рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╣िंрджी рдХी рдЕрдз्рдпाрдкрди рд╕ाрдордЧ्рд░ी

рдХुрд╕ुрдо рдиैрдкрд╕िрдХ
- рдХुрд╕ुрдо рдиैрдкрд╕िрдХ

рдкीрдПрдЪрдбी (рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рднाрд░рдд)
рд╣िंрджी рдк्рд░рд╡рдХ्рддा, рдб्рдпूрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЙрдд्рддрд░ рдХैрд░ोрд▓ाрдЗрдиा, рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЕрдоेрд░िрдХा


рд╣िंрджी рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдмрд╣ुрдд рдкрд╣рд▓े рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдпा рдеा рдЬрдм рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ 1947 рдоें рдкेंрд╕рд▓рд╡ेрдиिрдпा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рджрдХ्рд╖िрдг рдПрд╢िрдпाрдИ рд╡िрднाрдЧ рдЦोрд▓ा рдЧрдпा। рддрдм рд▓िрдЦी рдЧрдИं рдЬ़्рдпाрджाрддрд░ рдкुрд╕्рддрдХें рдЕрдм рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдмрдиाрдиे рдХी рдиींрд╡ рд╡рд╣ीं рд╕े рдкрдб़ी।

рд╡िрджेрд╢ों рдоें рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЬрдм рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЖрддे рд╣ैं рддो рдЙрди्рд╣ें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХा рдкूрд░्рд╡ рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдпा рдХुрдЫ рджेрд╕ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдеोрдб़ा-рдмрд╣ुрдд рдмोрд▓рдиा рдЖрддा рд╣ै। рд╡े рдЕрдХ्рд╕рд░ рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рдХुрдЫ рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ों рдПрд╡рдо् рдмाрддрдЪीрдд рдФрд░ рд▓िрдкि рдХे рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╕े рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрдиे рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдоें рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЫोрдЯे рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдХिрддाрдмें рдХाрдо рдирд╣ीं рдЖрддीं рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди рдХिрддाрдмों рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ, рд▓ोрдХрдХрдеाрдПँ, рдФрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдмाрд▓рд╕ुрд▓рдн рдорди рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдмрд╣ुрдд рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдФрд░ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓िрдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрджेрд╢ों рдоें рдкрдв़рдиे рд╡ाрд▓े рдпुрд╡ा рдЙрд╕рдХा рдЖрдиंрдж рдирд╣ीं рдЙрдаा рдкाрддे рдФрд░ рд╢ाрдпрдж рдЙрдирдХो рдпे рдкुрд╕्рддрдХें рдмрдЪрдХाрдиी рд▓рдЧें, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдЬ़рд░ूрд░рддों рдФрд░ рд░ुрдЪिрдпों рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдпрд╣ рд╕ोрдЪрдиा рднी рдЖрдЬ рдХे рддрдХрдиीрдХी рдпुрдЧ рдоें рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рддीрд╕-рдЪाрд▓ीрд╕ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдмिрдиा рдпूрдЯ्рдпूрдм рдФрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХिрддाрдмों рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЗрддрдиी рдЕрдЪ्рдЫी рд╣िंрджी рдХैрд╕े рд╕ीрдЦ рдкाрддे рд╣ोंрдЧे। рдпрд╣ाँ рд╣िंрджी рдк्рд░ोрдл़ेрд╕рд░ рд░ूрдкрд░्рдЯ рд╕्рдиेрд▓ рдХी рдмाрдд рдпाрдж рдЖрддी рд╣ै рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी ‘рдХंрдкрд▓ीрдЯ рд╣िंрджी’ рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд▓िрдЦा рдеा, ‘рдЖрдЬ рд╣िंрджी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдоुрдЭे рдеोрдб़ी рдИрд░्рд╖्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдХुрдЫ рджрд╢рдХ рдкрд╣рд▓े рдЬрдм рдоैंрдиे рдЕрдкрдиी рд╣िंрджी рдХी рдпाрдд्рд░ा рд╢ुрд░ू рдХी рдеी рддрдм рдпे рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рдеे।’ (рдкृрд╖्рда резрек) рдЖрдЬ рддрдоाрдо рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдиे рд╣िंрджी рдкрдв़рдиे, рд▓िрдЦрдиे, рдмोрд▓рдиे рдФрд░ рд╕ुрдирдиे рдХो рдмрд╣ुрдд рд╕ुрдЧрдо рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рдСрдирд▓ाрдЗрди рд░ेрдбिрдпो рдФрд░ рдЯीрд╡ी рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдХрд╣ीं рднी рджेрдЦे-рд╕ुрдиे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрди рд╕рдмрдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рдРрд╕ी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рджрд░рдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдЙрди्рд╣ें рд╕िрд▓рд╕िрд▓ेрд╡ाрд░ рднाрд╖ा рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХрд░рд╡ाрдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ो рд╕рдХे। рдЖрдЧे рдЙрди्рд╣ीं рдкुрд╕्рддрдХों рдФрд░ рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा рдЬो рдЖрдЬрдХрд▓ рдЕрдоेрд░िрдХी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рдкрдв़ाрдпी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ैं।

рд╣िंрджी рд▓िрдкि рдХे рд▓िрдП ‘рд░ूрдкрд░्рдЯ рд╕्рдиेрд▓’ рдиे рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे рдоें рдЕрдиोрдЦी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЫाрдд्рд░ рд╣िंрджी рд▓िрдкि рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╕्рд╡рдпं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡ैрд╕े рд╕рднी рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдкुрд╕्рддрдХों рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рднी рд▓िрдкि рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдХुрдЫ рдкाрда рдЬ़рд░ूрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рджो рд╣рдл़्рддों рдоें рд╣ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд▓िрдкि рд╕ीрдЦ рдЬाрддे рд╣ैं। 

рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рд╖ рдХी рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рдЬ़्рдпाрджाрддрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдг, рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк, рд╢рдм्рджाрд╡рд▓िрдпों, рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं: ‘рд░ूрдкрд░्рдЯ рд╕्рдиेрд▓’ рдХृрдд рдЯीрдЪ рдпोрд░рд╕ेрд▓्рдл़ рд╕ीрд░ीрдЬ़ рдХी ‘рдХंрдкрд▓ीрдЯ рд╣िंрджी’ рдпрд╣ рдХिрддाрдм рдмрд╣ुрдд рдорд╢рд╣ूрд░ рд╣ुрдИ рдФрд░ рд╢ाрдпрдж рд╣рд░ рд╣िंрджी рдкрдв़рдиे рдФрд░ рдкрдв़ाрдиेрд╡ाрд▓ों рдХे рдкाрд╕ рдЗрд╕рдХी рдПрдХ рдк्рд░рддि рдЬ़рд░ूрд░ рдоिрд▓ेрдЧी рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯीрдХрд░рдг рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╣ै, рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕े рд╡िрднिрди्рди рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдХे рдЬ़рд░िрдП рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╕्рд╡рдпं рдкрдв़рдХे рднी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╣िंрджी рд╕ीрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдХिрддाрдм рдЕрди्рдп рд╕рднी рдХिрддाрдмों рд╕े рд╕рд╕्рддी рдФрд░ рдЖрдХाрд░ рдоें рдЫोрдЯी рднी рд╣ै।

рдкрд╣рд▓ेрдкрд╣рд▓ рдоैंрдиे рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕्рд╡рдпं рд╣िंрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рднी рдЗрд╕рд╕े рдХрдИ рд╕ाрд▓ों рддрдХ рдкрдв़ाрдпा рдеा। рдЗрд╕рдоें рд╣рд░ рдкाрда рдоें рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдг рджिрдП рд╣ुрдП рд╣ैं рдлिрд░ рдПрдХ рдпा рджो рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рднी рджिрдП рд╣ैं। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕рд░рд▓ рд╕े рдХрдаिрди рдХी рдУрд░ рдЬाрддे рд╣ुрдП рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХो рд╕рдоेрдЯрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╣рд░ рдкाрда рдХे рдЕंрдд рдоें рдХुрдЫ рд╕рд╡ाрд▓ рднी рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдХिрддाрдм рдХे рдЕंрдд рдоें рдЙрди рд╕рд╡ाрд▓ों рдХे рдЬрд╡ाрдм рднी рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЧृрд╣рдХाрд░्рдп рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдЕрдкрдиे рд╕рдм рдЬрд╡ाрдм рдирдХ़рд▓ рдХрд░рдХे рд▓िрдЦ рджेрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЬो рд▓ोрдЧ рд╕्рд╡рдпं рд╕ीрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдЬрд╡ाрдм рдЬाрдирдиा рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕ीрдбी рднी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдЖрдП рд╕рднी рд╕ंрд╡ाрджों рдХी рд░िрдХॉрд░्рдбिंрдЧ рджी рдЧрдИ рд╣ै। рдЕрднी рддрдХ рдЬिрддрдиी рднी рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рдкुрд╕्рддрдХें рдмाрдЬ़ाрд░ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╕ीрдбी рднी рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рдкрд░ेрд╢ाрдиी рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕े рдЪрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ीрдбी рдб्рд░ाрдЗрд╡рд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ों рд╕े рдирджाрд░рдж рд╣ैं। 

рдЕрди्рдп рдорд╢рд╣ूрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рдкुрд╕्рддрдХों рдоें ‘рдЙрд╖ा рдЬैрди’ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд “рдЗंрдЯ्рд░рдбрдХ्рд╢рди рдЯू рд╣िंрджी рдЧ्рд░ाрдорд░” рдХा рднी рд╢ुрдоाрд░ рд╣ै рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХे рдмेрд╣рддрд░ीрди рдЕрдн्рдпाрд╕ рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рд╕े рд╣िंрджी рдпा рд╣िंрджी рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рдиा, рд╡ाрдХ्рдпों рдХो рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рдХे рд▓िрдЦрдиा рдЖрджि рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдПрдХ рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдЬिрддрдиे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдвंрдЧ рд╕े рдЗрд╕рдоें рд╕рдордЭाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдирд╣ीं। рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХे рд╕рдо्рдмंрдз рдоें рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдирд╣ीं рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдкрд╣рд▓े рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╕рдордЭाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдлिрд░ рдЙрд╕рдХो рдХैрд╕े рд▓िрдЦा рдЬाрдП рдЙрд╕рдХा рдл़ॉрд░्рдоूрд▓ा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдлिрд░ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рдЕрдн्рдпाрд╕। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдЧрдгिрдд рдХी рдХिрддाрдм рдХी рдпाрдж рдЬ़рд░ूрд░ рдЖрдПрдЧी рдЬिрд╕рдоें рдкрд╣рд▓े рдл़ॉрд░्рдоूрд▓ा рджिрдпा рд╣ोрддा рд╣ै рдлिрд░ рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ, рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рдЕрдн्рдпाрд╕। рдЕрдн्рдпाрд╕ рдоें рдкूрдЫे рдЧрдП рд╕рд╡ाрд▓ рдХे рдЬрдмाрд╡ рдЗрд╕рдоें рдирд╣ीं рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдФрд░ рдЧृрд╣рдХाрд░्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

‘рдл़ौрдЬ़िрдпा рдл़ाрд░ूрдХ़ी’ рдФрд░ ‘рдЬрд╢ुрдЖ рдкिрдпрди’ рдХी ‘рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╣िंрджी: рдПрдХ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо’ рдПрдХ рднाрд░ी-рднрд░рдХрдо рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрда рдЗрдХाрдЗрдпाँ рд╣ैं рдФрд░ рд╣рд░ рдЗрдХाрдИ рдХा рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╖рдп рд╣ै рдЬैрд╕े ‘рдоैं рдФрд░ рдоेрд░ा рд╕्рдХूрд▓’, ‘рдоेрд░ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдоेрд░ा рдШрд░’, ‘рджिрдирдЪрд░्рдпा’, ‘рдмाрдЬ़ाрд░ рдоें’ рдЗрдд्рдпाрджि। рдлिрд░ рдЗрди рд╡िрд╖рдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рдмाрддрдЪीрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬिрди рд╡्рдпाрдХрд░рдгों рдФрд░ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓िрдпों рдХी рдЬ़рд░ूрд░рдд рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдЙрдирдХा рд╡िрд╡рд░рдг рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╣рд░ рдЗрдХाрдИ рдоें рдкाँрдЪ рд╕े рдЫрд╣ рдкाрда рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╖рдп рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоिрд▓ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╣рд░ рдЗрдХाрдИ рдХे рдЕंрдд рдоें рдПрдХ рдкुрдирд░рд▓ोрдХрди рдкाрда рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдЖрдЧे рдмрдв़рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдкूрд░ी рдЗрдХाрдИ рдХा рдПрдХ рджोрд╣рд░ाрд╡ рд╣ै।

рдпрд╣ рд╣िंрджी рдХी рд╢ाрдпрдж рдкрд╣рд▓ी рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдкृрд╖्рда рд░ंрдЧीрди рд╣ैं рдФрд░ рддрд╕्рд╡ीрд░ों рдХे рдЬ़рд░िрдП рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рджिрдЦाрдИ рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдаीрдХ-рдаाрдХ рдвंрдЧ рд╕े рд╕рдордЭाрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рджी рдЧрдИं рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдмोрд▓рдиे, рд╕ुрдирдиे, рд▓िрдЦрдиे рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХो рднी рдоैंрдиे рдХुрдЫ рд╕рдордп рддрдХ рдЕрдкрдиे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдеा। рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХा рдХ्рд░рдо рдмрд╣ुрдд рддрд░्рдХрдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдЬैрд╕े ‘рдкूрд░्рдгрдХाрд▓’ (рдкрд░рдл़ेрдХ्рдЯिрд╡ рдЯेрди्рд╕) рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрддीрдд рдоें рдХिрдП рдЧрдП рдХाрд░्рдпों рдХो рдмрддाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрд╕े рд╕ैंрддीрд╕рд╡ें рдкाрда рдоें рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдоिрд▓рддा-рдЬुрд▓рддा рд░ूрдк рдЙрд░्рджू рдоें рднी рд╣ै рдпрд╣ рдЙрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╣िंрджी-рдЙрд░्рджू рдПрдХ рд╕ाрде рдкрдв़ाрдИ рдЬाрддी рд╣ै।

рдлिрд░ ‘рд░िрдЪрд░्рдб рдбिрд▓ेрд╕ी’ рдФрд░ ‘рд╕ुрдзा рдЬोрд╢ी’ рдХी “рдПрд▓िрдоेंрдЯрд░ी рд╣िंрджी” рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рдЕрдн्рдпाрд╕ рдкुрд╕्рддिрдХा рднी рд╣ै рдЬो рдЕрд▓рдЧ рд╕े рдЦ़рд░ीрджрдиी рдкрдб़рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕े рдоैं рдкिрдЫрд▓े рдкाँрдЪ рд╕ाрд▓ों рд╕े рд╣िंрджी рдкрдв़ा рд░рд╣ी рд╣ूँ। рдЗрд╕рдоें рднी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдЬो рджीрдкрдХ рдФрд░ рдХрд╡िрддा рдХे рдХॉрд▓ेрдЬ рдХी рдЬ़िंрджрдЧी рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдШूрдорддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рджिрдП рдЧрдП рдм्рдпौрд░े рдЕрдм рд╡рдХ़्рдд рдХे рдЧрд░्рдж рдоें рдкुрд░ाрдиे рдкрдб़рдиे рд▓рдЧे рд╣ैं рдФрд░ рдХрдИ рдмाрддों рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХा рд╕рдордп рднी рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдЕрдм рдЙрддрдиा рдордЬ़ेрджाрд░ рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा।

рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиाрдо рдЬैрд╕े ‘рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж’ рдХा рдмрд╣ुрдд рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ुрдЖ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рдЙрд╕рдХा рдиाрдо рднी рдмрджрд▓рдХрд░ ‘рдк्рд░рдпाрдЧрд░ाрдЬ’ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдХрднी-рдХрднी рдЗрд╕рдоें рдЖрдП рд╕ंрд╡ाрдж рдмрд╣ुрдд рд░рд╕рд╣ीрди рдФрд░ рдЙрдмाрдК рд▓рдЧрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рдХिंрддु рдЗрд╕ рдХिрддाрдм рдХे рд╕ाрде рдЬो рдЕрдн्рдпाрд╕-рдкुрд╕्рддिрдХा рд╣ै рдЙрд╕рдоें рдЕрдЪ्рдЫी рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рд╣ैं। рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╡рд╣ी рд╣ै рдЬो рдЕрди्рдп рдкुрд╕्рддрдХों рдХे рд╕ाрде рд╣ै рдХि рд╕рдм рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдХिрддाрдм рдХे рдЕंрдд рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं।

рдЧ़ौрд░рддрд▓рдм рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕े рдЬुрдб़े рд▓ोрдЧ рд╡िрднिрди्рди рдЕрдз्рдпाрдкрди рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХोрдИ рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рдирд╣ीं рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рддे। рд╡े рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕े рдХुрдЫ рдЙрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕े рдФрд░ рдХुрдЫ рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпों рд╕े рдоिрд▓ा-рдЬुрд▓ा рдХрд░ рдкрдв़ाрддे рд╣ैं। рдоेрд░े рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рдпрд╣ рдкрдв़ाрдиे рдХा рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рддрд░ीрдХ़ा рдирд╣ीं рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдХрднी-рдХрднी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХो рд╕рдордЭ рдирд╣ीं рдЖрддा рдХि рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдХ्рдпा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдПрдХ рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рд╣ोрдиे рд╕े рд╡े рдЕрдкрдиेрдЖрдк рднी рд╕ीрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпूँ, рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдХोрдИ рдПрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╡िрджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕рджैрд╡ рд╕рдорд╕ाрдоाрдпिрдХ, рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЬोрдб़рдиी рд╣ी рдкрдб़рддी рд╣ै рдЬो рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рд░ुрдЪिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ो।

рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЕрдерд╡ा рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╣िंрджी рд╕ीрдЦрддे рд╣ुрдП рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдмрд╣ुрдд рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं рдХिंрддु рдЬैрд╕े рд╣ी рд╡े рдеोрдб़ा-рдмрд╣ुрдд рдкрдв़рдиा, рд▓िрдЦрдиा рд╕ीрдЦ рд▓ेрддे рд╣ैं рдЙрдирдХे рдкрдв़рдиे рд╕рдордЭрдиे рд▓ाрдпрдХ़ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рдЕрднाрд╡ рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рд╡े рдХुрдЫ рдРрд╕ा рдкрдв़рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдЬो рдЖрд╕ाрди рд╣ो рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЙрдо्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдеोрдб़ा рдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рднी рд╣ो। рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рдпा рдЕрдкрдиे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рдмाрд░े рдоें рддрдеा, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдиे рдФрд░ рд╕рдордЭрдиे рдХी рднी рдЙрдд्рд╕ुрдХрддा рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╡े рднाрд╖ा рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рдмाрддрдЪीрдд рдХрд░рдиा рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдоें рд╕ुрдирдиा, рдкрдв़рдиा рдФрд░ рд▓िрдЦрдиा рднी рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं।

рдХрдаिрдиाрдИ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╡े рдмрд╣ुрдд рд╕ाрдзाрд░рдг рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдФрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╣ी рд╕рдордЭ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрдв़рдиा рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдХрдаिрди рд╣ोрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рдХिрддाрдм рд╕े рд╣ी рдкрдв़ाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕ी рдХिрддाрдм рдХे рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХुрдЫ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдХрд░рд╡ाрддे рд╣ैं। рдРрд╕ा рдХрд░рд╡ाрдиा рдаीрдХ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕ाрдзाрд░рдг рд╣ोंрдЧे рд▓ेрдХिрди рдмрд╣ुрдд рдмрдв़िрдпा рдирд╣ीं। рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдирдИ рддрдХрдиीрдХों рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдХुрдЫ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рднी рдХрд░рд╡ाрдПँ।

рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рд▓िрдкि рд╕ीрдЦрдиे рдХे рдмाрдж рдЬрдм рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдоें рдеोрдб़ा-рдмрд╣ुрдд рдкрдв़рдиे, рд▓िрдЦрдиे рдФрд░ рд╕рдордЭрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдЖ рдЬाрддी рд╣ै рддो рдЗрд╕ी рдмीрдЪ рдХी рдЦाрдИ рдХो рднрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рдХुрдЫ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХा рд╕рд░ोрдХाрд░ рджैрдиिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рдХे рдоुрдж्рджों рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ोрддा рд╣ै।

‘рдХुрд╕ुрдо’ рдФрд░ ‘рдкीрдЯрд░ рдиैрдкрд╕िрдХ’ рдиे рднी рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХी рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпों рдХो рдЗрдХрдЯ्рдаा рдХрд░рдХे рдЗрд╕े рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा рджी, рдЬिрд╕े ‘рд░ीрдбिंрдЧ рд╣िंрджी’ рдХा рдиाрдо рджिрдпा рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рдкाрдардХों рдФрд░ рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХों рдХे рд╕ुрдЭाрд╡ों рдХे рдмाрдж рдЗрд╕े рдкुрд╕्рддрдХाрдХाрд░ рд░ूрдк рдоें рд▓ाрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдФрд░ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЖрд╕ाрди рд╕े рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдХी рддрд░рдл़ рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рд╡рд░्рддрдоाрди рдХाрд▓ рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рднूрддрдХाрд▓ рдлिрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХाрд▓। рдЗрд╕рдоें рдм्рд▓ैрдХ-рдПंрдб-рд╡ाрдЗрдЯ рдЪिрдд्рд░ों рдФрд░ рдХाрд░्рдЯूрди рдХा рднी рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдкाрда рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдПрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рд╕े рдФрд░ рдк्рд░ी-рд░ीрдбिंрдЧ рдХे рджो рд╕рд╡ाрд▓ों рд╕े рддाрдХि рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдкाрда рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдмाрддों рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░ рд╕рдХें рдФрд░ рдкाрда рдкрдв़рдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ो рд╕рдХें। рд╣рд░ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЕंрдд рдоें рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЖрдП рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдмाрддों рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣рд░ рдкाрда рдоें рдкाँрдЪ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд▓िрдЦрдиे рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рд╣ैं рдЬैрд╕े рдЧ़рд▓рдд-рд╕рд╣ी, рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рдХ्рд░рдо рд╕े рд▓рдЧाрдиा, рдкाрда рдоें рдЖрдП рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рджेрдиा, рдмाрддрдЪीрдд рдХрд░рдиे рдХे рдХुрдЫ рд╕рд╡ाрд▓, рдкोрд╕्рдЯрд░ рдмрдиाрдиा рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрд╕ рд░ीрдбрд░ рдоें рдЬिрди рд╡िрд╖рдпों рдХो рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЙрдирдоें рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдоुрдж्рджे, рджрд╣ेрдЬ рдк्рд░рдеा, рдЧ़рд░ीрдмी, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЬाрддि-рдк्рд░рдеा рдЖрджि рдоुрдЦ्рдп рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдирд╣ीं рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдПрдХ рдкूрд░рдХ рдкुрд╕्рддिрдХा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╡िрджेрд╢ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рднाрд╖ा рдЖрд╕ाрди рд╣ै рдХिंрддु рд╡िрд╖рдп рдЧрдо्рднीрд░।

рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдХрдИ рд╢рдм्рджрдХोрд╢ рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें ‘рд░ूрдкрд░्рдЯ рд╕्рдиेрд▓’ рдХा рд╢рдм्рджрдХोрд╢ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдХрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдЦ़ाрд╕ рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рд╢рдм्рдж рдХो рдХैрд╕े рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рдиा рд╣ै рдЙрд╕рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рднी рджी рдЧрдИ рд╣ै рдЬैрд╕े “X рдХा рдЗंрддрдЬ़ाрд░ рдХрд░рдиा”। рдХुрдЫ рд▓ोрдХोрдХ्рддिрдпाँ рдФрд░ рдоुрд╣ाрд╡рд░ें рднी рдЗрд╕рдоें рд╕рдо्рдорд▓िрдд рд╣ैं। рдлिрд░ ‘рдЖрд░ рдПрд╕ рдоैрдХрдЧ्рд░ेрдЧрд░’ рдХी рд╣िंрджी рдЗंрдЧ्рд▓िрд╢ рдбिрдХ्рд╢рдирд░ी рднी рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рдФрд░ рдк्рд░рд╡рд░ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╢рдм्рджрдХोрд╢ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं, рдФрд░ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмेрд╣рддрд░ рд╣ोрддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।

рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рдкुрд╕्рддрдХों рдкрд░ рджृрд╖्рдЯिрдкाрдд рдХрд░ें рддो рдЙрдирдоें ‘рдирд░ेрд╢ рд╢рд░्рдоा’ рдФрд░ ‘рддेрдЬ рднाрдЯिрдпा’ рдХी “рдЗंрдЯрд░рдоीрдбीрдПрдЯ рд╣िंрджी рд░ीрдбрд░” рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╣рд░ рдкाрда рдоें рдЕрд▓рдЧ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрдерд╡ा рдЖрд▓ेрдЦ рд╣ैं рдФрд░ рдЬ़्рдпाрджाрддрд░ рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░, рд▓ोрдХ-рдХрдеाрдУं рдФрд░ рдХुрдЫ рдкाрда рдмॉрд▓ीрд╡ुрдб рдл़िрд▓्рдоों рдХे рд╕ंрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕рдоीрдХ्рд╖ाрдУं рд╕े рд▓िрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдкाрда рдоें рдЖрдП рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдХुрдЫ рд╕рд╡ाрд▓ рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рд╕рд╡ाрд▓ рдХे рдЬрд╡ाрдм рднी рдЕंрдд рдоें рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं।

‘рд╢ीрд▓ा рд╡рд░्рдоा’ рдХी “рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╣िंрджी рдкाрда्рдп-рдкुрд╕्рддрдХ” рдХाрдл़ी рд╕рд░рд▓ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рднिрди्рди-рднिрди्рди рдЖрд▓ेрдЦों рдХो рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджो рд╕рд╣ेрд▓िрдпों рдХी рдмाрддрдЪीрдд рдоें рдЦाрдиा рдкрдХाрдиे рдХी рд╡िрдзि рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджी рдЧрдИ рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдд्рдпौрд╣ाрд░ों, рд▓ोрдХ рдХрдеाрдУं, ‘рдоाрд╕ूрдо’ рдл़िрд▓्рдо рдХे рд╕ंрд╡ाрдж, рдЕрдХрдмрд░-рдмीрд░рдмрд▓, рдкрдд्рд░-рд▓ेрдЦрди, рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдХेрджाрд░рдиाрде рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдХी рдХрд╡िрддा “рдмрд╕ंрддी рд╣рд╡ा” рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рд▓िрдЦाрд╡рдЯ рдХाрдл़ी рдмрдб़ी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рджूрд╕рд░े рд╕ाрд▓ рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдкрдв़рдиे рдоें рдЖрд╕ाрдиी рд╣ो рд╕рдХे। рдЗрд╕рдоें рднी рдкाрда рдоें рдЖрдП рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рджी рдЧрдИ рд╣ै рдФрд░ рдХुрдЫ рд╕рд╡ाрд▓ рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं। ‘рд╢ीрд▓ा рд╡рд░्рдоा’ рдХी ‘рдЙрдЪ्рдЪ рд╣िंрджी рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо’ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै рдЬो рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рднाрд░рддीрдп-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░ाрддी рд╣ै।   

рдпрдоुрдиा рдХाрдЪрд░ू рдФрд░ рд░ाрдЬेрд╢्рд╡рд░ी рдкंрдврд░ीрдкांрдбे рдХी ‘рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╣िंрджी’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдФрд░ рд▓ोрдХोрдХ्рддिрдпों рдЖрджि рдХा рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдкाрда рдЫोрдЯे рдФрд░ рд░ोрдЪрдХ рд╣ैं। рдпрд╣ рднी рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫी рд░ीрдбрд░ рд╣ै।

рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдХрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП‘ рд╕ोрдиिрдпा рддрдиेрдЬा’ рдХी  ‘рдмेрд╕िрдХ рд╣िंрджी’ рдЙрди рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рдХाрдо рдХी рд╣ै рдЬो рд╡िрджेрд╢ी рд╣ैं рдпा рдЬिрди्рд╣ें рд╣िंрджी рдХा рдкूрд░्рд╡ рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдкрд╣рд▓े рдХрдИ рдкाрда рд╣िंрджी рд▓िрдкि рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ैं рдлिрд░ рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдкाрда рдмрдиाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдЗрд╕рдХी рднाрд╖ा рд╕рд░рд▓ рд╣ै рдФрд░ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╕्рд╡рдпं рднी рдЗрд╕рд╕े рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╣िंрджी рд╕ीрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। ‘рд╕ोрдиिрдпा рддрдиेрдЬा’ рдХी рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рдХрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП ‘рдмेрд╕िрдХ рд╣िंрджी 2’ рдкुрд╕्рддрдХ рднी рд╣ै рдЬो рдкрд╣рд▓े рд╕ाрд▓ рдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рд╕े рддाрд░рддрдо्рдпрддा рдмрдиाрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдкрдв़рдиे, рд▓िрдЦрдиे, рдмोрд▓рдиे рдФрд░ рд╕ुрдирдиे рдХी рдХрдИ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рд╕рдо्рдорд▓िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬैрд╕े рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рдиा, рдЦ़ाрд▓ी рд╕्рдеाрдиों рдХो рднрд░рдиा, рдл़िрд▓्рдоी рдЧीрддों рдХो рд╕ुрдирдиा рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрд╕рдоें рдХрдИ рддрд╕्рд╡ीрд░ों рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рднी рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдкाрда рдкрдв़рдиे рдоें рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рдмрдв़ाрддे рд╣ैं।     

рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд ‘рдЙрд╖ा рдЬैрди’ рдФрд░ ‘рдХрд░ीрди рд╕्рдХोрдорд░’ рдХी ‘рдЗंрдЯрд░рдоीрдбिрдПрдЯ рд╣िंрджी рд░ीрдбрд░’ рд╣ै рдЬो рд╢ुрд░ू рд╣ोрддी рд╣ै рдХुрдЫ рдкрдд्рд░ों рдФрд░ рдкौрд░ाрдгिрдХ рд▓ोрдХ-рдХрдеाрдУं рд╕े рдЬो рд╕्рд╡рдпं рд▓ेрдЦिрдХा рдХी рдХ़рд▓рдо рд╕े рд╣ैं рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдпे рд▓ेрдЦ рдмрд╣ुрдд рднाрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рдЗрдирдХी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╕рдордЭ рдкाрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдХे рдкाрдаों рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓ी рдЧрдИ рд╣ैं рдЬो рд╡िрджेрд╢ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рдкрд▓्рд▓े рдирд╣ीं рдкрдб़рддीं। рдоाрдд्рд░ рдПрдХ рд╕े рдбेрдв़ рд╕ाрд▓ рддрдХ рд╣िंрджी рд╕ीрдЦрдХрд░ рдХोрдИ ‘рдпрд╢рдкाрд▓’ рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдкрд╣ाрдб़ рдХी рд╕्рдоृрддि’ рдпा ‘рдоोрд╣рди рд░ाрдХेрд╢’ рдХा рдпाрдд्рд░ाрд╡ृрддांрдд ‘рдЖрдЦ़िрд░ी рдЪрдЯ्рдЯाрди рддрдХ’ рдкрдв़ рд▓े рддो рдЕрдЪрд░рдЬ рдХी рдмाрдд рд╣ोрдЧी। рдмрд╣рд░рд╣ाрд▓ рдпрд╣ рд╕рдорд╕्рдпा рдоेрд░ी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рднी рдЖрдИ। рдоेрд░े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╡िрджेрд╢ी рдФрд░ рдиाрди-рд╣ेрд░िрдЯेрдЬ рдеे рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा, “рд╣рдоें рд╣рд░ рд╡ाрдХ्рдп рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдХрдаिрдиाрдИ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдкрдв़рдиा рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдирд╣ीं рд▓рдЧ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдХुрдЫ рдФрд░ рдкрдв़ें рддो рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ोрдЧा।”

рдЬ़्рдпाрджाрддрд░ рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдкрд╣рд▓े рд╕ाрд▓ рд╕े рджूрд╕рд░े рд╕ाрд▓ рдХी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдмрджрд▓ рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╕ंрддुрд▓िрдд рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा। рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╡िрджेрд╢ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддे। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдпрджि рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рд╖ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рд╕ंрд╡ाрдж рд╣ैं (рдпрд╣ рд╕ंрд╡ाрдж ‘рд░िрдЪрд░्рдб рдбिрд▓ेрд╕ी’ рдФрд░ ‘рд╕ुрдзा рдЬोрд╢ी’ рдХी ‘рдПрд▓िрдоेंрдЯрд░ी рд╣िंрджी’ рдХे рдЖрдЦ़िрд░ी рдкाрда, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 230 рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै)

“рджीрдкрдХ: рдХрд╡िрддा, рддुрдо्рд╣ाрд░ा рдкрд╣рд▓ा рдЗрдо्рддрд╣ाрди рдХрдм рд╣ै?
рдХрд╡िрддा: рдоेрд░ा рдкрд╣рд▓ा рдЗрдо्рддрд╣ाрди рдкрд░рд╕ों рд╣ै। рддुрдо्рд╣ाрд░ा рдкрд╣рд▓ा рдЗрдо्рддрд╣ाрди рдХрдм рд╣ै?
рджीрдкрдХ: рдоेрд░ा рднी рдкрд░рд╕ों рд╣ै। рдХिрддрдиे рдмрдЬे?
рдХрд╡िрддा: рдвाрдИ рдмрдЬे। рдХ्рдпा рд╣рдо рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪрд▓ें?
рджीрдкрдХ: рдаीрдХ рд╣ै। рдЕрдм рдоैं рдХुрдЫ рдкрдв़ाрдИ рдХрд░ूँрдЧा।”

рдЕрдм рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдПрдХ рдирдоूрдиा рджेрдЦिрдП। рдпрд╣ ‘рдЙрд╖ा рдЬैрди’ рдФрд░ ‘рдХрд░ीрди рд╕्рдХोрдорд░’ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдк्рд░рдердо рдкाрда рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा рдПрдХ рд╣ै। 

“рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдмрд╣ुрдд рдкुрд░ाрдиी рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рдоें рдХрд▓ा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдзрд░्рдо рдФрд░ рд╡िрдж्рдпा рдХा рдмрдб़ा рдХेंрдж्рд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рдкुрд░ाрдиे рд╕рдордп рд╕े рд╣ी рднाрд░рдд рдХे рдзрди, рд╡ैрднрд╡ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдиे рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХिрдпा। рдкрд╣рд▓े рдпрд╣ाँ рдпूрдиाрдиी рдЖрдП, рдлिрд░ рддुрд░्рдХ рдФрд░ рдоुрдЧ़рд▓, рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдЕँрдЧ्рд░ेрдЬ़।”

рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рд╖ рдХी рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рд╡ाрдХ्рдп рд╣ैं рдФрд░ рд╡ाрдХ्рдпों рдХा рджोрд╣рд░ाрд╡ рд╣ै рдФрд░ рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рд╕्рдЯाрдЗрд▓ рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рд╡ाрдХ्рдп-рд╡िрди्рдпाрд╕ рд╕рд╣рдЬ рдФрд░ рд╕рд░рд▓ рд╣ै рд╡рд╣ीं рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рдердо рдкाрда рдоें рд╣ी рд▓рдо्рдмे-рд▓рдо्рдмे рд╡ाрдХ्рдп рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдФрд░ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рднी рдХाрдл़ी рдХрдаिрди рд╣ै। рдЬ़्рдпाрджाрддрд░ рдорд╢рд╣ूрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд▓ेрдЦ, рдиिрдмंрдз, рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рдХрд╡िрддा рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХों рдоें рд▓िрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдоेрд░े рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рднाрд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЗрддрдиी рд▓рдо्рдмी рдЫрд▓ाँрдЧ рдирд╣ीं рд▓рдЧा рдкाрддे। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╡िрджेрд╢ी рдЫाрдд्рд░ рднрдпрднीрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╣िंрджी рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдХो рдЕрд▓рд╡िрджा рдХрд╣ рджेрддे рд╣ैं।

рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдХुрдЫ рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпाँ рднी рд╣ैं рдЬो рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдоैं рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूँрдЧी ‘рд╡рд░्рдЪूрдЕрд▓ рд╣िंрджी’ рдХा, рдЬो рди्рдпूрдпॉрд░्рдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдиे рдмрдиाрдИ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╡िрд╖рдп рд▓िрдП рдЧрдП рд╣ैं рдФрд░ рдЙрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд ‘рд▓ेрд╕рди-рдк्рд▓ाрди’ рднी рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╡िрд╕्рддृрдд рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рднी рджी рдЧрдИ рд╣ैं। рдпे рдмेрд╣рддрд░ीрди рдкाрда рдХोрдИ рднी рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЗрд╕ рд╕ाрдЗрдЯ рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЕрдкрдбेрдЯ рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХुрдЫ рднाрд╖ा рдХी рдд्рд░ुрдЯिрдпाँ рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпाँ рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं।

рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрди рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдПрдХ рд╕ाрдЗрдЯ рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рд╣ै рдЬो рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдмрдирдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рдЗрд╕рдХा рдиाрдо рд╣ै “рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХी рднाрд╖ा” рдЗрд╕рдоें рднाрд░рддीрдп рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджिрдХ, рд╣ोрдоिрдпोрдкैрдеिрдХ, рдпूрдиाрдиी рдЖрджि рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдбॉрдХ्рдЯрд░ों рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдФрд░ рдорд░ीрдЬ़ों рдФрд░ рдбॉрдХ्рдЯрд░ों рдХे рдмीрдЪ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрддрдЪीрдд, рдЙрдирдХी рдорд░ीрдЬ़ों рдХो рджी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рд▓ाрд╣ рдХो рд╡ीрдбिрдпो рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡ीрдбिрдпो рдоें рдЖрдП рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╢рдм्рджों рдХी рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рднी рджी рдЧрдИ рд╣ै рдХुрдЫ рд╕рд╡ाрд▓-рдЬрд╡ाрдм рднी рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕ाрдЗрдЯ рдоें рдмрд╣ुрдд рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдХोрдИ рдЕрдкрдбेрдЯ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै।

“рд╕्рдЯाрд░рдЯॉрдХ рд╣िंрджी рдСрдбिрдпो-рд╡िрдЬ़ुрдЕрд▓ рдк्рд░ोрдЬेрдХ्рдЯ” рднी рдПрдХ рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ рд╣ै рдЗрд╕рдоें рдеीрдо рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╡ीрдбिрдпो рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдФрд░ рд╣рд░ рдЗрдХाрдИ рдоें рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी, рд╡ीрдбिрдпो рдХी рдмाрддрдЪीрдд рдХो рд╣िंрджी рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рддाрдХि рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЙрд╕े рдкрдв़рдХрд░ рдФрд░ рд╕ुрдирдХрд░ рд╕рдордЭ рд╕рдХें। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЗрд╕рдоें ‘рд▓ेрд╕рди-рдк्рд▓ाрди’ рднी рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдпрд╣ рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ рднी рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। 

рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд ‘рдЕрдл़рд░ोрдЬ़ рддाрдЬ’ рдХी рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ “рдП рдбोрд░ рдЗрдирдЯू рд╣िंрджी” рдиॉрд░्рде рдХैрд░ोрд▓ाрдЗрдиा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдк्рд░ाрдпोрдЬрди рд╕े рдмрдиाрдпी рдЧрдИ рдеी рдЗрд╕рдоें рд╢ुрд░ू рдХे рдкाрда рдХाрдл़ी рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рднी рджी рдЧрдИ рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдк्рд░ांрддों рдоें рдЬाрдХрд░ рдл़िрд▓्рдоाрддे рд╣ुрдП рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕िрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ाрдЗрдЯ рдЙрд░्рджू рдоें рднी рд╣ै рдЬो рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╣िंрджी-рдЙрд░्рджू рдПрдХ рд╕ाрде рдкрдв़ाрддे рд╣ैं рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд╕ाрдЗрдЯ рдЦ़ाрд╕рддौрд░ рд╕े рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै।

рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ рд╣ै рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдСрдл़ рдЯेрдХ्рд╕рд╕, рдСрд╕्рдЯिрди рдХी рд╣िंрджी-рдЙрд░्рджू рдл़्рд▓ैрдЧрд╢िрдк рдХी। рдЗрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдФрд░ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдмрд╣ुрдд рдХाрдо рдХी рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдоिрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдФрд░ рдл़िрд▓्рдордХाрд░ों рдХे рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░, рдкॉрдбрдХाрд╕्рдЯ, рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХें, рд╡ॉрдЗрд╕рдоेрд▓ рдЗрдд्рдпाрджि рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं।

рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЕрднी рддрдХ рдХोрдИ рднी рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдХिрд╕ी рдоें рдХोрдИ рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै рдХिрд╕ी рдоें рдХोрдИ। рд▓ेрдХिрди рдЕрдиुрднрд╡ी рдПрд╡ं рдХुрд╢рд▓ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЗрд╕े рдЕрдкрдиी рд╕ूрдЭрдмूрдЭ рдФрд░ рднिрди्рди-рднिрди्рди рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпों рдХी рдорджрдж рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдмрдиा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рдХोрдИ рднी рд╣ो рд▓ेрдХिрди рдХрдо рд╕े рдХрдо рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рднाрд╖ा рд╕рдордЭрдиे рдоें рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ो рд╕рдХे। рдпू-рдЯ्рдпूрдм рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЬैрд╕े “рд╕рдд्рдпрдоेрд╡ рдЬрдпрддे” рдФрд░ ‘рдЧुрд▓рдЬ़ाрд░’ рдХे рдЯीрд╡ी рд╕ीрд░ीрдЬ़ рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдкрдв़ाрдиे рд╣ेрддु рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдП рдЬाрддे рд░рд╣े рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рди्рдпाрдп рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдИ рдЧрдИं рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рднी рдмрд╣ुрдд рдХाрдо рдХी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं рдЕрдЧрд░ рдЗрдирдХो рдпрдеोрдЪिрдд рдЕрдкрдбेрдЯ рдХिрдпा рдЬाрдП рдФрд░ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕рдоें рдЙрдЪिрдд рдмрджрд▓ाрд╡ рд▓ाрдпा рдЬाрдП рдЕрди्рдпрдеा рд▓िंрдХ рдкрд░ рдЬाрдиे рдкрд░ рдЕрдзिрдХрддрд░ рдпрд╣ी рд╕ूрдЪрдиा рдоिрд▓рддी рд╣ै ‘рдпрд╣ рдкेрдЬ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै।’

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рдЧ्рд░ंрде

  • Joshua A. Pien and Fauzia Farooqui, Beginning Hindi: A Complete Course, Georgetown University press, Washington DC, 2013
  • Kusum Knapczyk and Peter Knapczyk, Reading Hindi: Novice to Intermediate, Routledge, 2020
  • Naresh Sharma and Tej K. Bhatia, The Routledge Intermediate Hindi Reader, Routledge, 2015 
  • Richard Delacy and Sudha Joshi, Elementary Hindi: An Introduction to the Language (Tuttle Publishing, 2014)
  • Richard Delacy and Sudha Joshi, Elementary Hindi Workbook: An Introduction to the Language (Tuttle Publishing, 2014)
  • Rupert Snell, Complete Hindi: Your complete Speaking, Listening, Reading, and Writing, Teach yourself, 2014 
  • Rupert Snell, Essential Hindi Dictionary: A Teach Yourself Guide (McGraw-Hill 2nd edition, 2012)
  • Rupert Snell and Simon Weightman, Complete Hindi: A Teach Yourself Guide (McGraw-Hill 2nd edition, 2011
  • R. S. McGregor, The Oxford Hindi-English Dictionary, Oxford University Press, 1993  
  • Sheela Verma, A Course in Advanced Hindi: Motilal Banarasidass, New Delhi, 2007
  • Sheela Verma, Intermediate Level Hindi: A Textbook, Manohar, 2002
  • Sonia Taneja, Practice Makes Perfect Series- Basic Hindi, McGraw-Hill Education, 2012 
  • Sonia Taneja, Basic Hindi-2 Workbook, Setu Publication, Pittsburg, 2018
  • Usha R. Jain, Introduction to Hindi Grammar, Center for South Asia Studies, University of California at Berkeley, 1995 
  • Usha R. Jain and Karine Schomer, Intermediate Hindi Reader, Center for South Asia Studies, University of California, Berkeley, 1999 
  • Usha R. Jain, Advanced Hindi Grammar, Center for South Asia Studies, University of California, Berkeley, 2007 
  • Yamuna Kachru and Rajeshwari Pandharipande, Motilal Banarasidass, New Delhi, 2010 

Websites
  • Columbia University, 2020, STARTALK:  http://hindistartalk.lrc.columbia.edu/
  • Gabriela Nik Illieva, New York University, 2016: Virtual Hindi, 
  • https://wp.nyu.edu/virtualhindi/
  • The University of Texas, Austin, 2020, Hindi Urdu Flagship: http://hindiurduflagship.org/
  • The University of Texas, Austin, 2020, The language of health: http://hindiurduflagship.org/resources/learning-teaching/language-for-health/
  • University of North Carolina at Chapel Hill, A door into Hindi: https://taj.oasis.unc.edu/lessons.html

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।