рдм्рд▓ैрдХ рд╣ोрд▓ рдХा рдкрд╣рд▓ा рдЪिрдд्рд░ рд╣рдоाрд░ी рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдХ्рдпों рд╣ै?


- рдЕреЫीреЫ рд░ाрдп

рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХी рдЕрдкрдиी рдХाрд░्рдпрд╢ैрд▓ी, рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдзिрдпों рдХे рдЪुрдиाрд╡ рдпा рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рда рд╕्рдеाрди рд░рдЦрддे рд╣ैं। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХुрдЫ рд░рдгрдиीрддिрдпाँ рдЕрдкрдиाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЙрдирдоें рд╕े рдПрдХ рд░рдгрдиीрддि рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиी рдХी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрдм рд╡्рдпрд╡्рд╣ाрд░ рдоें рдпा рдк्рд░рдпोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЧрдпी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рд╕िрдж्рдз рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рддो рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рджाрд╡ा рдЕрдм рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдд्рдп рдоाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।

рдХिрд╕ी рднी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдпा рд╕рдоाрдЬ рддрдм рддрдХ рд╕рдд्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै рдЬрдм рддрдХ рдХि рд╡िрдзिрдпों рдХे рджोрд╣рд░ाрд╡ рд╕े рдПрдХ рд╕рдоाрди рдкрд░िрдгाрдо рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдпा рдЙрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рднी рдкूрд░्рд╡ाрдиुрдоाрди рдпा рдкूрд░्рд╡ाрдХрд▓рди рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрд░िрдгाрдоों рд╕े рдоेрд▓ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рднी рдкूрд░्рд╡ाрдиुрдоाрди рдпा рдкूрд░्рд╡ाрдХрд▓рди рдХी рдкुрд╖्рдЯि рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा, рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдд्рдп рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЙрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдХिрд╕ी рднी рдПрдХ рдкूрд░्рд╡ाрдиुрдоाрди рдпा рдкूрд░्рд╡ाрдХрд▓рди рдХे рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдк्рд░рдпोрдЧों рд╕े рдоेрд▓ рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд╕рдд्рдп рд╣ोрдиे рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдЪिрд╣्рди рд▓рдЧ рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рддрде्рдпों рдХा рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

“рд╣рдо рдЬो рдХुрдЫ рднी рджेрдЦрддे рд╣ैं, рдЙрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдиिрдХाрд▓ рдкाрддे рд╣ैं।” - рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЗрдо्рдоाрди्рдпूрдЕрд▓ рдХांрдЯ (Immanuel Kant)

Messier-87 рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдЬिрд╕рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рд╣ोрдиे рдХी рд╕рдо्рднाрд╡рдиा рдеी

рд╣рдо рд╕े 5.5 рдХрд░ोреЬ рдк्рд░рдХाрд╢рд╡рд░्рд╖ рджूрд░ Messier-87 рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╕्рдеिрдд рдорд╣ाрдХाрдп рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ (рдм्рд▓ैрдХ рд╣ोрд▓) рдХा рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рд╕ूрд░्рдп рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 6 рдЕрд░рдм рдЧुрдиा рддрдеा рд╡्рдпाрд╕ рд▓рдЧрднрдЧ 27 рд╣реЫाрд░ рдЧुрдиा рдЕрдзिрдХ рд╣ै рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрд╕े рджेрдЦ рдкाрдиा рдпा рдЙрд╕рдХी рддрд╕्рд╡ीрд░ рд▓ेрдиा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдХाрд░्рдп рдеा। рдХ्рдпोंрдХि рджूрд░ी рдмреЭрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡рд╕्рддु рдЫोрдЯी рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рдФрд░ рдмрд╣ुрдд рдЫोрдЯे рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдкिंрдбों рдХो рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рдЦोрдЬрдиा рд╕ाрдордиे рдХे рджृрд╢्рдп рдХो реЫूрдо (zoom) рдХрд░рдиा рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рдкृрде्рд╡ी рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдЖрдХाрд░ рдХी рджूрд░рджрд░्рд╢ी рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдеी। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрда рднिрди्рди рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд░ेрдбिрдпो рджूрд░рджрд░्рд╢िрдпों рдХे рд╕рдоूрд╣ों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЖँрдХреЬों рдХे рд╕ंрдпोрдЬрди рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рдЧрдпी рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдпрд╣ рддрд╕्рд╡ीрд░ рджृрд╢्рдп рдк्рд░рдХाрд╢ рдХे рдЖँрдХреЬों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдЬैрд╕ा рдХि рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджृрд╢्рдп рдХो рд╣рдо рджेрдЦрддे рдпा рджूрд░рджрд░्рд╢ी рдпा рд╕ूрдХ्рд╖्рдорджрд░्рд╢ी рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдХैрдорд░े рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдХो рдХैрдж рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं।

рдХेрдЯी рдмрдЙрдоाрди (Katie Bouman) рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрда рднिрди्рди рд╕्рдеाрдиों рд╕े рдПрдХрдд्рд░िрдд рдЖँрдХреЬों рдХे рд╕ाрде

10 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 2019 рдХो рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рджुрдиिрдпा рдХे рд╕ाрдордиे рдЖрдпी рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕े 52,42,880 рдЧीрдЧाрдмाрдЗрдЯрд╕ (5 рдкेрдЯाрдмाрдЗрдЯрд╕) рдЖँрдХреЬों рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдпрд╣ рдкрд╣рд▓ी ‘рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ’ рддрд╕्рд╡ीрд░ рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдЗрд╕ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдХे рдкрд╣рд▓े рддрдХ рд╣рдордиे рдЬिрддрдиी рднी рддрд╕्рд╡ीрд░ें рджेрдЦीं рд╣ैं рд╡े рд╕рднी рд╕िрдж्рдзांрддों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдХी рдЧрдпी рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ें рд╣ैं। рдк्рд░рд╢्рди рдпрд╣ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рд╕े рдоेрд▓ рдХ्рдпों рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै?

рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЪिрдд्рд░

рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рд▓िрдП рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЗрд╕рд▓िрдП рдмреЬी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рд╕िрдж्рдзांрдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рддी рд╣ै। рдЦрдЧोрд▓-рднौрддिрдХрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХाрд░्рд▓ рд╢्рд╡ाрд░्рдЬ़рд╕्рдЪिрд▓्рдб (Karl Schwarzschild) рдиे рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕े рдиिрд╖्рдкрдд्рддि рд░ूрдк рдоें рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╣ोрдиे рдХी рдмाрдд рдХрд╣ी рдеी। рдЬिрд╕े рд╕्рд╡рдпं рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдиे рдпрд╣ рдХрд╣рддे рд╣ुрдП рдирдХाрд░ рджिрдпा рдеा рдХि ‘рд╢्рд╡ाрд░्рдЬ़рд╕्рдЪिрд▓्рдб, рдЖрдкрдХी рдЧрдгрдиा рдПрдХрджрдо рдаीрдХ рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЖрдкрдХी рднौрддिрдХी рдЕрдЪ्рдЫी рдирд╣ीं рд╣ै।’ рдХ्рдпोंрдХि рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рд╕рд╣िрдд рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХी рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рд╕рдордЭ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢्рд╡ाрд░्рдЬ़рд╕्рдЪिрд▓्рдб рдХे рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рддрдм рдЕрд╕ंрдЧрдд рдеे। рдаीрдХ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рднौрддिрдХрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рд╕ुрдм्рд░рд╣्рдордг्рдпрди् рдЪрди्рдж्рд░рд╢ेрдЦрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рддाрд░ों рдХे рдЪрд░рдг, рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрд╡्рд╣ाрд░ рдФрд░ рдЪंрдж्рд░рд╢ेрдЦрд░ рдиिрдпрддांрдХ рдХी рдЧрдгрдиाрдУं рдХे рдмाрд░े рдоें рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдЧुрд░ु рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рднौрддिрдХрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рд╕рд░ рдЖрд░्рдерд░ рд╕्рдЯेрдирд▓ी рдПрдбिंрдЧрдЯрди (Arthur Stanley Eddington) рдиे рднी рдПрдХ рд╕рдордп рдЙрдирдХी рдЧрдгрдиाрдУं рдХो рднूрд▓ рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣ा рдеा।

рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдХी рд╡рдХ्рд░рддा рдк्рд░рдХाрд╢ рдХे рдоाрд░्рдЧ рдХो рднी рд╡िрдХ्рд╖ेрдкिрдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рд╕ूрд░्рдпрдЧ्рд░рд╣рдг рдХे рджौрд░ाрди рдЬрдм рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рди 1919 рдоें рдпрд╣ рдиिрд╖्рдкрдд्рддि рд╕िрдж्рдз рд╣ो рдЧрдпी рддो рдЗрд╕े рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рд╕िрдж्рдзांрдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдоाрди рд▓िрдпा рдЧрдпा। рдкрд░ंрддु рдХिрд╕ी рднी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд╕рдд्рдп рдмрдиे рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡िрдзिрдпों рдХे рджोрд╣рд░ाрд╡ рд╕े рдПрдХ рд╕рдоाрди рдкрд░िрдгाрдоों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ो рдпा рдЙрд╕рдХी рд╕рднी рдиिрд╖्рдкрдд्рддिрдпाँ рд╕рджैрд╡ рд╕рд╣ी рд╕िрдж्рдз рд╣ोрддी рд░рд╣ें। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд╕рдд्рдп рдмрдиे рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢्рд╡ाрд░्рдЬ़рд╕्рдЪिрд▓्рдб рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рдкूрд░्рд╡ाрдиुрдоाрди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрд╡्рд╣ाрд░ рдХे рдкूрд░्рд╡ाрдХрд▓рди рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдеी। рдЕंрддрддः рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдиे рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХी рдПрдХ рдмाрд░ рдлिрд░ рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рдХे рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рд╕рдд्рдп рдмрдиाрдпे рд░рдЦा рд╣ै।

“рдПрдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдХोрдИ рднी рд░ाрд╕्рддा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдЬрди्рдо рддрдХ рдирд╣ीं рдЬाрддा рд╣ै।” рдпрд╣ рдЙрдж्рдзрд░рдг ‘рджी рд╕ंрдбे рдЯाрдЗрдо्рд╕’ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдоें 18 рдЬुрд▓ाрдИ 1976 рдХो рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдеा, рдкрд░ंрддु рдз्рдпाрди рд░рд╣े рдХि рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдХा рджेрд╣ांрдд рд╕рди 1955 рдИ. рдоें рд╣ी рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдХुрдЫ рд╕्рдеाрдиों рдоें рдЗрд╕ рдЙрдж्рдзрд░рдг рдХो рдиोрдмेрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рд░рд╕ाрдпрдирдЬ्рдЮ рдоैрдирдл्рд░ेрдб рдИрдЧेрди (Manfred Eigen) рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рдЪाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рддрдеा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЖрдзाрд░िрдд рддрде्рдпों рдХे рдЗрд╕ी рдоुрдж्рджे рдкрд░ рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдХा рдПрдХ рджूрд╕рд░ा рдЙрдж्рдзрд░рдг рднी рд╣ै рдХि “рдпрджि рддрде्рдп рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рд╕ंрдЧрдд рдирд╣ीं рд╣ैं; рддो рдЙрди्рд╣ें (рддрде्рдпों рдХो) рдмрджрд▓ рдбाрд▓ो।”


рд╡िрдбिрдпो

рдЕрдм рдЪूँрдХि рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рд╕िрдж्рдзांрдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпाрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा рддो рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдЕंрддрд╣ीрди рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХो рдЦोрдЬрдХрд░ рдЙрд╕рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рд▓ेрдиे рдоें рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा। рдЬी рд╣ाँ, рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рддрд╕्рд╡ीрд░ рд▓ेрдиे рдоें рдЬ्рдЮाрдд рд╕िрдж्рдзांрддों рдФрд░ рдиिрдпрдоों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ी рдЧрдпी рд╣ै। рдЪूँрдХि рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рд╢्рд╡ाрд░्рдЬ़рд╕्рдЪिрд▓्рдб рдд्рд░िрдЬ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдЗрд╡ेंрдЯ рд╣ोрд░ाрдЗрдЬрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢ рднी рдмाрд╣рд░ рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рд╣рдоें рджिрдЦाрдИ рдирд╣ीं рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рднी рд╣рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдкрд░ंрддु рдЙрд╕ рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдк्рд░рдХाрд╢ рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рддाрд░ों рдФрд░ рдЧैрд╕ों рдХी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдЙрд╕рдХे рдмीрдЪ рдоें рдХिрд╕ी рднाрд░ी рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рд╣ोрдиे рдЕрд░्рдеाрдд рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХा рдмोрдз рдХрд░ाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕े рд╕ंрд╡ेрдЧ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рдиिрдпрдо, рдЬ्рд╡ाрд░-рднाрдЯा рдмрд▓ (tidal force) рдХे рдк्рд░рднाрд╡, рдЬेрдЯ рдк्рд░рднाрд╡, рддाрд░ों рдФрд░ рдЧैрд╕ों рдХे рдЖрдкрд╕ी рдШрд░्рд╖рдг рд╕े рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬिрдд рд░ेрдбिрдПрд╢рди рдЖрджि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХा рдПрдХ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрднрд░рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै। рдЬो рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рд╣ै। рдЗрд╕ी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЬрдм “рдЗрд╡ेंрдЯ рд╣ोрд░ाрдЗрдЬрди рдЯेрд▓िрд╕्рдХोрдк” рдк्рд░рдгाрд▓ी рдж्рд╡ाрд░ा рдПрдХрдд्рд░िрдд рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЖँрдХреЬें рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХिрдпा рдЧрдпा, рддрдм рдЬाрдХрд░ рдЙрд╕ рдЖँрдХреЬे рдоें рдЗрд╕ рдкрд╣рдЪाрди рд╕े рдоिрд▓рддा-рдЬुрд▓рддा рдПрдХ рдЪिрдд्рд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा। рдЬो рдЕрдм рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рддрд╕्рд╡ीрд░ рд╣ै। рд╕рдмрд╕े рдордЬेрджाрд░ рдФрд░ рдЬाрдирдиे рдпोрдЧ्рдп рдмिंрджु рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХो рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬो рдХрд▓рди рд╡िрдзि рдХे рдиिрд░्рджेрд╢ рджिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं рдЙрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕िрд░्рдл (рд╕िрдж्рдзांрдд рдЖрдзाрд░िрдд) рдкрд╣рдЪाрди рдмрддाрдпी рдЬाрддी рд╣ै рди рдХि рдкрд╣рдЪाрди рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдоाрди рдиिрд╡िрд╖्рдЯ рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдХि рддрдм рдЗрддрдиे рдмреЬे рдЖँрдХреЬों рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рдмाрдж рднी рдХोрдИ рд╕рдлрд▓рддा рд╣ाрде рдирд╣ीं рд▓рдЧेрдЧी рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдХा рджोрд╖ рднी рд▓рдЧेрдЧा।

рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рддेрдЬी рд╕े рдШूрдорддे рддाрд░े рдФрд░ рдЧैрд╕

рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХे ‘рдкрд╣рд▓े’ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЪिрдд्рд░ рдХे рджाрд╡े рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा рдХि рдЙрд╕ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдоें рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдХा рджोрд╖ рди рд╣ो рддрдеा рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд╕рдд्рдп рдмрдиे рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा рдХि рдм्рд▓ैрдХ рд╣ोрд▓ рдХी рдкрд╣рд▓ी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдХा рд╣рдоाрд░ी рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдкाрдпा рдЬाрдиा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖँрдХреЬों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХी ‘рдкрд╣рд▓ी’ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ों рд╕े рдоेрд▓ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै।

IBM 7040 рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХा рдкрд╣рд▓ा рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдЪिрдд्рд░

рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕рд░ рдл्рд░ांрд╕िрд╕ рдмेрдХрди рдХे рдХрдердиाрдиुрд╕ाрд░ “рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрдиों рдХो рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рддрд░ीрдХा рд╣ै।” рд░рд╕ाрдпрдирдЬ्рдЮ рдЬेрдо्рд╕ рдмी. рдХोрдиेрди्рдЯ рдЬैрд╕े рдЕрди्рдп рдХрдИ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों, рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рд╕ंрдЪाрд░рдХों рдФрд░ рджाрд░्рд╢рдиिрдХों рдиे рд╕рд░ рдл्рд░ांрд╕िрд╕ рдмेрдХрди рдХे рдЗрд╕ рдХрдерди рдкрд░ рдЖрдкрдд्рддि рдЬрддाрдпी рдФрд░ рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рд╣рдо рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдХрднी рдХोрдИ рдХोрд░ी рд╕्рд▓ेрдЯ рд╕े рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╢्рдпाрдо рд╡िрд╡рд░ рдХे рдЗрд╕ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЪिрдд्рд░ рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдЬुреЬी рдИрдоाрдирджाрд░ी, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХी рдХाрд░्рдпрд╢ैрд▓ी рдФрд░ рд░рдгрдиीрддि рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХो рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рди рд╣ी рдХोрд░ी рд╕्рд▓ेрдЯ рд╕े рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╕्рд░ोрдд: рднौрддिрдХрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдбॉ. рдкрд░рд╡ेрдЬ рд╣ूрдбрдмॉрдп (Pervez Hoodbhoy) рдХे рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рд╕े рд╕ाрднाрд░

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।