рд╕ंрджीрдк рдХुрдоाрд░
рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж рд╕े рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╢ोрдзрд░рддрдЪрд▓рднाрд╖: +91 936 948 5212, +91 807 442 5417
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдоाрдЬ рдХा рд░ूрдк рдЬिрд╕ рдЧрддि рд╕े рдмрджрд▓ा рд╣ै рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдЙрддрдиी рд╣ी рдЧрддि рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдпे рджोрдиों рд╕рдордп рдФрд░ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╣рдоेрд╢ा рдмрджрд▓рддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдкूрд░рдХ рд╣ैं। рдЕрдм рд╣рдо рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЙрд╕ рджौрд░ рдоें рд░рд╣ рд░рд╣े рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрд▓ा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдкрд░рдо्рдкрд░ा, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕рдм рдмрджрд▓ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдкुрдирд░्рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХी рдоांрдЧ рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕рдм рдХुрдЫ рдЬिрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рджेрд╢ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै, рд╡े рд╕рдм рдоिрдердХ рдкाрдЦंрдб рд╕े рд▓рдЧрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рдЕрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдЕрдзूрд░ाрдкрди рдХा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рдХрд░ा рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдм рдХ्рдпों рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै? рдЗрд╕े рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдкреЬे рднूрдЦे, рдЕрдзрдиंрдЧे, рд╢ोрд╖िрдд, рдкीреЬिрдд рдЬीрд╡рди рдЬी рд░рд╣े рд╕рдоाрдЬ рдХे рднुрдХ्рддрднोрдЧी рдмрд╣ुрдд рдмреЬे рд╣िрд╕्рд╕े рдХो рджेрдЦрдиा рд╣ोрдЧा। рдЬिрд╕рдХो рдЖрдЬ рднी рдЪрдордЪрдоाрддी рд▓рдХ्рдЬрд░ी рдЧाреЬिрдпाँ, рдЧрдЧрдирдЪुрдо्рдмी рдЗрдоाрд░рддें, рд╕्рдоाрд░्рдЯ рд╢рд╣рд░, рдХाрд▓े рд╕реЮेрдж рд╣ो рдЪुрдХे рдзрди рд╕े рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рднूрдЦे рдкेрдЯ рдХो рднрд░рдиे рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рдиे рдХे рд╕ाрдзрди рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। рдРрд╕े рд╣ी рдкीреЬिрддрдЬрдиों рдХी рдЖрд╡ाрдЬ़ рдХो рджрд▓िрдд рдХрд╡िрдпों рдиे рдЙрдаाрдпा। рдЬिрд╕рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕ाрдордиे рд╕рд╡ाрд▓ рдЦреЬा рд╣ुрдЖ рдХि рдЙрд╕рдХा рджोрд╖ी рдХौрди рд╣ै? рдЬिрд╕рдХो рдЖрдЬ рднी рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдирд╣ीं рджेрдЦा рдЬाрддा, рдЕрдзिрдХाрд░ рдоिрд▓рдиा рддो рджूрд░ рдХी рдмाрдд рд╣ै। рдЖрдЦिрд░ рдРрд╕े рдХौрди рд╕े рддрдд्рд╡ рд╣ैं? рдЬिрдирдХे рдЪрд▓рддे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддрдиे рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХुрдЫ рдЬाрддिрдЧрдд рд╡िрдорд░्рд╢ рдмрди рдЪुрдХे рд╣ैं рдФрд░ рдХुрдЫ рдмрди рд░рд╣े рд╣ैं।
рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рдмीрдЬ рдХैрд╕े рдкрдирдкे рдФрд░ рдлिрд░ рдЖрдЬ рддрдХ рдХैрд╕े рдлрд▓-рдлूрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं? рдЗрди рд╕рдм рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЪूंрдХि рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣ो рд░рд╣े рднेрджрднाрд╡, рдЙрдд्рдкीреЬрди, рд╢ोрд╖рдг, рдзाрд░्рдоिрдХ рдкाрдЦंрдб рдЖрджि рдоुрдж्рджों рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХो рд╕рдордЭрдиा рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рдЕрдм рддрдХ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдж्рд╡ंрдж्рд╡ाрдд्рдордХ рд░ूрдк рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рджрд▓िрдд рдЪिрди्рддрдХ рдоाрддा рдк्рд░рд╕ाрдж рдиे ‘рд╣िंрджी рдХाрд╡्рдп рдоें рджрд▓िрдд рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा’ рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै “рд╡ैрджिрдХ-рдХाрд▓ рдПрд╡ं рд╕्рдоृрддि-рдХाрд▓ рдХी рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЗрдирдХा рдШрдиिрд╖्рда рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै। рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╢ूрдж्рд░, рдЬाрддिрдпों, рдЙрдкрдЬाрддिрдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд░рд╣ा, рдлिрд░ рдЗрдирдХो ‘рдЪांрдбाрд▓’, ‘рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдп’, ‘рдЕрдЫूрдд’, ‘рд╣рд░िрдЬрди’ рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рдиाрдоों рд╕े рдЗрдирдХो рдкुрдХाрд░ा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрдирдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдд्рддा рдиे рдЬो рджु:рдЦрдж рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпे рд╡े рджрд░्рджрдиाрдХ рд╣ै।”1 рдоाрддा рдк्рд░рд╕ाрдж рдХा рдпрд╣ рдордд рдЙрд╕ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдШрдЯрдиा рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рджрд▓िрддों рдХो рдХрдордЬोрд░, рдмेрдмрд╕, рдмेрдЬुрд╡ाрди рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдЬिрд╢ рдмрдирддी рд░рд╣ी। рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕ुрдЪाрд░ु рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЬैрд╕ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдпी рдеी। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдо рдЕрд▓рдЧ рд╣ी рд░рд╣े, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕ी рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрддिрд╡ाрдж, рд╕ंрдк्рд░рджाрдп, рд░ूреЭिрд╡ाрдж рдЬैрд╕े рд╕рдоाрдЬ рд╡िрд░ोрдзी рдЬрд╣рд░ рдлैрд▓рддे рд░рд╣े। рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрди्рджрд░ рдоाрдирд╡ рдоाрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрдо рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдирдлрд░рдд рдФрд░ рдШृрдгा рдЬैрд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП। рд╡рд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЗंрддिрдЬाрд░ рдирдИрдо рдЦां рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдХी рд▓ोрдХोрдд्рддрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЙрд╕рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рдЬाрддि-рдк्рд░рдеा рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ें рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдЖрдард╡ाँ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдХрд╣рдиे рдоें рдХोрдИ рдЕрдд्рдпुрдХ्рддि рдирд╣ीं рд╣ै। рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХрдорд░ рддोреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рдпрд╣ рд╡рд░्рдг -рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣िрди्рджू рдЬाрддि рдХे рд▓िрдП рджुрд░्рднाрдЧ्рдпрд╡рд╢ рдЙрд╕рдоें рдХ्рдпों рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ो рдЧрдИ, рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкाрдардХों рдХो рджेрдиा рдкрд░рдоाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।”2
рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЬिрд╕े рдирдИрдо рдЦां рдиे рд╣िрди्рджू рдЬाрддि рдХा рдХрдорд░ рддोреЬ рдоाрдиा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рдЧंрднीрд░ рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдоुрдж्рджा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рд╕े рдХेрд╡рд▓ рд╣िрди्рджू рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдкूрд░ी рдоाрдирд╡ीрдп рдЧрд░िрдоा рддाрд░-рддाрд░ рд╣ुрдИ рд╣ै। рджिрдиों-рджिрди рдпрд╣ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд░ूрдк рдоें рдмрджрд▓рддी рд░рд╣ी। рдЬिрд╕рдХी рд╢ुрд░ूрдЖрдд рдХрд░्рдоों рдХो рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп, рд╡ैрд╢्рдп рдФрд░ рд╢ूрдж्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдИ। рд╡рд╣ рдЬाрддिрд╡ाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рдлैрд▓ рдЧрдпा। рдЬिрд╕рдиे рд╕рдоाрдЬ рдХा рдмрдЦूрдмी рд╡िрдЦंрдбрди рдХिрдпा। рдЗрд╕рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХिрддрдиी рдЫрд╡ि рджूрд╖िрдд рд╣ुрдИ рдЗрд╕े рдмрддाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं। рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдЬ рддрдХ рд╕рдоाрдЬ рдЗрд╕ рдЦाрдИं рдХो рдирд╣ीं рдкाрдЯ рдкाрдпा। рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдиे рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि “рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдПрдХ рдРрд╕ा рдЬिрд░рд╣рдмрдЦ्рддрд░ рдкрд╣рди рд░рдЦा рд╣ै, рдЬिрд╕ рдкрд░ рд▓рдЧाрддाрд░ рд╣рдорд▓े рд╣ोрддे рд░рд╣े рд╣ैं рдлिрд░ рднी рд╡рд╣ рдЯूрдЯ рдирд╣ीं рдкाрдИ। рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╣рдорд▓ा рдбॉ. рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рдиे рдХिрдпा рдФрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХो рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдХिрдпा। рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рджिрдЦाрдИ рдкреЬा। рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рддोреЬрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЯूрдЯрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै, рддрднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдорд░рд╕рддा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрдкрдЬी рд╡िрдн्рд░рдо рд╕्рдеिрддि рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं।”3 рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕рджिрдпों рд╕े рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрддрдиी рдЕрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдФрд░ рдШाрддрдХ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдпрд╣ рдЬीрд╡िрдд рдХैрд╕े рд╣ै? рдЗрди рдоुрдж्рджों рдкрд░ рд╕ोрдЪрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдПрдХрдЬुрдЯ рд╣ोрдХрд░ рдЗрд╕рдХो рдз्рд╡рд╕्рдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд▓ेрдХिрди рд╕рдд्рддा рдХे рд▓ोрднी рд▓ोрдЧ рдХिрд╕ी рднी рддрд░рд╣ рдЗрд╕рдХो рдЬीрд╡िрдд рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рд╕рдоाрдирддा рднाрдИрдЪाрд░ा рдХे рд▓िрдП рдмреЬे-рдмреЬे рдЧ्рд░рди्рде, рдмреЬे-рдмреЬे рд╕ंрддों рдХे рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди, рд╕рдд्рдпрдо्, рд╢िрд╡рдо्, рд╕ुрди्рджрд░рдо्, рд╡рд╕ुрдзैрд╡ рдХुрдЯुрдо्рдмрдХрдо рдХी рднाрд╡рдиा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рднी рдЕрд╕рдлрд▓ рджिрдЦे। рдпा рддो рдпрд╣ рдХрд╣े рдХी рдЙрдирдХा рдЪोрд▓ा рд╡рд╣ी рд╣ै। рд╕рджिрдпों рд╕े рдЬो рдЪрд▓ा рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै, ‘рдорди рдоें рд░ाрдо рдмрдЧрд▓ рдоें рдЫूрд░ी’। рд╕рдЪ рдмाрдд рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЕрдм рдЭूрда рдФрд░ рд╡ेрдмुрдиिрдпाрджी рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рджिрдиों рддрдХ рдЯिрдХा рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддा।
рдбॉ. рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдоेрд░ी рд░ाрдп рдоें рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рд╕ंрджेрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдЬрдм рддрдХ рдЖрдк рдЕрдкрдиी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирд╣ीं рдмрджрд▓ेंрдЧे, рддрдм рддрдХ рдХोрдИ рдк्рд░рдЧрддि рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी। рдЖрдк рд╕рдоाрдЬ рдХो рд░рдХ्рд╖ा рдпा рдЕрдкрд░ाрдз рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЬाрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдиींрд╡ рдкрд░ рдЖрдк рдХोрдИ рдиिрд░्рдоाрдг рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे: рдЖрдк рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे, рдЖрдк рдиैрддिрдХрддा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे। рдЬाрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдиींрд╡ рдкрд░ рдЖрдк рдХोрдИ рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ेंрдЧे, рд╡े рдЪрдЯрдХ рдЬाрдпрдЧा рдФрд░ рдХрднी рдкूрд░ा рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा।”4 рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрдирддा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдмिрдиा рд╕рдоाрдирддा рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдиा рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдФрд░ рдЕрдкрд░ाрдз рд╕े рди рдХрднी рдХोрдИ рд╕ाрд░्рдердХ рдоूрд▓्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै рди рдХрднी рд╣ोрдиे рдХी рдЙрдо्рдоीрдж рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд░ूреЭिрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХो рдмрджрд▓рдиा рд╣ोрдЧा। рдЖрдкрд╕ी рдж्рд╡ेрд╖ рдХो рдд्рдпाрдЧрдХрд░ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рднाрдИрдЪाрд░ा рдХो рдЕрдкрдиाрдиा рд╣ोрдЧा। рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рддрдХрд▓ीреЮें рдЭेрд▓ीं, рдЕрдкрдоाрди рд╕рд╣ा, рдШुрдЯрди рд╕े рднрд░ा рдЬीрд╡рди рдЬिрдпा। рд╡рд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдЙрдирдХा рд╕ाрде рджेрдиा рд╣ोрдЧा। рдЙрди рд╕ाрд░े рдХाрд░рдгों рдХो рдвूंрдврдиा рдЪाрд╣िрдпे рдЬो рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рд╣ै। рдЖрдЬрдХрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднрд░рдоाрд░ рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдоें рд╡рд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣ै। рд╕рд░्рд╡ेрд╢ рдХुрдоाрд░ рдоौрд░्рдп рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдЖрдЬ рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ेрдЦрди рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рдЪрд▓े рдЖ рд░рд╣े рдЙрд╕ी рджрд▓िрдд рд╡िрд░ोрдзी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рд╡ेрдж рдкुрд░ाрдг, рдорд╣ाрднाрд░рдд, рдЧीрддा, рдХौрдЯिрд▓्рдп рдХा рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдпाрдЬ्рдЮрд╡рд▓्рдХ्рдп рд╕्рдоृрддि, рдордиुрд╕्рдоृрддि, рд░ाрдоाрдпрдг, рд░ाрдордЪрд░िрдд рдоाрдирд╕, рдХुрдоाрд░िрд▓ рднрдЯ्рдЯ рдХा рд╢्рд▓ोрдХ्рд╡ाрд░्рддिрдХा, рддेрдЬрд╡ाрд░्рддिрдХा рддрдеा рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдХा рдм्рд░рд╣्рдо-рд╕ूрдд्рд░ рднाрд╖्рдп рдЖрджि рд╕рднी рджрд▓िрдд-рд╡िрд░ोрдзी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЬिрдирдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рдпрджि рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднрд░рдоाрд░ рди рд╣ोрддी рддो рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдХрднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ी рди рдкреЬрддी। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕рдд्рдп рд╣ै।”5 рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рдХ्рд░िрдпा рд╣ोрдЧी рддो рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рднी рд╣ोрдЧी; рдпрд╣ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиिрдпрдо рд╕рд░्рд╡рдеा рд╕рдд्рдп рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рди рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХि рдХрдоी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХी। рд▓ेрдХिрди рдЙрдирдХा рдЖрдзाрд░ рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдмрдиाрдПं рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдоाрдирд╡ рдоुрдХ्рддि рдФрд░ рдоोрдХ्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд░े рддрдд्рд╡ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдордиुрд╖्рдп-рдордиुрд╖्рдп рдХे рдмीрдЪ рдЦाрдИं рднी рдмрдиाрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдо рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдШाрддрдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП। рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдоाрдЬ рдиे рд╡рд╣ी рдЕрдкрдиाрдпा рдЬो рдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рд▓िрдЦा। рдЙрддрдиा рд╣ी рд╕ोрдЪा рдЬिрддрдиा рдЗрди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рд╕ोрдЪा। рдЕрдЧрд░ рдХिрд╕ी рдиे рдХрд╣ рджिрдпा рдХि рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ा рдордиुрд╖्рдп рд╕рдмрд╕े рддाрдХрддрд╡рд░ рдордиुрд╖्рдп рд╣ै, рддो рд╡рд╣ी рд╕рд╣ी рд╣ै। рднрд▓े рд╣ी рд╡рд╣ рдмेрд╣рдж рдХाрдпрд░ рдФрд░ рдбрд░рдкोрдХ рд╣ी рдХ्рдпों рди рд╣ो। рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХे рдШрд░ рдкैрджा рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рдЬ्рдЮाрдиी рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рд╢ूрдж्рд░ рдХे рдШрд░ рдкैрджा рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рдЕрдЬ्рдЮाрдиी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдиे рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмреЬे рд╡рд░्рдЧ рдХो рдПрдХ рд▓рдо्рдмी рдЕрд╡рдзि рддрдХ рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдп рдмрдиाрдпे рд░рдЦा। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХी рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднा рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рдЬ्рдЮाрди рдЕрд░्рдЬिрдд рднी рдХрд░ рд▓िрдпा рддो рдЙрд╕े рд░ोрдХрдиे рдХी рдЪाрд▓ рдЪрд▓рдиे рд╕े рдмाрдЬ рдирд╣ीं рдЖрдП। рдоाрддा рдк्рд░рд╕ाрдж рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рд░ाрдоाрдпрдг-рдХाрд▓ рдоें рд╢рдо्рдмूрдХ рдЛрд╖ि рдХे рд╢ूрдж्рд░ рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рддрдкрд╕्рдпा рдХрд░рдиे рдкрд░, рд░ाрдЬा рд░ाрдо рдЪрди्рдж्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХा рд╡рдз рдХिрдпा рдЧрдпा।” рдорд╣ाрднाрд░рдд-рдХाрд▓ рдоें рдПрдХрд▓рд╡्рдп рдХी рдХрдеा рд╢ूрдж्рд░ों рдкрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा-рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рдк्рд░рддिрдмंрдз рдкрд░ рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдЧुрд░ू рдж्рд░ोрдгाрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╢िрдХ्рд╖ा рди рджेрдиे рдкрд░ рднी ‘рдПрдХрд▓рд╡्рдп’ рдХा рджाрдпाँ рдЕँрдЧूрдаा рдХрдЯрд╡ा рд▓ेрдиा рд╢ूрдж्рд░ों рдХे рд╕ाрде рдЫрд▓-рдк्рд░рдкंрдЪ рдХрд░рдХे рдЙрдирдХो рдЖрдЧे рдмреЭрдиे рд╕े рд░ोрдХрдиा рд╣ी рдеा।”6 рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдШोрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╡िрд░ोрдзी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рдЪрд▓рддे рд╣ी рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ुрдИ рдЬिрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рдЕрд▓рдЧ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा। рдЬिрд╕рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдмुрдж्рдз, рдХрдмीрд░, рд░ैрджाрд╕, рдиाрде рд╕िрдж्рдз, рдЖंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рдФрд░ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХी рдоुрдЦ्рдп рднूрдоिрдХा рд░рд╣ी। рдЗрди рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ों рдиे рдмреЬी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд╕ोрдЪ-рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░ рдЬреЬрддा рдХो рддोреЬрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЙрди рд╕ाрд░ी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХो реЩाрд░िрдЬ рдХрд░ рджिрдпा рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЯिрдХा рдеा। рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХोрдИ рдПрдХ рджो рджिрди рдоें рдирд╣ीं рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдЖ рдмрд▓्рдХि рд╕ौ рд╕ाрд▓ рд╕े рднी рдЬ्рдпाрджा рдХा рд╣ै। рдХँрд╡рд▓ рднाрд░рддी рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рд╣िрди्рджी рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕ौ рд╕ाрд▓ рд╕े рднी рдЬ्рдпाрджा рдкुрд░ाрдиा рд╣ै। рдЗрд╕े рд╣рдо рдФрд░ рдкीрдЫे рд▓े рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдордз्рдпрдХाрд▓ рд╕े рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рддрдХ рджрд▓िрдд рдиे рдЕрдкрдиी рд╡्рдпрдеा рдХो рд╣рд░ рдпुрдЧ рдФрд░ рдХाрд▓ рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा। рд╡рд╣ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдФрд░ рдЕрди्рдпाрдпों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╕рджैрд╡ рдоुрдЦрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╡िрд░ूрдж्рдз рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдк्рд░рддिрдмंрдзों рдХो рдХрднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдФрд░ рди рд╕рд╣рди рдХिрдпा। рдЖрд░्рдпों рдХे рд╡ैрджिрдХ рджрд░्рд╢рди (рдкрд░рд▓ोрдХрд╡ाрджी) рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЕрдиाрд░्рдпों (рдоूрд▓рдиिрд╡ाрд╕ी) рдХी рдЕрдЬीрд╡рдХ рджрд░्рд╢рди-рдзाрд░ा (рд▓ोрдХрд╡ाрджी) рдиे рд╡्рдпाрдкрдХ рдЬрди-рдЬाрдЧрд░рдг рдХिрдпा। рдордиुрд╕्рдоृрддि рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╢ूрдж्рд░ों рдиे рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХी рд╕рдд्рддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдФрд░ рд╕рджैрд╡ рд╕рдоाрдирддा рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ी рдЙрд╕рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा।”7 рд╕ंрдХрдЯ рдХी рдШреЬी рдоें рдХौрди рдЪैрди рдХी рд╡ंрд╢ी рдмрдЬाрддा рд╣ै । рд╕рднी рдЙрд╕рд╕े рдиिрджाрди рд╣ी рдЪाрд╣рддें рд╣ैं। рдЕрдкрдиी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рддो рдЬाрдирд╡рд░ рднी рджुрд╢्рдорди рдХो рджेрдЦрдХрд░ рд╣ुंрдХाрд░ рднрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддो рдкूрд░ी-рдкूрд░ी рдоाрдирд╡ीрдп рдЕрд╕्рдоिрддा рд╣ी рджाँрд╡ рдкрд░ рд▓рдЧी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЬाрддिрд╡ाрдж, рдЕрди्рдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдкाрдЦंрдб, рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХे рдЪрд▓рддे рдШुрдЯрди рд╕े рднрд░ी рдЬिрди्рджрдЧी рдЬीрдиे рд╡ाрд▓ा рдХैрд╕े рд╢ांрдд рдмैрдаेрдЧा।
рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рд╕े рд╕рдм рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा рдоें’ рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рд╕рд░рд╣рдкा рдиाрдордХ рд╕िрдж्рдз рдХрд╡ि рдиे рдХрд╣ा рд╣ै рдХि “рдлिрд░ рднी рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рддрдЯрд╕्рдерддा рдХा рд╣ी рдЖрд▓ंрдмрди рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдХрднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднी рдЙрдЧ्рд░рддрдо рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрд╢्рд╡рдШोрд╖ (рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХे рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рдХрд╡ि ) рдХी рд▓िрдЦी рд╣ुрдИ рд╡рдЬ्рд░рд╕ूрдЪि рдПрдХ рдРрд╕ी рд╣ी рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै। рд╕рд░ोрд░ूрд╣्рдкाрдж (рд╕рд░рд╣рдкा) рдиाрдордХ рд╕рд╣рдЬрдпाрдиी рд╕िрдж्рдз рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рднрдпंрдХрд░ рд╡िрд░ोрдзी рдеे। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдм्рд░рд╣्рдоा рдХे рдоुрдЦ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП рдеे, рдЬрдм рд╣ुрдП рдеे рддрдм рд╣ुрдП рдеे। рдЗрд╕ рд╕рдордп рддो рд╡े рднी рджूрд╕рд░े рд▓ोрдЧ рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкैрджा рд╣ुрдП рд╣ोрддे рд╣ैं рд╡ैрд╕े рд╣ी рдкैрджा рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं рддो рдлिрд░ рдм्рд░рд╣्рдордд्рд╡ рдХрд╣ाँ।”8 рдХрд╣рдиे рдХा рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж рдХा рд╡िрд░ोрдз рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै।
рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рд╣ूрдмрд╣ू рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╕рд░्рд╡рджा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоौрдЬूрдж рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд╡िрддा рдоें, рдЧीрдд рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдеिрддि рдЦोрдЬрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЫрд╡ि рдоिрд▓рддी рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рднाрдИрдЪाрд░ा рдХे рд▓िрдП рдиाрдеों, рд╕िрдж्рдзों рдФрд░ рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХे рд╕ंрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдиिрд░्рдЧुрдгрдзाрд░ा рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдЬो рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡рд╣ рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдпрдеाрд░्рде рд╕े рд░ूрдмрд░ू рдХрд░ाрддा рд╣ै। рдХрдмीрд░рджाрд╕, рд░ैрджाрд╕, рдиाрдирдХ, рд╕ेрдиा, рдкीрдкा, рдзрди्рдиा рдЖрджि рдиिрдо्рди рдЬाрддि рдХे рдХрд╡ि рдеे। рдЬिрдирдХे рдпрд╣ाँ рдкाрдЦंрдб, рдЖрдбрдо्рдмрд░, рдЬाрддिрд╡ाрдж, рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдЖрджि рдХा рдЦुрд▓рдХрд░ рд╡िрд░ोрдз рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдХрдмीрд░рджाрд╕ рдФрд░ рд░ैрджाрд╕ рдЬैрд╕े рд╕ंрдд рдХрд╡ि рд╣ुрдП рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрддि-рдкांрддि рдХा рдЦंрдбрди рдХिрдпा। рд░рдЬрдд рд░ाрдиी рдоीрдиू рдиे рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै рдХि “рдХрдмीрд░рджाрд╕ рдЬाрдд-рдкाрдд рд╡ рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдХрджाрдЪिрдд рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рдЦрд░ рддेрдЬрд╕्рд╡ी рдФрд░ рд╕рд╢рдХ्рдд рдХрд╡ि рд░рд╣े। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХी рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдгीрдпрддा рдмेрдЬोреЬ рдеी। рдХрдмीрд░ рдХा рд░рдЪрдиा рдХрд░्рдо рд╕्рд╡рдпं рдЗрд╕рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ी рд╣ै: -
“рд╕ंрддрди рдЬाрдд рди рдкूрдЫो рдиिрд░рдЧुрдиिрдпां
рд╕ाрдз рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╕ाрдз рдЫрдд्рддрд░ी
рд╕ाрдз рдЬाрддी рдмрдиिрдпां
рд╕ाрдзрди рдоां рдЫрддीрд╕ рдХौрдо рд╣ै рдЯेреЬी рддोрд░ рдкुрдЫाрдиिрдпां।
рд╣िрди्рджू рддुрд░्рдХ рджुрдИ рджीрди рдмрдиे рд╣ैं рдХрдЫू рдирд╣ीं рдкрд╣्рдЪाрдиिрдпां।
рдХрдмीрд░ рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ ‘рд░ैрджाрд╕’ рднी рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдмрд╣ुрдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╡ि рд╣ैं। рдкрд░ рдЙрддрдиे рдиिрдбрд░ рд╢ाрдпрдж рдирд╣ीं। рд╣рдо рдпрд╣ाँ рдЙрдирдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдкंрдХ्рддिрдпों рдЙрдж्рдзрдд рдХрд░ेंрдЧे –
“рд░ैрджाрд╕ рд╡ाрдорди рдордд рдкूрдЬिрдпे, рдЬрдК рд╣ोрд╡े рдЧुрдг рд╣ीрди,
рдкूрдЬрд╣ि рдЪрд░рдг рдЪांрдбाрд▓ рдХे,рдЬрдК рд╣ोрд╡े рдЧुрди рдк्рд░рд╡ीрди।”9
рдЗрди рд╕ंрддों рдХे рдкाрд╕ рджрд▓िрдд рдЪिंрддрди рдХे рд╡े рд╕ाрд░े рддрдд्рд╡ рдоौрдЬूрдж рдеे। рдЬिрд╕рд╕े рджрд▓िрдд рдЪेрддрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬाрддिрд╡ाрдж, рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж, рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЖрджि рдХा рдЦंрдбрди рдЗрдирдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╖рдп рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рднेрджрднाрд╡ рдХो рднुрд▓ाрдХрд░ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕рдоाрдирддा рдХा рдкाрда рд╕рджैрд╡ рдкреЭाрдпा। рдЗрди рд╕ंрддों рдХे рдмीрдЪ рдХрдмीрд░рджाрд╕ рдПрдХ рдРрд╕े рд╕ंрдд рдХрд╡ि рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмुрд░ाрдЗрдпों рдХा рдкूрд░े рддेрд╡рд░ рдХे рд╕ाрде рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдХुрд░ीрддिрдпों, рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों, рджрдХिрдпाрдиूрд╕ी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдФрд░ рд░ूреЭिрдпों рдоें рд▓िрдк्рдд рд▓ोрдЧों рдХो рдЬрдордХрд░ рдлрдЯрдХाрд░ рд▓рдЧाрдИ рд╣ै। рд╕ंрддों рдиे рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдПрдХ рдирдпा рдоोреЬ рджिрдпा। рд▓ेрдХिрди рднрдХ्рддि рдХрд╡ि рдХे рднांрддि рдЙрд╕ рднाрд╡рдиा рдХो рдирд╣ीं рдд्рдпाрдЧ рдкाрдП рдЬिрдирдХा рджрд▓िрдд рдХрд╡ि рдк्рд░рддिрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХे рд╢рдм्рджों рдоें “рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдоें рд░ैрджाрд╕ рдФрд░ рдХрдмीрд░ рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЦреЬे рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рддे рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рд╡े рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рджрд▓рджрд▓ рдоें рдлँрд╕рдХрд░ рдЙрд╕ी рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╡िрд▓ीрди рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдиे рд╡рд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдкुрдЦ्рддा рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрддा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЧрд╣рди рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдгा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ै, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡िрд░ोрдз рдХे рд╕्рд╡рд░ рдХो рдКँрдЪा рдХрд░рддीं рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдмрдирдХрд░ рджрд▓िрдд рдЪेрддрдиा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгा рдмрдирддी рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж, рднрдХ्рддिрд╡ाрдж, рдиिрд░्рдЧुрдгрд╡ाрдж рдЖрджि рдЙрди्рд╣ें рдЙрд╕ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рдЬोреЬ рджेрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЦреЬा рд╣ै।”10 рд╕рдЧुрдг-рдиिрд░्рдЧुрдг рднрдХ्рддि, рдк्рд░ेрдо рдЖрджि рджрд▓िрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХे рд╡िрд╖рдп рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдХрдмीрд░рджाрд╕ рд╕рдЧुрди-рдиिрд░्рдЧुрдг рдХे рд░рд╣рд╕्рдп рдоें рдЙрд▓рдЭे рд░рд╣े। рдЙрдирдХा рдИрд╢्рд╡рд░ рдиिрд░्рдЧुрдг рдиिрд░ाрдХाрд░ рд╣ै рдЬрдмрдХि рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдИрд╢्рд╡рд░ рдиाрдо рдХी рдХोрдИ рдЪीрдЬ рдирд╣ीं рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдХрдмीрд░рджाрд╕ рдХे рдкाрд╕ рдЬो рдЖрдХ्рд░ाрдордХрддा рдФрд░ рддेрд╡рд░ рд╣ै। рд╡рд╣ीं рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдкाрд╕ рд╣ै। рдЙрдирдХा рдЪिंрддрди рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЬो рдиींрд╡ рд╕ंрддों рдиे рд░рдЦी рдеी। рд╡рд╣ рджिрдиों-рджिрди рдЕрдкрдиे рдоुрдХाрдо рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рджिрдЦ рд░рд╣ी рд╣ै। рдХрдмीрд░рджाрд╕ рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिंрддрди рдоाрдирд╡ рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдпा рдеा। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЖрдд्рдордмрд▓ рдЗрдирдХे рдкाрд╕ рдеा। рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд▓ोрдЧों рдХे рдкाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдХेрд▓े рд╣ी рдкाрдЦंрдбिрдпों рдХो рдзूрд▓ рдЪрдЯाрдпा рд╣ै। рдЖрдЬ рдХोрдИ рдХुрдЫ рднी рдХрд╣ें рд▓ेрдХिрди рдХрдмीрд░ рдХे рдмिрди рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдзूрд░ा рд╣ै। рдЦैрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд░्рдгрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЙрд╕ी рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै рдХि рдЕрдм рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиा рд╕рдХी।
рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िрди्рджी рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдиाрде, рд╕िрдж्рдз, рдХрдмीрд░, рд░ैрджाрд╕ рдХी рд╣ी рджेрди рд╣ै। рдЬिрд╕рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд ‘рд╣ीрд░ा рдбोрдо’ рдХी рдХрд╡िрддा ‘рдЕрдЫूрдд рдХी рд╢िрдХाрдпрдд’ рд╕े рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣рд░िрдиाрд░ाрдпрдг рдаाрдХुрд░ рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि “рднрд▓ा рд╣ो рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХा, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЪाрд╣े рдЬैрд╕े рдЫाрдкी рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рд╕िрддрдо्рдмрд░ 1914 рдХी ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдоें рдЫрдкी рдеी рдлिрд░ рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рд╣ी рд╣ीрд░ा рдбोрдо рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмрди рдЧрдпी। рдЗрд╕рдоें рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै рдХी рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдЦाрд╕рдХрд░ рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╣ीрд░ा рдбोрдо рдЕрдЫूрддों рдХी рджुрд░्рджрд╢ा рдХी рд╢िрдХाрдпрдд рдХी рд╣ै। рдмреЬे рд╣ी рдХाрддрд░ рд╕्рд╡рд░ рдоें рд╣ीрд░ा рдбोрдо рдиे рджрд▓िрддों рдХे рджीрди рд╣ीрди рджрд╢ा рдХा рд╣ाрд▓ рд╕ुрдиाрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдпрдеाрд░्рде рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХा рдиंрдЧा рдпрдеाрд░्рде рд╣ै।”11 рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рдмрд╣ुрдд рдмреЬा рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा। рдЬिрд╕े рджुрдиिрдпा рдк्рд░рдЬाрдкाрд▓рдХ рдоाрдирддी рд╣ै। рдЬिрд╕рдиे рдж्рд░ौрдкрджी рдФрд░ рдк्рд░рд╣्рд▓ाрдж рдХो рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрд╡рддाрд░ рд▓िрдпा। рд╡рд╣ рд╣рдоाрд░ा рджрд░्рдж рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд╕ुрдирддा рд╣ै। рдЬрдмрдХि рд╣рдо рдЕрдкрдиी рдкрд╕ीрдиे рдХी рдХрдоाрдИ рдЦाрддे рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рд╕ुрдХूрди рдирд╣ीं рдкाрддे। рдХрд╡िрддा рдиे рдЬाрддिрд╡ाрдж рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдмреЬा рдк्рд░рд╢्рди рдЪिрди्рд╣ рд▓рдЧाрдпा рд╣ै рдФрд░ рдХрд╣ा рдХि рдбोрдо рдЬाрдирдХрд░ рд╡рд╣ рднी рд╣рдордХो рдЫूрдиे рд╕े рдбрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд░рдЬрдд рд░ाрдиी рдоीрдиू рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। “рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें ‘рд╣ीрд░ा рдбोрдо’ рдХी рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рдбॉ. рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдХे рдордд рд╕े рдпрд╣ 1914 рдоें рдЫрдкी। рдПрдо. рдЖрд░ . рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ 1916 рдоें рдЫрдкी। рдкाрдг्рдбेрдп рдЬी рдЗрд╕े рджрд▓िрдд рдЪेрддрдиा рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╡िрддा рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╡рд╣ рдПрдХ рдордд рдХाрдпрдо рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि ‘рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рдЪेрддрдиा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджрд▓िрдд рд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ैं।”12 рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдЬैрд╕ा рдЬीрд╡рди рдЬीрддा рд╣ै рдЗрдирдХे рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╡рд╣ीं рдЖрдд्рдоाрдиुрднрд╡ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдРрд╕ी рд╡्рдпрдеा рдХिрд╕ी рдПрдХ рдХी рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╣ै। рдЬिрдирдХा рд╕ुрдирдиे рд╡ाрд▓ा рднрдЧрд╡ाрди рднी рдирд╣ीं рд╣ै। рдХрд╡िрддा рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рд╡рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ै। рдЬिрд╕े рдкреЭрдиे рдХे рдмाрдж рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддि рдмेрдЪैрди рд╣ुрдП рдмिрдиा рдирд╣ीं рд░рд╣рддा рд╣ै। ‘рдЕрдЫूрдд рдХी рд╢िрдХाрдпрдд’ рдХрд╡िрддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп рдиे рд▓िрдЦा рд╣ैं рдХि “ ‘рдЕрдЫूрдд рдХी рд╢िрдХाрдпрдд’ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЪेрддрдиा рдХी рдХрд╡िрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХे рд╕ंрддों рдХी рддрд░рд╣ рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╢िрдХंрдЬे рд╕े рдЫुрдЯрдХाрд░ा рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рди рд╕ंрдд рдмрдирдиे рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рд╣ै рдФрд░ рди рд▓ोрдХ рдХे рджुःрдЦ рдХे рдмрджрд▓े рдкрд░рд▓ोрдХ рдоें рд╕ुрдЦ рдкाрдиे рдХी рдЪिंрддा рд╣ै।
рдпрд╣ाँ рдХрд╡ि рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдФрд░ рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рднрдЧрд╡ाрди рд╕े рдиिрд░ाрд╢ рд╣ी рдирд╣ीं рдиाрд░ाрдЬ рднी рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै-
рд╣рдордиी рдХे рджुःрдЦ рднрдЧрд╡рдирдУ рди рджेрдЦрддाрдЯे
рд╣рдордиी рдХे рдХрдмрд▓े рдХрд▓ेрд╕рд╡ा рдЙрдаाрдЗрдмि।”13
рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рдЗрд╕ीрд▓िрдП рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХी рдЖрдзाрд░ рд╕्рддрдо्рдн рдмрдирддी рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें рдЬрд╣ाँ рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХी рдкीреЬा рд╣ै рд╡рд╣ीं рдзрд░्рдо рдХे рд░рдХ्рд╖рдХों рдХो рдлрдЯрдХाрд░ рд╣ै। рдХрд╡ि рдиे рднрдЧрд╡ाрди рд╕े рд╕рд╡ाрд▓ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рддू рднी рдоुрдЭे рдЫूрдиे рд╕े рдбрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рддाрд░्рдХिрдХ рдк्рд░рд╢्рдиों рдиे рдЪрд▓े рдЖ рд░рд╣े рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ाрдордиे рдЪुрдиौрддी рдЦреЬी рдХी рдЬिрд╕рд╕े рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХा рдЖрдЧाрдЬ рд╣ुрдЖ। рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХो рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдЕрдиुрднूрддि рдоें рдХрд╣рдХрд░ рд╕рдмрдХो рдЪौрдХा рджिрдпा। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╣िंрджू рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдЬाрддिрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпा। рдРрд╕े рд╣ी рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдЕрдЫूрддाрдирди्рдж рдХे рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рджिрдЦा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣рд░िрдиाрд░ाрдпрдг рдаाрдХुрд░ рдиे рдХिрдпा рд╣ै рдХि “рдЕрдЫूрддाрдирди्рдж’ рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рддीрдЦी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЧीрдд рдФрд░ рдЧрдЬрд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рдордиु рдФрд░ рдордиुрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЦिрд▓्рд▓िрдпाँ рдЙреЬाрдпी рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рджрд▓िрддों рдХे рдЧौрд░рд╡ рдкूрд░्рдг рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕्рд╡ाрдоी рдиे рдЙрди्рд╣ें рд╕рддрд░्рдХ рдФрд░ рд╕ाрд╡рдзाрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЖрдд्рдо-рд╣ीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдд्рдпाрдЧрдХрд░ рджрд▓िрддों рдХो рд╕ीрдиा рддाрдирдХрд░ рдЬीрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ीं рднाрд╡ों рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрдЧрд░рдг рдЕрди्рдп рдЧीрдд рднी рдЧाрдпे। рд╣िрди्рджू-рд╡ंрд╢ рдХा рдЧौрд░рд╡ рджिрдЦाрддे рд╣ुрдП рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдиे ‘рдеिрдпेрдЯрд░ рдз्рд╡рдиि’ рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦी। рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдиे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХा рдЬो рдоाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै -
рдордиुрдЬी рддुрдордиे рд╡рд░्рдг рдмрдиा рджिрдП рдЪाрд░।
рдЬा рджिрди рддुрдордиे рд╡рд░्рдг рдмрдиाрдпे, рди्рдпाрд░े рд░ंрдЧ рдмрдиाрдпे рдХ्рдпों рдиा
рдЧोрд░े рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд▓ाрд▓ рдХ्рд╖рдд्рд░ी рдмрдиिрдпा рдкीрд▓े рдмрдиाрдпे рдХ्рдпों рдиा
рд╢ूрдж्рд░ рдмрдиाрддे рдХाрд▓े рд╡рд░्рдг рдХे, рдкीрдЫे рдХो рдкैрд░ рд▓рдЧाрдпे рдХ्рдпों рди?।”14
рдЗрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЬिрд╕ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЬाрддि рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЕрдЧрд░ рдЙрд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рддो рдкैрджा рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣ी рд░ूрдк, рд░ंрдЧ рдЖрдХाрд░ рдЖрджि рдоें рднिрди्рдирддा рдХрд░рддा। рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдиे рд╕рдмрдХो рд╕ाрдоाрди рдмрдиाрдпा। рд▓ेрдХिрди рдЬреЬ рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╡ाрд▓े рдЖрдЬ рднी рдЗрд╕рдХो рдоाрдирдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдиेрдХ рд╕ंрддों, рд▓ेрдЦрдХों, рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ोрдЧों рдиे рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рддाрд░्рдХिрдХ рдвंрдЧ рд╕े рдЕрдкрдиी рдмाрдд рд░рдЦी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХी рдпрд╣ рдЕрдм рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдкूрд░े рддेрд╡рд░ рдХे рд╕ाрде рджрд▓िрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрдиे рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╢्рд░ेрдп рдбॉ. рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рдХो рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╕ुрд╕्рдд рдкреЬ рдЪुрдХी рдирд╕ों рдоें рдЬाрди рдбाрд▓ा। рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдбॉ. рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рдХाрдлी рд╣ै “рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЖрдзाрд░ рдбॉ. рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рдХा рдЬीрд╡рди-рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдПрд╡ं рдЬ्рдпोрддिрдмा рдлुрд▓े рдХा рджрд░्рд╢рди рдЙрд╕рдХी рджाрд░्рд╢рдиिрдХрддा рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рд╕рднी рджрд▓िрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЗрд╕ рдмिрди्рджुрдУं рдкрд░ рдПрдХрдордд рд╣ै рдХि рдЬ्рдпोрддिрдмा рдлुрд▓े рдиे рд╕्рд╡рдпं рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рд░рд╣рдХрд░ рд╕ाрдоंрддी рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧुрд▓ाрдоी рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХा рд╕्рд╡рд░ рддेрдЬ рдХिрдпा рдеा। рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрджी рд╕ोрдЪ рдФрд░ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдпा рдк्рд░рднुрдд्рдд्рд╡ рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрди्рджोрд▓рди рдЦреЬा рдХिрдпा рдеा। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рдХि рдЬрд╣ाँ рд░рдЪрдиा рдХाрд░ों рдиे рдЬ्рдпोрддिрдмा рдлुрд▓े рдХो рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рдоाрдиा рд╣ै рд╡рд╣ीं рдбॉ. рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рдХो рдЕрдкрдиा рд╢рдХ्рддिрдкुंрдЬ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै।”15 рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдбॉ. рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рд╢рдХ्рддि рдмрдиे। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рдоूрд▓рдоंрдд्рд░ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдмрдиो, рд╕ंрдЧрдаिрдд рдмрдиो, рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░ो рд╕े рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрди्рджрд░ рдЬрди рдЪेрддрдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рд╣ुрдЖ। рд╕ाрде рд╣ी рд╡े рдЕрдкрдиी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рдХे рд▓िрдП рддрдд्рдкрд░ рд╣ुрдП। рд╢рддाрдм्рджिрдпों рд╕े рдЬ्рдЮाрди рд╡िрд╣ीрди рдЕंрдзрдХाрд░ рдоें рдЬी рд░рд╣े рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрди्рджрд░ рдЕрдж्рднुрдд рдХ्рд╖рдорддा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
рдХрд╡िрддा рдХा рдЬो рд░ूрдк рдиाрдеों, рд╕िрдж्рдзों рд╕े рдоिрд▓ा рдеा। рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░рд╡ाрдж рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдоें рдЖрдХ्рд░ोрд╢, рддेрд╡рд░ рдФрд░ рдЖрдХ्рд░ाрдордХрддा рджिрдЦрдиे рд▓рдЧी। рджрд▓िрдд рдХрд╡ि рдЕрдкрдиी рдмाрддें рд╕्рд╡рдпं рдХी рдЬुрдмाрди рд╕े рд╕ुрдиाрдиे рд▓рдЧे। рд▓ोрдЧों рдиे рддрдм рд╡िрд░ोрдз рднी рдХिрдпा। рд▓ेрдХिрди рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдиे рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा рдХि рдЬिрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕рджिрдпों рд╕े рдмोрд▓рдиे рди рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ो рд╡рд╣ рдЕрдЧрд░ рдмोрд▓े рддो рдЙрд╕рдоें рдХोрдИ рдмुрд░ाрдИ рдирд╣ीं। рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдоें рдХрд▓्рдкрдиा рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЬीрд╡рди рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╡ाрдЬिрдм рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд░ोंрдЧрдЯे рдЦреЬे рд╣ुрдП। рд╕्рд╡рд░्рдЧ-рдирд░्рдХ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдЫोреЬрдХрд░ рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЦुрд╢рд╣ाрд▓ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдЖрд╡ाрдЬ рдХी рджुрд╣ाрдИ рджेрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рджिрдЦाрдИ рджिрдП। рдмрджрддрд░ рдЬीрд╡рди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдмेрд╣рддрд░ рдЬिрди्рджрдЧी рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖рд╢ीрд▓ рд▓ोрдЧ рдПрдХрдЬुрдЯ рд╣ुрдП। рдЪाрд░ों рддрд░рдл рд╣ो рд╣рд▓्рд▓ा рд╣ुрдЖ рдЕрднрдж्рд░ рдХрд╣ा рдЧрдпा, рдЬंрдЧрд▓ी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдХिрдпे рдмिрдиा рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХрд░ рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рд╕ाрде рдЦреЬे рд░рд╣े।
рдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдбॉ. рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рдХा рдЬीрд╡рди-рджрд░्рд╢рди рдоुрдЦ्рдп рднूрдоिрдХा рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि “рджрд▓िрдд рдЪिंрддрди рдбॉ. рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рдХे рдЬीрд╡рди-рджрд░्рд╢рди рд╕े рдоुрдЦ्рдп рдКрд░्рдЬा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рддрде्рдп рд╕े рд╕рднी рджрд▓िрдд рд▓ेрдЦрдХ рдПрдХрдордд рд╣ैं। рджрд▓िрдд рдЪेрддрдиा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдмिंрджु рд╣ैं –
1. рдоुрдХ्рддि рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд╕рд╡ाрд▓ों рдкрд░ рдбॉ. рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рдХे рджрд░्рд╢рди рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиा।
2. рдмुрдж्рдз рдХा рдЕрдиीрд╢्рд╡рд░рд╡ाрдж, рдЕрдиाрдд्рдорд╡ाрдж, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг, рдкाрдЦंрдб-рдХрд░्рдордХांрдб рд╡िрд░ोрдз।
3. рд╡рд░्рдг- рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрд░ोрдз, рдЬाрддिрднेрдж-рд╡िрд░ोрдз, рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рд╡िрд░ोрдз।
4. рдЕрд▓рдЧाрд╡рд╡ाрдж рдХा рдирд╣ीं рднाрдИрдЪाрд░ा рдХा рд╕рдорд░्рдерди।
5. рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा।
6. рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा।
7. рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХी рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ीрдп рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕े рдЕрд╕рд╣рдорддि।
8. рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╕ौрди्рджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рд╡िрд░ोрдз।
9. рд╡рд░्рдгрд╡िрд╣ीрди, рд╡рд░्рдЧрд╡िрд╣ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा
10. рднाрд╖ाрд╡ाрдж, рд▓िंрдЧрд╡ाрдж рдХा рд╡िрд░ोрдз।”16
рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рд╣ो рдпा рдЕрди्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпां рдЗрди्рд╣ीं рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕िंрдж्рдзांрддों рдкрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдоाрдирд╡ рдоुрдХ्рддि, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рднाрдИрдЪाрд░ा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдкूंрдЬीрд╡ाрдж, рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж, рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рд╣ै। рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХी рдкृрд╖्рдЯрднूрдоि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЕрдЪाрдирдХ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рджिрдиों рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдбॉ. рдПрди. рд╕िंрд╣ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рд╣िрди्рджी рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХी рд╢ुрд░ूрдЖрдд рд╕рд╣ी рдоाрдпрдиे рдоें рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЖрдард╡ें рджрд╢рдХ рдоें рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рдХी рдк्рд░ेрд░рдХ рдбॉ. рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рддो рдеी рд╣ी, рдорд╣ाрдд्рдоा рдлुрд▓े рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХी рдХ्рд░ांрддि рджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рдЕрд╢्рд╡ेрддों рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдм्рд▓ैрдХ рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░ рднी рдеा। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рдоें рд╣рдо рдоाрддा рдк्рд░рд╕ाрдж рдФрд░ рдбॉ. рд╢िрд░ोрдордгि рд╣ोрд░िрд▓ рдЬैрд╕े рдХрд╡िрдпों рдХे рд╕ृрдЬрди рдХो рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं।”17 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджी рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмрд╣ुрдд рдкुрд░ाрдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░рддिрд░ोрдз рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╕рдоाрдирддा рдХे рд▓िрдП рд╣ै। рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХा рдЦंрдбрди рд╣ै рддो рдкूрд░े рддрд░्рдХ рдХे рд╕ाрде рд╣ै। рдЬो рднी рд╣ो рдЗрд╕рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ै। рдЬिрд╕рдиे рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рддрдХ рд░ाрдЬрдорд╣рд▓ों рдФрд░ рдлूрд▓ों рдХी рд╡ाрджिрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рддो рдХिрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рднूрдЦ, рдк्рдпाрд╕ рд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣े рдЭोंрдкреЬिрдпों рдХी рддрд░рдл рджेрдЦрдиा рдЕрдЪ्рдЫा рдирд╣ीं рд╕рдордЭा। рдЬिрд╕рд╕े рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ ।
рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рде-
1. рдоाрддा рдк्рд░рд╕ाрдж, рд╣िंрджी рдХाрд╡्рдп рдоें рджрд▓िрдд рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा, рд╡िрд╢्рд╡ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी: 1
2. рдЗंрддिрдЬाрд░ рдирдИрдо, рджрд▓िрдд рд╕рдорд╕्рдпा рдЬреЬ рдоें рдХौрди? рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ौрд░рдн: 29
3. рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди: 60
4. рдбॉ. рдЖंрдмेрдбрдХрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡ाрдЩ्рдордп, рдЦंрдб 1: 89
5.рд╕рд░्рд╡рд╢ рдХुрдоाрд░ рдоौрд░्рдп, рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдк्рд░рдХाрд╢рди: 123
6. рдоाрддा рдк्рд░рд╕ाрдж, рд╣िंрджी рдХाрд╡्рдп рдоें рджрд▓िрдд рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा, рд╡िрд╢्рд╡ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी: 11
7. рдХँрд╡рд▓ рднाрд░рддी,рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖, рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдк्рд░рдХाрд╢рди: 13
8. рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा: 42-43
9. рд░рдЬрдд рд░ाрдиी рдоीрдиू, рдирдм्рдмे рдХे рджрд╢рдХ рдоें рд╣िрди्рджी рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди: 10
10. рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдмाрд▓्рдоीрдХि, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп рд╢ाрд╕्рдд्рд░: 73
11. рд╣рд░िрдиाрд░ाрдпрдг рдаाрдХुрд░, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдоाрдЬ рд╢ाрд╕्рдд्рд░: 403
12. рд░рдЬрдд рд░ाрдиी рдоीрдиू, рдирдм्рдмे рдХे рджрд╢рдХ рдоें рд╣िрди्рджी рджрд▓िрдд рдХрд╡िрддा, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди: 12
13. рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рджрд▓िрдд рджृрд╖्рдЯि, рд╕ंрдкा. рд╕рд░्рд╡рд╢ рдХुрдоाрд░ рдоौрд░्рдп: 158
14. рд╣рд░िрдиाрд░ाрдпрдг рдаाрдХुрд░, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдоाрдЬ рд╢ाрд╕्рдд्рд░: 405 -406
15. рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдмाрд▓्рдоीрдХि, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп рд╢ाрд╕्рдд्рд░: 31
16.рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдмाрд▓्рдоीрдХि, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп рд╢ाрд╕्рдд्рд░: 53
17. рдк्рд░рдгрд╡ рдХुрдоाрд░ рдмंрджोрдкाрдз्рдпाрдп, рджрд▓िрдд рдк्рд░рд╕ंрдЧ: 64
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।