्рджрд░्рдпрдмोрдз рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг ‘рд╕рдд्рдпрдоें рд╣ी рд╕ुрди्рджрд░рддा рд╣ै рдЕрдЪ्рдЫाрдИ рджेрдЦрддी рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдкрдж ‘рд╕рдд्рдпं-рд╢िрд╡рдо्-рд╕ुрди्рджрд░рдо्рдЗрд╕ी рдмाрдд рдХी рддрд╕्рджीрдХ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЗрд╕ीрд▓िрдП ‘рд╕рдд्рдпрдкрд╣рд▓े рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд╣ै рдЙрд╕ी рд╕े рд╢िрд╡рдо (рдЕрдЪ्рдЫाрдИ) рдФрд░ рд╕ुрди्рджрд░рдо (рд╕ौрди्рджрд░्рдп) рдЬुреЬрдХрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╡े рднिрди्рди рднी рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рдХाрд░्рдп рднी рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।“рд╕рдд्рдп рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХे рд▓िрдП рди рддो рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдФрд░ рди рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫाрдИ рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХी рдХрдоी рдЕрд╕рдд्рдп рдЕрдерд╡ा рдЪрд░िрдд्рд░рд╣ीрдирддा рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рд╣ै।’’19 рдиैрддिрдХрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рджोрдиों рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों рдоें рдЕрди्рддрд░ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рдиैрддिрдХрддा рдЬрд╣ाँ ‘рд╕рди्рджрд░्рднрдпुрдХ्рддрд╣ै рд╡рд╣ीं рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें ‘рд╕рди्рджрд░्рднрдоुрдХ्рдд। рдП.рдХे. рд░ाрдоाрдиुрдЬрдо рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз ‘рдХ्рдпा рдЪिंрддрди рдХा рдХोрдИ рднाрд░рддीрдп рддрд░ीрдХा рд╣ै?’рдоें рджोрдиों рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдиैрддिрдХрддा рд╕ंрдмंрдзी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдоुрдЭे рдРрд╕ा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпां рдоें рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдХुрдЫ реЩाрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд╣ोрддी рд╣ैं (рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХुрдЫ реЩाрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдкेрдЪीрджा рдХाрд░рдг рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं)। рдЗрдирдоें рдЖрджрд░्рд╢ीрдХृрдд рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдпे рдпा рддो рд╕ंрджрд░्рдн-рдоुрдХ्рдд рдпा рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрдж्рдп рдиिрдпрдоों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдпे рдЬिрди рдиिрдпрдоों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं, рд╡े рдЙрдирдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддी рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдлिрд░ рднी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЬ़्рдпाрджा рдкेрдЪीрджा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдЬैрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдоें рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрдж्рдп рдиिрдпрдоों рдХो рд╡рд░ीрдпрддा рджेрдиे рд▓ाрдпреШ рд╕ूрдд्рд░ीрдХрд░рдг рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। ... рд╕рднी рд╕рдоाрдЬों рдоें рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрдж्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рдиिрдпрдо рд╣ोрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдоुрдордХिрди рд╣ै рдХि рд╡рд╣ाँ рдк्рд░рднुрдд्рд╡рд╢ाрд▓ी рдЖрджрд░्рд╢ рдпрд╣ рди рд╣ो рдХि ‘рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрдж्рдпрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рдиिрдпрдо рдЕрдкрдиाрдпा рдЬाрдпे। рдЗрд╕рдХी рдмрдЬाрдп рд╡рд╣ाँ ‘рд╕ंрджрд░्рдн-рдоुрдХ्рддрд╣ोрдиे рдкрд░ реЫोрд░ рджिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдк्рд░ोрдЯेрд╕्рдЯेंрдЯ рдХ्рд░िрд╢्рдЪिрдпैрдиिрдЯी рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдФрд░ рдЕрдиूрдаे-рджोрдиों рдХी рд╣ी рдХрд▓्рдкрдиा рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ реЫोрд░ рджेрддी рд╣ै рдХि рд╣рд░ рд╕рджрд╕्рдп рд╕рдоूрд╣ рдХे рджूрд╕рд░े рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ै рдФрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЬрди्рдо-рд╕्рдеाрди, рд╡рд░्рдЧ, рд▓िंрдЧ, рдЙрдо्рд░, рд╣ैрд╕िрдпрдд рдФрд░ рдУрд╣рджा рдЖрджि рдЪाрд╣े рдЬो рднी рд╣ो - рдПрдХ рдЗंрд╕ाрди рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдПрдХ рдЗंрд╕ाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рддрдХрдиीрдХ рдХी рдЕрдкрдиी рдПрдХ реЩाрд╕ рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдХрдИ рднाрдЧों рдоें рдХोрдИ рдмрджрд▓ाрд╡ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣, рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдмाрдж рд╕ाрд░्рд╡िрдХ рдиिрдпрдоों (рдФрд░ рддрде्рдпों) рдиे рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी, рдЬिрд╕рдоें рдЗрди्рд╣ें рд╣рд░ рддрд░рд╣ рдХे рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрди рджोрдиों (рдЕрд░्рдеाрдд् рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдмाрдж рдХे рд╕ाрд░्рд╡िрдХ рдиिрдпрдоों) рдиे рдоिрд▓рдХрд░ ‘рд╕ंрджрд░्рдн-рдоुрдХ्рддрд╣ोрдиे рдХे рдк्рд░рддि рдЭुрдХाрд╡ рдФрд░ рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджिрдпा।’’20 рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдиैрддिрдХрддा рдХी рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдЬो рдХि рд╕рди्рджрд░्рднों рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ै, рдПрдХ рдЙрдЪिрдд рдХाрд░्рдп рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдХिрдпे рдмिрдиा рд╕рднी рдХाрд▓рдЦрдг्рдбों рдПрд╡ं рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХे рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХрддा рдХे рджाрд╡े рдФрд░ рдкुреЩ्рддा рдХрд░рддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдЕрд╡рдзाрд░рдгा ‘рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ंрд╡ेрджीрд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдЪрд░рдг рдоें рдЬреЬ рдПрд╡ं рдиिрд░ंрдХुрд╢ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рджाрд╡े рдХो рдирдХाрд░рддी рд╣ै। рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдиे рднी рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЫрдард╡ाँ рджрд╢рдХрдоें рдПрдХ рдЬрдЧрд╣ рдиैрддिрдХрддा рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЧाँрдзी рдФрд░ рдЯ्рд░ाрдЯ्рд╕्рдХी рдХे рд╣рд╡ाрд▓े рд╕े рдЗрд╕рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЬрд╣ाँ рднाрд░рдд рдоें рдиैрддिрдХрддा рдоें рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡िрд▓рдпрди рдоिрд▓рддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╢рдХ्рддि рдоें рдиैрддिрдХрддा рдХा рд╡िрд▓рдпрди рдоिрд▓рддा рд╣ै।

          рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЪिрди्рддрди рдХी рдПрдХ рдФрд░ реЩूрдмी рд╣ै, рд╡рд╣ рд╣ै ‘рдХрди्рд╕ेрдк्рдЯ’ (рдЕрд╡рдзाрд░рдгा) рдЬो рд╕ृрд╖्рдЯि-рдЬрдЧрдд рдХो рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдмाрд╣ुрдкाрд╢ рдоें рдЬрдХреЬрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдЪिрди्рддрди рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╣рд░ рдЪीреЫ рдХो рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдоें рдирд╣ीं рдмाँрдз рд╕рдХрддे। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз ‘рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рджेрдирдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд╕рднी рдорд╣ाрди् рддрдд्рдд्рд╡ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрдирд╡-рдЪिрдд्рдд рдоें  рдЕрд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдЖрднाрд╕िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдЖрднाрд╕िрдд рд╣ोрдиा рд╣ी рдЙрдирдХी рд╕рдд्рддा рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрд░ рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдХेрд╡рд▓ рдЕрдиुрднूрдд рд╣ोрдХрд░ рд╣ी рдЕрдкрдиी рдорд╣िрдоा рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдЙрдирдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдФрд░ рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдмाँрдзрдиा рд╕рдм рд╕рдордп рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा।’’21

          рдордиुрд╖्рдп рддрдеा рдордиुрд╖्рдпेрддрд░ рд╕рдд्рддाрдУं рдХे рд╕ंрдмंрдз рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣े рддो ‘рдЖрдд्рдо्рдФрд░ ‘рдЕрди्рдпрдХे рд╕ंрдмंрдз рдХो рд▓ेрдХрд░ рджोрдиों рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। “рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЖрдд्рдордмोрдз рдоें ‘рдЕрди्рдпрдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ै ..... рдЗрд╕рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХा ‘рдоैंрдЕрдкрдиे рдоें рдПрдХ рдЖрдд्рдо-рдЫрд▓рдиा рд╣ै, рдордиुрд╖्рдп рдХे рдмाрд░े рдоें рдпрд╣ рдЕрди्рддрд░्рджृрд╖्рдЯि рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдПрдХ рдЕрдиुрдкрдо рджेрди рд░рд╣ी рд╣ै।’’22 рдЬрдмрдХि “рдпूрд░ोрдкीрдп рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдФрд░ рдЪिрди्рддрдХों рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рдпं рдХो рд╕рдордЭрдиा рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдордЭрдиे рд╕े рдЕрд╡िрдЪ्рдЫрди्рди рд░ूрдк рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै।’’23 рдЬрд╣ाँ рднाрд░рдд рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдо рдоें рдЕрди्рдп рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╡ेрджाрди्рдд рд╣ै рд╡рд╣ीं рдпूрд░ोрдк рдХрднी рдЕрди्рдп рдХो рдЖрдд्рдоा рдХा рдЕंрд╢ рдирд╣ीं рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд╕рдХा, рдпрдж्рдпрдкि рдпрд╣ूрджी-рдЗрд╕ाрдИ рдкंрде рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдЕрдкрдиे рдкреЬोрд╕ी рд╕े рдЙрддрдиा рдк्рд░ेрдо рдХрд░ो рдЬिрддрдиा рддुрдо рд╕्рд╡рдпं рд╕े рдХрд░рддे рд╣ो рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡рд╣ рдкреЬोрд╕ी ‘рдЕрди्рдпрд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी ‘рдЕрди्рдпрддाрдоें рд╣ी рд╕рдордЭो, рдЖрдд्рдо рдХे рдЕंрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдПрдХ рдХрджрдо рдФрд░ рдЖрдЧे рд▓े рдЬाрддे рд╣ुрдП рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рддुрдо्рд╣ाрд░े рд╕ाрдордиे рдХोрдИ рджूрд╕рд░ा рд╣ै рд╣ी рдирд╣ीं, рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЬो ‘рдЕрди्рдпрджिрдЦ рд░рд╣ा рд╣ै рд╡рд╣ рддुрдо्рд╣ाрд░ा рд╣ी рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╣ै, рддुрдо्рд╣ाрд░े рд╣ी рдЖрдд्рдо рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрдарди рдХे рдоूрд▓ рдоें рднी рджोрдиों рдЬрдЧрд╣ों рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рд╣рдоाрд░ी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╕рдоाрдЬ рд╣ै рдФрд░ рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдоूрд▓ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиीрддि рд╣ै।”24 рдЯैрдЧोрд░ рдЗрд╕ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиीрддि (рдиेрд╢рди) рдХो рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдирд╣ीं рдкाрддे рд╣ैं рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╣рдоाрд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╣рдоाрд░ा рдзрд░्рдо, рд╣рдоाрд░ा рд╕рдоाрдЬ, рд╣рдоाрд░ा рдШрд░-рдХुрдЫ рднी рдиेрд╢рди-рдЧрдарди рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдпूрд░ोрдк рдоें ‘рд╕्рд╡ाрдзीрдирддाрдХो рдЬो рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╣рдо рд▓ोрдЧ ‘рдоुрдХ्рддिрдХो рд╡рд╣ी рд╕्рдеाрди рджेрддे рд╣ैं। рдЖрдд्рдоा рдХी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдоाрд╣ाрдд्рдо्рдп рдХो рд╣рдо рд▓ोрдЧ рдирд╣ीं рдоाрдирддे। ...... рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕े рднी рдордиुрд╖्рдп рдоाрд╣ाрдд्рдо्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиीрддिрдХ-рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕े рднी рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╣рдо рдпрджि рдпрд╣ рд╕ोрдЪें рдХि рдпूрд░ोрдкीрдп рдвंрдЧ рдкрд░ ‘рдиेрд╢рдирдХो рдЧреЭ рдмैрдардиा рд╣ी рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдк्рд░рдХृрддि рдПрд╡ं рдордиुрд╖्рдпрдд्рд╡ рдХा рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै, рддो рд╣рдо рдЧрд▓рдд рд╕ोрдЪेंрдЧे।’’25 рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХो рдЬ़्рдпाрджा рддрд░рдЬीрд╣ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдХुрдЫ рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ рд╕ृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрдкрдиे рд╕ंрдмंрдз рдХो рдЬोреЬрддा рд╣ै। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдЗрд╕рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै рд╡рд╣ рдкрд░िрд╡ृрдд्рддि рдЬिрд╕рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдкрдиाрдкा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░े। рд╡рд╣ рдоाрдирд╡-рд╕рдоाрдЬ рдХा рдПрдХ рдЕंрд╢ рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рдФрд░ рдоाрдирд╡-рд╕рдоाрдЬ рдХी рдкрд░िрдзि рд╕े рдмाрд╣рд░ рдмреЭрдХрд░ рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖िрдпों (рдЬीрд╡-рдоाрдд्рд░) рдХी рдУрд░ рдШेрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं; рдмрд▓्рдХि (рдЪрд░рдоाрд╡рд╕्рдеा рдоें) рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖िрдпों рдФрд░ рдкेреЬ-рдкрдд्рд░ों рддрдХ рд╣ी рд░рд╣ рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЗрдпрдд्рддा рдЕंрддрддोрдЧрдд्рд╡ा рд╕рдоाрдЬрдд्рд╡ рдХी рднाрд╡рдиा рдкрд░ рд╣ी рдЖрд╢्рд░िрдд рд╣ै।”26 рдЬрдмрдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиीрддि (рдиेрд╢рди) рдоें рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рднाрд╡рдиा рдмрд▓рд╡рддी рд╣ोрддी рд╣ै। рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “рдПрдХ рдЕрдкрдиी рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдиिрд╣िрдд рдЕрдкрдиे рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдоोрдХ्рд╖ рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдФрд░ рдкोрд╖िрдд рд╕्рд╡ाрддрди्рдд्рд░्рдп рдХा рджाрд╡ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢рдХ्рддि рдкाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕।”27

          рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрдирд╡ाрд░ी рд▓ाрд▓ рдиे рдпрд╣ाँ рддрдХ рджाрд╡ा рдХिрдпा рд╣ै рдХि “рдпूрд░ोрдк рдЖрди्рддрд░िрдХ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХрд░рдг рд╕े рд╣ी рдмрдиा рд╣ै।’’28 рдпूрд░ोрдкीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी-рдЬрд░्рдорди рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрджिрддा, рдЕंрдЧ्рд░ेреЫी-рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрджिрддा, рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рдмрд╕ाрдиे рд╡ाрд▓ों рдХे рдмीрдЪ рдЬंрдЧ, рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзी рдпूрд░ोрдкीрдп рд╡िрд░ाрд╕рддें рдПрд╡ं рд╡ैрднрд╡ рдХे рджाрд╡े рд╕ाрде рд╣ी рдл्рд░ांрд╕ рд╡ рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рдж्рд╡ाрд░ा рдпूрд░ोрдк рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों (рдпूрдиाрди рд╡ рдЗрдЯрд▓ी рдХे рдХрд▓ाрдХृрддिрдпाँ) рд╕े рдЕрдкрдиे рдо्рдпूрдЬिрдпрдо рдХो рд╕рдЬाрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे рджाрд╡े рд╕рдЪाрдИ рдХे реШрд░ीрдм рдЬाрди рдкреЬрддे рд╣ैं।

                       рд╕рдордп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рд▓ेрдХрд░ рднी рднाрд░рдд рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдоें рд╕рдордп рдХी рдЪрдХ्рд░ीрдп-рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоिрд▓рддी рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд▓рдпрдмрдж्рдз рд╣ै рдЬрдмрдХि рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╕рдордп рдХी рд░ैрдЦीрдп рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоिрд▓рддी рд╣ै। “рд╕рдордп рдХा рд╡िрднाрдЬрди рднी рдЖрдиुрдХ्рд░рдоिрдХ рдвंрдЧ рд╕े рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рдПрдХ рд╕ीрдзी рд▓рдХीрд░ рдоें рдЕрддीрдд рд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдУрд░ ‘рдк्рд░рдЧрддिрдХрд░рддा рд╣ै। рдЬीрд╡рди-рдоूрд▓्рдпों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рднी рд╕рдордп рдХे рдПрдХ рд░ैрдЦिрдХ рдХाрд▓рдмोрдз рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै।’’29 рдЗрд╕ рдПрдХ рд░ैрдЦिрдХ рдХाрд▓рдмोрдз рдиे рд╣ी ‘рддрд░्рдХрдХी рднाрд╖ा рдИреЫाрдж рдХी рдЬिрд╕рдоें рдЧैрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдЕрд▓рдЧाрд╡ рд╣ै। “рдкрд╢्рдЪिрдоी рдордиुрд╖्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХрд╕िрдд ‘рддрд░्рдХрдгा’ рдХी рднाрд╖ा рдЖрдЬ рддрдХ рдЗрд╕ рд╡िрд╢ाрд▓, рдЬीрд╡рди्рдд, рд░рд╣рд╕्рдпрдкूрд░्рдг, рдЧैрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдХрд░рдиे рдХा рдХोрдИ рднी рд░ाрд╕्рддा рд╕ुрдЭाрдиे рдоें рдиिрд╖्рдлрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै।’’30 рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рдордиुрд╖्рдпेрддрд░ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдмीрдЪ рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХो ‘рдоिрдердХीрдпрд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рдХाрд░рдг рдкрдирдкрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा। рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП “рдЬीрд╡рди рдПрдХ рд░ूрдк рд╕े рджूрд╕рд░े рдХे рдмीрдЪ рдкुрдирд░्рдЬрди्рдоों рдФрд░ рдХाрдпाрди्рддрд░ों рдХी рдПрдХ рдЕрдЯूрдЯ рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рд╣рд░ рдЬीрд╡ рдХे рднीрддрд░ рджूрд╕рд░े рдХे рд░рд╣рд╕्рдпोрдж्рдШाрдЯрди рдХी рдХुंрдЬी рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдкौрд░ाрдгिрдХ рдоिрдердХों рдХी рдЗрди्рд╣ीं рдХुंрдЬिрдпों рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╣рд░ рд╣िрди्рджु рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि, рдоाрдирд╡ीрдп рдФрд░ рдЧैрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрд░ों рдХी рдмीрдЪ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рд░рд╣рд╕्рдп рдХो рдЦोрд▓рдиे рдХी рдХोрд╖िрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рд░рд╣рд╕्рдпрдкूрд░्рдг рд╣ै, рдЬैрд╕ा рдХि рд╣рд░ ‘рдЕрди्рдп’ рд╕рдд्рддा рд╣ोрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рд╕े рдЖрддंрдХिрдд рд╣ोрдиे рдХा рдХोрдИ рдХाрд░рдг рдирд╣ीं рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХा рдПрдХ рдЕंрд╢ рднी рд╣ै- рдоाрдирд╡ीрдп рдк्рд░рдХृрддि, рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡-рднाрд╡।’’31

          рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдкрд╢्рдЪिрдоी рджुрдиिрдпा рдоें рдЬो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рджिрдЦрддी рд╣ै। рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдорд╣ाрднाрд░рдд рдПрд╡ं рдЗрд▓िрдпрдб рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг  рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдХो рджिрдЦाрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпुрдж्рдз рдХी рд╡िрднीрд╖िрдХा рдЗрд▓िрдпрдб рдоें рдЙрддрдиी рд╣ी рднрдпाрдирдХ рдФрд░ рд╣ृрджрдпрдж्рд░ाрд╡рдХ рд╣ै рдЬिрддрдиी рд╣рдо рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं ....... рджोрдиों рд╣ी рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпों рдоें рдк्рд░рддिрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рд╡िрдЬрдп рдкाрдиे рдХी рд▓ाрд▓рд╕ा рдПрдХ рдЬैрд╕ी рдмрд▓рд╡рддी рдФрд░ рд╡िрдиाрд╢рдХाрд░ी рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЯ्рд░ाрдп рдХे рдоैрджाрди рдоें рд╕ैрдиिрдХों рдХे рд╡рдз рдХे рдм्рдпौрд░े рдЬिрддрдиी рдмाрд░ीрдХ рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рдФрд░ рдХ्рд░ूрд░ рдЬीрд╡рди्рддрддा рдХे рд╕ाрде рд╣ोрдорд░ рджेрддा рд╣ै рдЙрддрдиा рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХा рдХрд╡ि рд▓ेрдЦрдХ рдирд╣ीं .... рдкрд╢्рдЪिрдоी рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдоें рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рдаंрдбी рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХрддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдЦूрди рдоें рд╕рдиे рд╕ैрдиिрдХ рдХे рд╢рд╡ рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдзूрд▓ рдоें рд▓ोрдЯрддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी рднीрд╖рдг рдЖँрдзी рдоें рдкेреЬों рдХे рдзреЬ рдЧिрд░рддे рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдоें рднी рдпुрдж्рдз рдХी рднूрдоिрдХा рдХрдо рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै, рдХिрди्рддु рд╡рд╣ाँ рдХुрд░ूрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕िрд░्рдл рд▓реЬाрдИ рдХा рдоैрджाрди рдирд╣ीं рд╣ै, рд╡рд╣ рдзрд░्рдордХ्рд╖ेрдд्рд░ рднी рд╣ै; рдиीрддि рдФрд░ рди्рдпाрдп рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рд╣ी рдорд╣ाрднाрд░рдд рдЕрдкрдиी рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдЧрд░िрдоा рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдоें рдиाрдпрдХ рдХे рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╡ेрдЧ - рдЕрдЪिрд▓ीрд╕ рдХा рдХ्рд░ोрдз, рдкैрд░िрд╕ рдХी рдХाрдоुрдХ рд╡ाрд╕рдиा рдЕрдзिрдХ рдоुрдЦрд░ рд╣ोрдХрд░ рдЖрддी рд╣ै, рдХिрди्рддु рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЕрдзрд░्рдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЬो рдиैрддिрдХ рд╢ंрдХाрдПँ рдЙрдарддी рд╣ैं, рд╕्рд╡рдпं рдпुрдж्рдз рдХे рдФрдЪिрдд्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЬो рдкीреЬाрдпुрдХ्рдд рдмрд╣рд╕ें рдФрд░ рдЖрдд्рдо-рдорди्рдерди рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рд▓ेрде-рдоाрдд्рд░ рднी рдЧ्рд░ीрдХ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдоें рджिрдЦाрдИ рдирд╣ीं рджेрддा। рдХ्рдпों? рдРрд╕ा рдХ्рдпों рд╣ै? рджोрдиों рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд╣рдоें рдЕрднिрднूрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рдЬीрд╡рди рдХे рдХिрд╕ी рдЕрдиुрднрд╡ рд╕े - рд╡рд╣ рдЪाрд╣े рдХिрддрдиा рд╣ी рднрдпाрд╡рд╣, рдХрдЯु рдФрд░ рдЬрдШрди्рдп рдХ्рдпों рди рд╣ो, рдЖँрдЦें рдирд╣ीं рдЪुрд░ाрддे।’’32 рдЗрд╕ рдХ्рдпों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рд╡े рджोрдиों рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं, "рдЕрди्рддрд░ рд╕िрд░्рдл рджो рдХाрд╡्рдп-рдХृрддिрдпों рдХा рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рджो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХे рдмीрдЪ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ी рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рднिрди्рди рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХा ‘рдордиुрд╖्рдпрдд्рд╡’ рдХ्рдпा рд╣ै, рдпрд╣ рд╕िрд░्рдл़ рдПрдХ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдк्рд░рд╢्рди рдирд╣ीं рд░рд╣рддा, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХी рдоूрд▓ рдк्рд░ेрд░рдХ-рд╢рдХ्рддिрдпाँ, Motive forces рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬो рдХिрд╕ी рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХे рдиाрдпрдХों-рдЗрд▓िрдпрдб рдоें рдЕрдЧॅрдоिрдордиाрди,рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें рдЕрд░्рдЬुрди, рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рд░ाрдоाрдпрдг рдоें рд░ाрдо рдХे рдиिрд░्рдгрдпों рдХो рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।’’33 рд▓ेрдХिрди рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдпрд╣ рднी рдЬोрд░ рджेрдХрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдмेрд╢рдХ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЫрд╡ि, рдЙрд╕рдХा рдЪेрд╣рд░ा рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдЧा рд▓ेрдХिрди рдПрдХ рд╕्рддрд░ рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдХी рдЕрдкीрд▓ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। “рд╣рд░ рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХрд▓ाрдХृрддि рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдХ्рд╖рдгों рдоें рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХो рднेрджрдХрд░ рдоाрдирд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдРрд╕े рдЕँрдзेрд░े, рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдФрд░ рдЖрджिрдо рдХोрдиों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдордиुрд╖्рдп рдоाрдд्рд░ рдордиुрд╖्рдп рд╣ै - рдк्рд░ेрдо, рдоृрдд्рдпु,рдИрд░्рд╖्рдпा рд╡ाрд╕рдиा рдФрд░ рдмрд▓िрджाрди рдХी рдЕрдиुрднूрддिрдпों рд╕े рд▓िрдереЬा рд╣ुрдЖ-рдорд╣рдЬ рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдХा рдк्рд░ाрдгी рдирд╣ीं।’’34

          рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк рдХी рднिрди्рдирддा рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдХрджाрдкि рдЬрд░ूрд░ी рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рджोрдиों рдХो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे реЩिрд▓ाреЮ рдоें рд╕рдордЭा рдЬाрдП| рд╣рдоें рддो рджोрдиों рдХे рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рдЕंрд╢ों рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि рдХोрдИ рднी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХा рджрд░्рдЬा рдирд╣ीं рд░рдЦрддीं। рдпрд╣ рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рдХि рд▓ोрдЧों рдХी рд╡िрднिрди्рди рдоेрдзाрдУं рдХो рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд▓ा рдЦреЬा рдХрд░ рджें, рдПрдХ рдЬीрд╡рди рдкрдж्рдзрддि рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рджूрд╕рд░ा рд░рдЦ рджें рдмрд▓्рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЕंрд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХ्рдпोंрдХि “рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЖрдзाрд░рднूрдд рдЕंрддрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╣рдордоें рд╕े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкूрд░्рд╡ीрдп рднी рд╣ै рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рднी। рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рджो рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдпा рднौрдЧोрд▓िрдХ рдзाрд░рдгाрдПं рдирд╣ीं рд╣ै? рд╡े рд╣рд░ рдпुрдЧ рдоें рд╣рд░ рдоाрдирд╡ рдоें рдЕрди्рддрд░्рд╣िрдд рджो рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПं рд╣ै, рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рджो рдкрд░िрдЪाрд▓рди рд╣ैं। рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕्рд╡рднाрд╡ рдоें, рдЙрд╕рдХी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХрддा рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдмीрдЪ, рддрдиाрддрдиी рд╣ै। рдпрд╣ рддрдиाрд╡ рдпा рд╣рд▓рдЪрд▓ рд╡िрдкрдд्рддि рдирд╣ीं, рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै।’’35 рдЗрд╕ी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдоें рд╣ी рдмेрд╣рддрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдиिрд╣िрдд рд╣ै |


рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी
1.      рдЙрдж्рдзृрдд, рдЖрджि, рдЕрди्рдд рдФрд░ рдЖрд░рдо्рдн, рдкृ. 63
2.      рдзुंрдз рд╕े рдЙрдарддी рдзुрди, рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, 2000, рдкृ. 14
3.      рднाрд░рдд рдХा рд╕्рд╡рдзрд░्рдо, рдзрд░्рдордкाрд▓, рд╡ाрдЧ्рджेрд╡ी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдмीрдХाрдиेрд░, 1994, рдкृ. 83
4.      ‘рдерд▓ेрд╕ рдХी рдзाрд░рдгा рдеी рдХि рд╕ृрд╖्рдЯि рдПрдХ рдЖрджि рддрдд्рдд्рд╡ рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЬрд▓ рд╣ै। рдЕрдирдХ्рд╕िрдоॅрдиॅрд╕ рдиे рд╡ाрдпु рдХो рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдоूрд▓ рдоाрдиा। рд╣ेрд░ाрдХ्рд▓िрддुрд╕ рдЕрдЧ्рдиि рдХो рдоूрд▓ рддрдд्рдд्рд╡ рдоाрдирддे рдеे। рдЕрдирдХ्рд╕िрдоंрджॅрд░ рдиे рдЖрдХाрд╢ рдХो рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдоूрд▓ рд░рдЪрдиाрддрдд्рдд्рд╡ рдоाрдиा। рдкिрдеाрдЧोрд░рд╕ рдХे рдЖрдд्рдоा рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрдЪाрд░ рднाрд░рдд рд╕े рдоेрд▓ рдЦाрддे рд╣ैं। рдкाँрдЪрд╡ी рд╕рджी рдИ.рдкू. рдоें рд▓ॅрдЙрдХिрдк्рдкुрд╕ рдФрд░ рджेрдоोрдХ्рд░िрддुрд╕ рдиे рдкрд░рдоाрдгुрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा рдЬो рднाрд░рдд рдХे рдкрд░рдоाрдгुрд╡ाрдж рд╕े рднी рд╕ाрдо्рдп рд░рдЦрддा рд╣ै।рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп   рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдз, рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдк्рд░рдердо рдЕрдз्рдпाрдп рдоें рд╕рд╡िрд╕्рддाрд░ рдпूрдиाрдиी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХे рд╕ाрдо्рдп рдХो рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
5.      рдЙрдж्рдзृрдд, рдк्рд░ाрдЪ्рдп рдзрд░्рдо рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп    рд╡िрдЪाрд░, рдкृ. 169। рдлाрд░िंрдЧрдЯрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 600 рд╕े 400 рдИ.рдкू. рдХा рд╕рдордп рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рддो рдХрд╣рдиा рд╣ोрдЧा рдХि рдЙрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмрдиाрдиे рдоें рднाрд░рдд рдХा рдпोрдЧрджाрди рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै।’, рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдз, рдкृ. 26। рдХ्рд╡ाрдг्рдЯрдо рднौрддिрдХी рдХे рдЕрдЧ्рд░рдгी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬाॅрди рд╡्рд╣ीрд▓рд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, ’’рдоैं рдпрд╣ рд╕ोрдЪрддा рд╣ूँ рдХि рдХोрдИ рдЗрд╕рдХा рдкрддा рдЕрд╡рд╢्рдп рд▓рдЧाрдпेрдЧा рдХि рдЖрдЦिрд░ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рднाрд░рддीрдп рдЪिंрддрди рдпूрдиाрди рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा рдФрд░ рдлिрд░ рд╡рд╣ाँ рд╕े рдЗрд╕рдиे рд╣рдоाрд░े рд╕рдордп рдХे рджрд░्рд╢рдирд╖ाрд╕्рдд्рд░ рддрдХ рд░ाрд╣ рдмрдиाрдИ।’, рд╡िрднिрди्рдирддा, рдкृ. 150।
6.      рдЖрджि, рдЕрди्рдд рдФрд░ рдЖрд░рдо्рдн, рдкृ. 48। рднौрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рд░ोрдб्рдбрдо рдирд░рд╕िрдо्рд╣ा рднाрд░рддीрдп рд╡ рдпूрдиाрдиी рджрд░्рд╢рди рдХे рдЕंрддрд░ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, ’’рдпूрдиाрдиी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рд╡िрдЪाрд░рдХ рд╕्рд╡рдпंрд╕िрдж्рдз рдкрдж्рдзрддि рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрд░ूрдк (рдоाॅрдбрд▓ों) рдмрдиाрдиे рдХा рддрд░ीрдХा рдЕрдкрдиा рд▓ेрддे рд╣ैं (рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕्рд╡рдпंрд╕िрдж्рдз рдпा рдоाॅрдбрд▓ рддाрд░्рдХिрдХ рдЕрдиुрдоाрди - рдЕंрддिрдо рдк्рд░рдоेрдп рдпा рдкрд░िрдгाрдо), рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджृрд╖्рдп рдоें рдкुрдиः рдкुрдиः рдЙрднрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдиिрдпрдо-рдк्рд░рдгाрд▓ी рдмрдиाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै (рдЕрд░्рдеाрдд् рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг - рдиिрдпрдо рдк्рд░рдгाрд▓ी - рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рдкрд░िрдгाрдо)। рднाрд░рддीрдп рдмौрдж्рдзिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рд╕्рд╡рдпंрд╕िрдж्рдзрддा рдПрд╡ं рдоाॅрдбрд▓ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдк्рд░рддि рдЧрдарди рд╕рди्рджेрд╣ों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд╡िрдзि рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा  рд╣ै। ... рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╕рдд्рдпाрдкрдирдХрд░рдиा рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣िрд╕्рд╕ा рд░рд╣ा рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдо рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк (Model) рдмрдиाрдиे рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЬреЬ рдПрд╡ं рдЕрди्рддःрд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рджाрд╡े рдФрд░ рдк्рд░рддि-рджाрд╡े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।рд╡िрднिрди्рдирддा, рдкृ. 148।
7.      рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдз, рдкृ. 69।
8.      рд╡рд╣ी, рдкृ. 58।
9.      рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк: рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ. 16।
10.    рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк: рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрдд рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ. 101।
11.    рд╡рд╣ी।
12.    рдЪिрди्рдордп рднाрд░рдд, рдкृ 96।
13.    рд╡рд╣ी।
14.  рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдоूрд▓ рд╕्рд╡рд░, рдбाॅ. рдЧोрд╡िрди्рдж рдЪрди्рдж्рд░ рдкांрдбे, рдиेрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╖िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕,                                                   рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, 1993, рдкृ. 27-28।
15.    рдЕрд╣ा! реЫिंрджрдЧी рдкрдд्рд░िрдХा, рд╕ंрдкा. рдЖрд▓ोрдХ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд╡рд░्рд╖ - 9, рдЕंрдХ-9, рдордИ 2013, рдЬрдпрдкुрд░।
16.    рдк्рд░ाрдЪ्рдп рдзрд░्рдо рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╡िрдЪाрд░, рдкृ. 87।
17.    рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा рддрдеा рдЕрди्рдп рдиिрдмрди्рдз, рдЬрдпрд╖ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рдк्рд░рд╕ाрдж рдоंрджिрд░, рдЧोрд╡рд░्рдж्рдзрдирд╕рд░ाрдп, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, 1983, рдкृ. 63।
18.   рд╡िрднिрди्рдирддा, рдкृ. 233। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд░ाрдЬीрд╡ рдорд▓्рд╣ोрдд्рд░ा рддреЮрд╕ीрд▓ рд╕े рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЕंрддрд░ рдХो рддрде्рдпрдкрд░рдХ рдвंрдЧ рд╕े рд░рдЦрддे рд╣ैं।
19.    рд╡рд╣ी।
20.   рдк्рд░рддिрдоाрди, рд╕рдоाрдЬ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдоाрдирд╡िрдХी рдХी рдкूрд░्рд╡-рд╕рдоीрдХ्рд╖िрдд рдЕрд░्рдж्рдзрд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा, рдк्рд░рд╡ेрд╖ांрдХ: рдЬрдирд╡рд░ी-рдЬूрди, 2013, рд╡рд░्рд╖-1, рдЦрдг्рдб-1, рдЕंрдХ-1, рдкृ. 454, 463
21.    рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЧ्рд░рди्рдеाрд╡рд▓ी, рднाрдЧ-9, рдкृ. 200।
22.    рдЖрджि, рдЕрди्рдд рдФрд░ рдЖрд░рдо्рдн, рдкृ. 79।
23.    рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк: рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ. 78।
24.    рдк्рд░ाрдЪ्рдп рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп   , рдкृ. 14।
25.    рд╡рд╣ी, рдкृ. 12, 14।
26.    рдЕрдЬ्рдЮेрдп: рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдиिрдмंрдз, рд╕ंрдХрд▓рди: рдХृрд╖्рдгрджрдд्рдд рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкुрд╕्рддрдХ рди्рдпाрд╕, рднाрд░рдд, 2014, рдкृ. 17।
27.    рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк: рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ. 61।
28.    рд╕рдоाрд╕-14, рдкृ. 12।
29.    рдоेрд░े рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░, рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा, рдХिрддाрдмрдШрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2010, рдкृ. 145।
30.    рднाрд░рдд рдФрд░ рдпूрд░ोрдк: рдк्рд░рддिрд╢्рд░ुрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкृ. 79।
31.    рд╡рд╣ी।
32.    рдЖрджि, рдЕрди्рдд рдФрд░ рдЖрд░рдо्рдн, рдкृ. 66।
33.    рд╡рд╣ी, рдкृ. 68।
34.    рд╡рд╣ी, рдкृ. 73।
35.    рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо, рдкृ. 135।

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।