เคชुเคฐाเคจी เค•เคฅा-เคฐूเฅिเคฏों เค•ा เค…เคคिเค•्เคฐเคฎเคฃ เค•เคฐเคคी เค•เคนाเคจी ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•ा เคชुเคจเคฐ्เคฎूเคฒ्เคฏांเค•เคจ

เคกॉ. เคธिเคคाเคฐे เคนिเคจ्เคฆ

- เคธिเคคाเคฐे เคนिเคจ्เคฆ

เคธเคนाเคฏเค• เคช्เคฐोเฅžेเคธเคฐ (เค…เคคिเคฅि), เคนिเคจ्เคฆी เคตिเคญाเค—, เคคเคฎिเคฒเคจाเคกु เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เคตिเคถ्เคตเคตिเคฆ्เคฏाเคฒเคฏ, เคคिเคฐुเคตाเคฐूเคฐ, เคคเคฎिเคฒเคจाเคกु
เคšเคฒเคญाเคท: +91 897 823 8235; เคˆเคฎेเคฒ: sitareeflu@gmail.com


เคนिเคจ्เคฆी เค•เคฅा-เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ी เคฆुเคจिเคฏा เคฎें; เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เคตเคฐ्เคฎा เค•ी เค•เคนाเคจी ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•ो เค•ाเคซी เคช्เคฐเคคिเคท्เค िเคค เคธ्เคฅाเคจ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนै। เค—เคนเคฐाเคˆ เคธे เคตिเคšाเคฐ เค•เคฐเคจे เคชเคฐ เคฏเคน เค•เคนाเคจी เคจ เคคो เคšเคฐिเคค्เคฐ เคช्เคฐเคงाเคจ เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคी เคนै เค”เคฐ เคจ เคนी เคตिเคšाเคฐ เคช्เคฐเคงाเคจ, เค‡เคธเค•े เคฌाเคฆ เคญी เคฏเคน เค•เคนाเคจी เคชाเค เค•ों เคชเคฐ เค…เคชเคจा เค—เคนเคฐा เคช्เคฐเคญाเคต เค›ोเฅœเคคी เคนै। เคเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เคจเคฏाเคชเคจ เคฒिเค เคนुเค เคฏเคน เค•เคนाเคจी เค…เคชเคจे เคญाเคตเคฌोเคง เค•े เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคฌेเคœोเฅœ เคนै। เคฏเคน เคจ เคธिเคฐ्เคซ ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•เคนाเคจी เค•ी เค–ाเคธ เคฌाเคค เคนै, เคฌเคฒ्เค•ि เคเค• เค•เคฅाเค•ाเคฐ เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฏเคน เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เคตเคฐ्เคฎा เค•ी เคญी เคตिเคถेเคทเคคा เคนै เค•ि เค‰เคจเค•ी เค•เคนाเคจिเคฏाँ เคชाเค เค• เค•ो เคเค• เคเคธे เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ा เคฆเคฐ्เคถเคจ เค•เคฐเคตाเคคी เคนै, เคœो เค…เคฌ เคคเค• ‘เคธूเค•्เคท्เคฎ’ เคฎाเคจा เค—เคฏा เคฅा เค”เคฐ เคตเคนाँ เคคเค• เค•เคนाเคจिเคฏों เค•ी เคชเคนुँเคš เคจเคนीं เคฅी। เคฏे เคฎाเคจเคต-เคฎเคจ เค•े เค…ंเคฆเคฐ เค•ा เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เคฅा। เคกॉ. เคจाเคฎเคตเคฐ เคธिंเคน เคฒिเค–เคคे เคนैं เค•ि “เค…เคญी เคคเค• เคœो เค•เคนाเคจी เคธिเคฐ्เคซ เค•เคฅा เค•เคนเคคी เคฅी เคฏा เค•ोเคˆ เคšเคฐिเคค्เคฐ เคชेเคถ เค•เคฐเคคी เคฅी เค…เคฅเคตा เคเค• เคตिเคšाเคฐ เค•ो เคเคŸเค•ा เคฆेเคคी เคฅी, เคตเคนी เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เค•े เคนाเคฅों เคœीเคตเคจ เค•े เคช्เคฐเคคि เคเค• เคจเคฏा เคญाเคตเคฌोเคง เคœเค—ाเคคी เคนै; เคธाเคฅ เคนी เคเคธे เคฆुเคฐ्เคฒเคญ เค…เคจुเคญूเคคि เคšिเคค्เคฐ เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคคी เคนै เคœिเคจ्เคนें เคนเคฎ เค•เคฎ-เคธे-เค•เคฎ เคนिเคจ्เคฆी เคฎें เค•เคนाเคจी เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•े เค…เคญ्เคฏเคธ्เคค เคจเคนीं เคฅे।”1 เคเคธा เคœाเคจ เคชเฅœเคคा เคนै เค•ि เค‡เคธी เค•ाเคฐเคฃ เคจाเคฎเคตเคฐ เคœी, ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•ो เคจเคˆ เค•เคนाเคจी เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•ी เคชเคนเคฒी เคฐเคšเคจा เคฎाเคจเคคे เคนैं। 

เคฆเคฐเค…เคธเคฒ เคชเคนเคฒे เค•ी เค•เคนाเคจिเคฏाँ เคฏा เคคो เค†เคฆเคฐ्เคถเคตाเคฆ เค•ो เคธ्เคฅाเคชिเคค เค•เคฐเคคी เคฅीं เคฏा เคซिเคฐ เค‰เคชเคฆेเคถाเคค्เคฎเค• เคนोเคคी เคฅीं, เคฒेเค•िเคจ เค‡เคธ เคจเค เคขंเค— เค•ी เค•เคนाเคจिเคฏों เคฎें เคฒेเค–เค• เค•ी เคชเคฐिเคตेเคถเค—เคค เคช्เคฐเคคिเคฌเคฆ्เคงเคคा เค”เคฐ เค…เคจुเคญूเคคि เค•ी เคธเค˜เคจเคคा เคธाเคซ เคคौเคฐ เคชเคฐ เคฆेเค–ी เคœा เคธเค•เคคी เคนै। เคจเคˆ เค•เคนाเคจी เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•े เคฒेเค–เค•ों เคจे เค–ुเคฆ เค•े เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ो เคธाเคฎเคจे เคฒाเคฏा। เคฏे เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•े เคญोเค•्เคคा เคนैं। เค‡เคจเค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคธृเคœिเคค เค•เคนाเคจिเคฏाँ เค…เคชเคจी เคญाเคทा เค”เคฐ เคธंเคตेเคฆเคจा เคฆोเคจों เคฎें เค…เคชเคจी เคชूเคฐ्เคต เค•ी เค•เคนाเคจिเคฏों เคธे เค…เคฒเค— เคนैं। เค†เคงुเคจिเค•เคคा-เคฌोเคง เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคนो เคฏा เคธंเคตेเคฆเคจा เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคฏा เคซिเคฐ เคญाเคทा เค•ी เคนी เคฆृเคท्เคŸि เคธे, ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เคจเคˆ เค•เคนाเคจी เค†ंเคฆोเคฒเคจ เค•ी เคช्เคฐเคคिเคจिเคงि เค•เคนाเคจी เคฎाเคจी เคœा เคธเค•เคคी เคนै। เค‡เคธเคฎें เคธांเค•ेเคคिเค•เคคा, เคช्เคฐเคคीเค•ाเคค्เคฎเค•เคคा เค”เคฐ เคฌिเคฎ्เคฌाเคค्เคฎเค•เคคा เค•ा เคช्เคฐाเคงाเคจ्เคฏ เคนै। เคชเคนเคฒे เคฏे เค•เคตिเคคा เค•ी เคšीเคœ เคนुเค† เค•เคฐเคคी เคฅी, เคฒेเค•िเคจ เค•เคนाเคจी เคฎें เค‡เคธเค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐ เคฒेเค–เค• เคจे เคฎเคจ เค•े เค…ंเคฆเคฐ เค•े เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ो เคฌเค–ूเคฌी เคชเค•เฅœा เคนै। เคฆेเค–ा เคœाเคฏ เคคो เคฏเคนी เค‡เคธเค•ा เคจเคฏाเคชเคจ เคนै เคœिเคธเคธे เคฏे เคชुเคฐाเคจी เค•เคฅाเค—เคค เคฐूเฅिเคฏों เค•ा เค…เคคिเค•्เคฐเคฎเคฃ เค•เคฐเคคी เคนै เคคเคฅा เคจเคตीเคจ เคฎूเคฒ्เคฏांเค•เคจ เค•ी เคฎाँเค— เค•เคฐเคคी เคนै।

 ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•ी เคฒเคคिเค•ा เคเค• เคคเคฐเคน เค•े เคฎाเคจเคธिเค• เคฆ्เคตंเคฆ्เคต เคฎें เคฐเคนเคคी เคนै, เคคเคจाเคต เคฎें เคฐเคนเคคी เคนै। เคตเคน เค…เค•ेเคฒेเคชเคจ เค•ी เคถिเค•ाเคฐ เคนै, เคตเคน เค…เคชเคจे เค…เค•ेเคฒेเคชเคจ เค•ो เคฆूเคฐ เค•เคฐ เคธเค•เคคी เคนै, เคธ्เคฎृเคคिเคถेเคท เค—िเคฐीเคถ เคจेเค—ी เค•ो เคญूเคฒ เคธเค•เคคी เคนै, เคตเคน เค‰เคธ เค…เคคृเคช्เคค เคช्เคฐेเคฎ เคธे เค‰เคชเคœे เค–ाเคฒीเคชเคจ เค•ो เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ เค•े เคช्เคฐेเคฎ เคธे เคญเคฐ เคธเค•เคคी เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคตเคน เคเคธा เคจเคนीं เค•เคฐเคคी เคนै। เคตเคน เค…เคชเคจे เค…ंเคฆเคฐ เค•े เคธूเคจेเคชเคจ เค•ो เคจ เคคो เค•िเคธी เค•े เคธाเคฎเคจे เคœाเคนिเคฐ เคนोเคจे เคฆेเคคी เคนै เค”เคฐ เคจ เคนी เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ เค•ा เคช्เคฐेเคฎ-เคจिเคตेเคฆเคจ เคธ्เคตीเค•ाเคฐ เค•เคฐเคคी เคนै। ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•เคนाเคจी เค…เคชเคจे เคชाเคค्เคฐों เค•े เคฎเคจ เค•े เค…ंเคฆเคฐ เค•े เคฆ्เคตเคจ्เคฆ्เคตों เคชเคฐ เคŸिเค•ी เคนुเคˆ เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคฎเคจ เค•े เค…ंเคฆเคฐ เค•े เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ो เคธाเคฎเคจे เคฒाเคจा เคฏा เค‰เคธเค•े เคฒिเค เคเค• เคธाเคฐ्เคฅเค• เคญाเคทा เค•ी เค–ोเคœ เคญी เคจเคˆ เค•เคนाเคจी เค•ी เคช्เคฐเคฎुเค– เคตिเคถेเคทเคคा เคฌเคจเค•เคฐ เค‰เคญเคฐी।

 ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•เคนाเคจी เคชเคฐ เค•ाเคฎू เค•े ‘เคเคฌเคธเคฐ्เคก’ เค•ा เคญी เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคฐिเคฒเค•्เคทिเคค เคนोเคคा เคนै। เค•เคนाเคจी เค•े เคฒเค—เคญเค— เคšเคฐिเคค्เคฐ เค…เคชเคจे เคธंเคตाเคฆ เคธे เคเคธी เคธूเคšเคจा เคฆेเคคे เคนैं เค•ि เคตो เคเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เคจिเคฐเคฐ्เคฅเค• เคœीเคตเคจ เคœीเคจे เค•े เคฒिเค เค…เคญिเคถเคช्เคค เคนै। เคตो เคฌाเคฐ-เคฌाเคฐ เคœीเคตเคจ เค•े เคฎूเคฒ्เคฏ เค•ी เคคเคฒाเคถ เค•เคฐเคคे เคนैं। เคฏे เคชाเคค्เคฐ เคฌुเฅाเคชा เค”เคฐ เคฎृเคค्เคฏु เคธे เคกเคฐे เคนुเค เคฒเค—เคคे เคนैं। เคกॉ เคฎुเค•เคฐ्เคœी เค•ो เค•เคˆ เคฌाเคฐ เคฒเค—เคคा เคนै เค•ि เคตเคน เค•्เคฏों เคนै? เค‰เคธเค•े เคœीเคตเคจ เค•ा เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค•्เคฏा เคนै? เคตो เค•्เคฏा เค•เคฐे? เคกॉ เคฎुเค•เคฐ्เคœी เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ เคธे เคฌाเคค เค•เคฐเคคे เคธเคฎเคฏ เค•เคนเคคे เคนैं-
“เค•्เคฏा เคคुเคฎ เคจिเคฏเคคि เคฎें เคตिเคถ्เคตाเคธ เค•เคฐเคคे เคนो, เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ?”2
 “เคฎैं เค•เคญी-เค•เคญी เคธोเคšเคคा เคนूँ, เค‡ंเคธाเคจ เคœिंเคฆा เค•िเคธเคฒिเค เคฐเคนเคคा เคนै – เค•्เคฏा เค‰เคธे เค•ोเคˆ เค”เคฐ เคฌेเคนเคคเคฐ เค•ाเคฎ เค•เคฐเคจे เค•ो เคจเคนीं เคฎिเคฒा?”3

 เคเคธा เคช्เคฐเคคीเคค เคนोเคคा เคนै เค•ि เค•ाเคฎू เค•े ‘เคฎिเคฅ เค‘เคซ เคธिเคธिเฅžเคธ’ เค•े เคฎिเคฅเค•ीเคฏ เคชाเคค्เคฐ เคธिเคธिเฅžเคธ เค•ी เคธोเคš เคนी เคฏเคนाँ เคธाเคฎเคจे เค† เค—เคˆ เคนो เค”เคฐ เคจिเคฏเคคि เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคœเคฌเคฐเคจ เคกॉ เคฎुเค•เคฐ्เคœी เค•ो เค‡เคธ เคธंเคธाเคฐ เคฎें เค‰เคธเค•ी เค‰เคธ เคธ्เคฅिเคคि เคชเคฐ เค‰เคธे เคœीเคจे เค•े เคฒिเค เคตिเคตเคถ เค•เคฐ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคนो।

 ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•े เคชाเคค्เคฐ เค…เคชเคจी เคตिเคตเคถเคคा เคธे เคฎुเค•्เคค เคนोเคจा เคšाเคนเคคे เคนैं, เคฒेเค•िเคจ เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•े เคธाเคฎเคจे เคฒाเคšाเคฐ เคนैं। เคนाเคฒाँเค•ि เคจाเคฎเคตเคฐ เคธिंเคน ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•े เคชाเคค्เคฐों เค•ी เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐเคคा เคฏा เคฎुเค•्เคคि เค•ी เค†เค•ांเค•्เคทा เค•े เคช्เคฐเคถ्เคจ เค•ो เคธเคฎเค•ाเคฒीเคจ เคตिเคถ्เคต-เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เคช्เคฐเคถ्เคจों เค•े เคนी เคธเคฎाเคจाเคจ्เคคเคฐ เคฐเค– เค•เคฐ เคตिเคšाเคฐ เค•เคฐเคจे เค•े เคชเค•्เคท เคฎें เคนैं। เค‰เคจเค•े เค…เคจुเคธाเคฐ “เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐเคคा เคฏा เคฎुเค•्เคคि เค•ा เคช्เคฐเคถ्เคจ, เคœो เคธเคฎเค•ाเคฒीเคจ เคตिเคถ्เคต-เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•ा เคฎुเค–्เคฏ เคช्เคฐเคถ्เคจ เคฌเคจ เคšเคฒा เคนै, เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เค•ी เค•เคนाเคจिเคฏों เคฎें เคช्เคฐाเคฏः เค…เคฒเค—-เค…เคฒเค— เค•ोเคฃ เคธे เค‰เค ाเคฏा เค—เคฏा เคนै ... เคฏे เค•เคนाเคจिเคฏाँ เคœीเคตเคจ เค•ी เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•े เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค†เคœ เค•े เคธเคฌเคธे เคฌเฅœे เคฎाเคจเคต-เคฎूเคฒ्เคฏ – เคฎाเคจเคต-เคฎुเค•्เคคि – เค•ो เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•เคฐเคคी เคนै।”4 เคฒเคคिเค•ा เค…เคชเคจे เคชुเคฐाเคจे เคฎूเคฒ्เคฏों เคธे เคšिเคชเค•ी เคนुเคˆ เคนै, เค”เคฐ เค‡เคธी เคตเคœเคน เคธे เคตो เคชเคฐेเคถाเคจ เคนै। เคตเคน เคญी เคœीเคตเคจ เค•े เคฎूเคฒ्เคฏ เค•ी เคคเคฒाเคถ เค•เคฐเคคी เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคตเคน เคฎाเคจ เคฒेเคคी เคนै เค•ि เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें เคœीเคตเคจ เค•ा เค•ोเคˆ เค…เคฐ्เคฅ เคจเคนीं เคนै। เคœीเคตเคจ เค…เคฐ्เคฅเคนीเคจ (Meaningless) เคนै। เค‡เคธเคฎें เค•ोเคˆ เคคाเคฐ्เค•िเค•เคคा เคญी เคจเคนीं เคนै। เคตเคน เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी เคธे เค•เคนเคคी เคนै-
“เคกॉเค•्เคŸเคฐ-เคธเคฌเค•ुเค› เคนोเคจे เค•े เคฌाเคตเคœूเคฆ เคตเคน เค•्เคฏा เคšीเคœ เคนै เคœो เคนเคฎें เคšเคฒाเคฏे เคšเคฒเคคी เคนै, เคนเคฎ เคฐुเค•เคคे เคนैं เคคो เคญी เค…เคชเคจे เคฐेเคฒे เคฎें เคตเคน เคนเคฎें เค˜เคธीเคŸ เคฒे เคœाเคคी เคนै। ”5 

 เคฏเคนाँ เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เคตเคฐ्เคฎा เคธंเค•ेเคค เคฆेเคคे เคนैं เค•ि เคฐुँเคงे เคนुเค เค—เคฒे เคธे เคญเคฐ्เคฐाเคˆ เคธी เค†เคตाเคœ เคฎें เคฒเคคिเค•ा เคฏเคน เคฌाเคค เค•เคนเคคी เคนै। เคตเคน เค•ुเค› เคขूँเคขเคจा เคšाเคนเคคी เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคเคธा เคฒเค—เคคा เคนै เค•ि เคตเคน เค…ंเคงेเคฐे เคฎें เค–ो เค—เคฏा เคนै।

 เคจเคˆ เค•เคนाเคจी เคธे เคชूเคฐ्เคต เค•ी เค•เคนाเคจिเคฏों เคฎें เค•เคนाเคจीเค•ाเคฐ เคเคธे เคšเคฐिเคค्เคฐ เคชเคฐ เคฌเคฒ เคฆेเคคा เคฅा เคœो เคชाเค เค•ों เค•ो เคช्เคฐेเคฐिเคค เค•เคฐे। เค‰เคจเค•ी เค•ोเคถिเคถ เคฐเคนเคคी เคฅी เค•ि เค‰เคจเค•े เคธंเคตाเคฆ เคคाเคฐ्เค•िเค• เคคเคฅा เคฎเคจोเคฐंเคœเค• เคนो। เคฆेเค–ा เคœाเคฏ เคคो เค‰เคจ เค•เคนाเคจिเคฏों เคฎें เคเค• เค…เคš्เค›ी เคถुเคฐुเค†เคค, เคฎเคง्เคฏ เคคเคฅा เค…เคš्เค›ा เค…ंเคค เคนोเคคा เคฅा เคœो เค…เคชเคจे เค…ंเคค เคคเค• เคœाเคคे-เคœाเคคे เคชाเค เค•ों เค•ो เคเค• เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคธे เคชเคฐिเคšिเคค เค•เคฐเคตाเคคी เคฅी, เคฒेเค•िเคจ ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•ा เค•ोเคˆ เคญी เคšเคฐिเคค्เคฐ เคช्เคฐेเคฐเค• เคจเคนीं เคนै। เคจ เคคो เค‰เคจเค•े เคธंเคตाเคฆ เคฎें เคนी เคคाเคฐเคคเคฎ्เคฏเคคा เคนै। เคฏे เคธंเคตाเคฆ เค…เคฐ्เคฅเคนीเคจ เคœीเคตเคจ-เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•ा เคฌोเคง เค•เคฐाเคคे เคนैं। เค•เคนाเคจी เค•ी เคถुเคฐुเค†เคค, เคฎเคง्เคฏ เค”เคฐ เค…ंเคค เค•ा เค•ोเคˆ เคจिเคถ्เคšिเคค เค•्เคฐเคฎ เคญी เคจเคนीं เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคा เคนै। เคฏे เคธाเคฐे เคคเคค्เคต เคชूเคฐ्เคต เค•ी เค•เคนाเคจिเคฏों เคธे เค‡เคธे เค…เคฒเค— เค•เคฐเคคे เคนैं। 

 ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•े เคชाเคค्เคฐ เค•ा ‘เคฎूเคก’ เคนเคฎेเคถा เคฌเคฆเคฒเคคा เคฐเคนเคคा เคนै। เค‡เคจ เคชाเคค्เคฐों เค•ा เคšเคฐिเคค्เคฐांเค•เคจ (Characterization) เค•เคฐเคจा เค•ाเคซी เคฎुเคถ्เค•िเคฒ เคนै। เคฒเคคिเค•ा เคฆ्เคตाเคฐा เคœूเคฒी เค•ा เคช्เคฐेเคฎเคชเคค्เคฐ เค›ुเคชाเคจा เค‰เคธเค•े เคธ्เคตเคฏं เค•ी เค•ुंเค ा เค•ो เคฆिเค–ाเคคा เคนै, เคœो เค—िเคฐीเคถ เคจेเค—ी เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคคृเคช्เคค เคช्เคฐेเคฎ เคธे เค‰เคชเคœी เค•ुंเค ा เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคฌाเคฆ เคฎें เคฒเคคिเค•ा เค‰เคธे เคช्เคฐेเคฎ-เคชเคค्เคฐ เคฒौเคŸा เคฆेเคคी เคนै। เคฆूเคธเคฐी เคคเคฐเคซ เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ, เคฒเคคिเค•ा เค•ो เคช्เคฐेเคฎเคชเคค्เคฐ เคฒिเค–เค•เคฐ เค‰เคธเคธे เคช्เคฐेเคฎ-เคจिเคตेเคฆเคจ เค•เคฐเคคा เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคฒเคคिเค•ा เค•ा เคธเคš เคœाเคจเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคตเคน เคช्เคฐेเคฎเคชเคค्เคฐ เคฒौเคŸा เคฆेเคจे เค”เคฐ เค‰เคธे เคฎाเคซ เค•เคฐ เคฆेเคจे เค•ी เคตिเคจเคคी เคญी เค•เคฐเคคा เคนै। เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी เค•े เคšเคฐिเคค्เคฐ เค•ी เคญी เคธाเคซ Category เค•เคญी เค–ुเคฒเค•เคฐ เคธाเคฎเคจे เคจเคนीं เค†เคคी เคนै।

 ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•े เคชाเคค्เคฐ เค…เคœเคจเคฌी เคนैं เค”เคฐ เคฏे เค…เค•ेเคฒेเคชเคจ เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคธे เค—्เคฐเคธ्เคค เคนैं। เคตो เค•เคนीं เคญी เคธเคฎเคौเคคा เคจเคนीं เค•เคฐเคจा เคšाเคนเคคे เคนैं। เคตเคธ्เคคुเคคः เคฏเคน เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी, เคฒเคคिเค•ा, เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ เคฏा เคซिเคฐ เค•เคฐिเคฎुเคฆ्เคฆीเคจ เค•ी เคนी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคจเคนीं เคนै, เคฌเคฒ्เค•ि เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เคตिเคถ्เคตเคฏुเคฆ्เคง เค•े เคฌाเคฆ เคตिเคถ्เคต เค•ी เคฏा เคถเคนเคฐीเค•เคฐเคฃ เค•े เคฌाเคฆ เคตैเคธे เคคเคฎाเคฎ เคฒोเค—ों เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคฅी เคœो เค…เคชเคจे เค˜เคฐ เคธे เคฆूเคฐ เฅ›िंเคฆเค—ी เคฌเคธเคฐ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค† เค—เค เคฅे। เคฎूเคฒเคคः เคตเคฐ्เคฎा เค•े เคจिเคตाเคธी เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी เค•ा เคคो เคชूเคฐा เค˜เคฐ เคนी เคœाเคชाเคจी เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เคธे เคฌเคฐ्เคฌाเคฆ เคนो เค—เคฏा เคฅा। เคเคธी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคฏे เคชाเคค्เคฐ เค…เคœเคจเคฌी เคฌเคจเคจे เค•े เคฒिเค เคตिเคตเคถ เคนैं। เคฏเคนाँ เคฎिเคธ เคตुเคก เค”เคฐ เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी เค•े เคธंเคตाเคฆ เค•ो เคฆेเค–เคจा เค…เคช्เคฐाเคธंเค—िเค• เคจเคนीं เคนै –
เคฎिเคธ เคตुเคก – “เคฒेเค•िเคจ เคกॉ., เค•ुเค› เคญी เค•เคน เคฒो, เค…เคชเคจे เคฆेเคถ เค•ा เคธुเค– เค•เคนीं เค”เคฐ เคจเคนीं เคฎिเคฒเคคा। เคฏเคนाँ เคคुเคฎ เคšाเคนे เค•िเคคเคจे เคตเคฐ्เคท เคฐเคน เคฒो, เค…เคชเคจे เค•ो เคนเคฎेเคถा เค…เคœเคจเคฌी เคนी เคชाเค“เค—े।”6
เคกॉ เคฎुเค•เคฐ्เคœी – “เคฆเคฐเค…เคธเคฒ เค…เคœเคจเคฌी เคคो เคฎैं เคตเคนाँ เคญी เคธเคฎเคा เคœाเคŠँเค—ा, เคฎिเคธ เคตुเคก। เค‡เคคเคจे เคตเคฐ्เคทों เคฌाเคฆ เคฎुเคे เค•ौเคจ เคชเคนเคšाเคจेเค—ा!”7 

 ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•เคนाเคจी เคฎें เคฌिเคกเคฎ्เคฌเคจा (Irony) เค•े เคญी เคฆเคฐ्เคถเคจ เคนोเคคे เคนैं। เคฏเคน เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เคตเคฐ्เคฎा เค•ी เค—เคนเคฐी เคฐเคšเคจाเคค्เคฎเค• เคธूเค-เคฌूเค เค•ा เคนी เคชเคฐिเคšाเคฏเค• เคนै เค•ि เคฏเคน เคฏเคนाँ เคœเคฌเคฐเคจ เค†เคฐोเคชिเคค เคจ เคนोเค•เคฐ เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคธे เคชैเคฆा เคนुเคˆ เคนै। เคฆเคฐเค…เคธเคฒ เคฌिเคกเคฎ्เคฌเคจा เคฎें เค•เคฅเคจ เค•ा เคตเคนी เค…เคฐ्เคฅ เคจเคนीं เคฐเคนเคคा เคนै เคœो เค•เคนा เคœाเคคा เคนै। ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•े เคฒเค—เคญเค— เคชाเคค्เคฐ เค…เคชเคจी เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคि เคธे เค–ुเคถ เคจเคนीं เคนैं, เคฒेเค•िเคจ เคตเคน เคฆूเคธเคฐों เค•े เคธाเคฎเคจे เค…เคชเคจी เคฆुเค–เคฆ เค”เคฐ เคค्เคฐाเคธเคฆ เคธ्เคฅिเคคि เค•ो เค›ुเคชाเคจे เค•ी เคญเคฐเคชूเคฐ เค•ोเคถिเคถ เค•เคฐเคคे เคนैं। เค‰เคจ्เคนें เคชเคคा เคนै เค•ि เคฆूเคธเคฐा เค•ोเคˆ เคญी เค‰เคธเค•ी เคธ्เคฅिเคคि เค•ो เคฌเคฆเคฒ เคจเคนीं เคธเค•เคคा। เคฏเคน เคฒेเค–เค• เค•ी เค•เคฒा เคนै เค•ि เคฏเคน เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคœเคจ्เคฏ เคฌिเคกเคฎ्เคฌเคจा, เค•เคนाเคจी เค•े เค•เคฅाเคจเค• เค•ो เค•เคฎเคœोเคฐ เคจ เค•เคฐ เค‰เคธเคฎें เค”เคฐ เคญी เคงाเคฐ เคฆेเคคी เคนै। เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी เคนเคฎेเคถा เคชुเคฐाเคจी เคฏाเคฆों เค•ो เคฏाเคฆ เค•เคฐ เคฆुเค–ी เคฐเคนเคคे เคนैं, เคฒेเค•िเคจ เคฎिเคธ เคตुเคก เค•ो เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคตो เค–ुเคถ เคนैं –
 “เคฎुเคे เค…เคชเคจे เคฌाเคฐे เคฎें เค•ोเคˆ เค—เคฒเคคเคซเคนเคฎी เคจเคนीं เคนै เคฎिเคธ เคตुเคก, เคฎैं เคธुเค–ी เคนूँ।”8

เค•เคนाเคจी เค•े เคชूเคฐ्เคต เค•े เค˜เคŸเคจाเค•्เคฐเคฎ เคธे เคชाเค เค• เคชूเคฐ्เคฃ เค…เคตเค—เคค เคนै เค•ि เคกॉ เคฎुเค•เคฐ्เคœी. เคธुเค–ी เคจเคนीं เคนैं, เคฒेเค•िเคจ เค‰เคจเค•े เค‡เคธ เค•เคฅเคจ เคธे เคชाเค เค• เคญเคŸเค•เคคा เคจเคนीं เคนै, เคฌเคฒ्เค•ि เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी เค•ी เคฆเคฏเคจीเคฏ เคธ्เคฅिเคคि เคธे เค”เคฐ เค…เคš्เค›ी เคคเคฐเคน เคชเคฐिเคšिเคคि เคนोเคคा เคนै।
 เคฒเคคिเค•ा เค•ो เคช्เคฐเค•ृเคคि เคธे เค•ोเคˆ เคตिเคถेเคท เคช्เคฐेเคฎ เคฏा เคฒเค—ाเคต เคจเคนीं เคนै। เค•्เคฏोंเค•ि เคฒเคคिเค•ा เค•े เคธंเคฌंเคง เคฎें เค•เคฅाเค•ाเคฐ เค•เคนเคคा เคนै “เค‡เคธ เค›ोเคŸे-เคธे-เคนिเคฒ-เคธ्เคŸेเคถเคจ เคชเคฐ เคฐเคนเคคे เค‰เคธे (เคฒเคคिเค•ा เค•ो) เค–ाเคธा เค…เคฐ्เคธा เคนो เค—เคฏा, เคฒेเค•िเคจ เค•เคฌ เคธเคฎเคฏ เคชเคคเคเคฐ เค”เคฐ เค—เคฐ्เคฎिเคฏों เค•ा เค˜ेเคฐा เคชाเคฐ เค•เคฐ เคธเคฐ्เคฆी เค•ी เค›ुเคŸ्เคŸिเคฏों เค•ी เค—ोเคฆ เคฎें เคธिเคฎเคŸ เคœाเคคा เคนै, เค‰เคธे เค•เคญी เคฏाเคฆ เคจเคนीं เคฐเคนเคคा เคนै।”9 เคตाเคธ्เคคเคตिเค•เคคा เคฏเคน เคนै เค•ि เค›ुเคŸ्เคŸिเคฏों เคฎें เคตเคน เคญी เค˜เคฐ เคœाเคจा เคšाเคนเคคी เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคตเคนाँ เคธे เคจ เคœा เคชाเคจे เค•े เคฒिเค เคตเคน เคตिเคตเคถ เคนै। เค›ाเคค्เคฐाเคตाเคธ เคฎें เคฐुเค•เคจा เค‰เคธเค•ी เคฎเคœเคฌूเคฐी เคนै, เค‰เคธเค•ी เคตिเคตเคถเคคा เคนै, เคฒेเค•िเคจ เค›ाเคค्เคฐाเค“ं เคจे เคœเคฌ เค‰เคธเคธे เคชूเค›ा –
 “เคฎैเคกเคฎ, เค›ुเคŸ्เคŸिเคฏों เคฎें เค•्เคฏा เค†เคช เค˜เคฐ เคจเคนीं เคœा เคฐเคนी เคนैं?”10 เคคเคฌ เคตเคน เค…เคชเคจे เคคเคจाเคต เค•ो เค›ुเคชाเคคे เคนुเค เคฌเคจाเคตเคŸी เคฎुเคธ्เค•ाเคจ เค•े เคธाเคฅ เค•เคนเคคी เคนै - “เค…เคญी เค•ुเค› เคชเค•्เค•ा เคจเคนीं เคนै –เค†เคˆ เคฒเคต เคฆ เคธ्เคจो เคซॉเคฒ”11
เคœเคฌเค•ि เค•เคนाเคจी เคธे เคฏเคน เคœ्เคžाเคค เคนै เค•ि เคฒเคคिเค•ा เคूเค  เคฌोเคฒ เคฐเคนी เคนै। เคฏเคน เค•เคฅเคจ เคนी เค…เคชเคจे เค†เคช เคฎें เคฌिเคกंเคฌเคจाเคชूเคฐ्เคฃ เคนै। เค•्เคฏोंเค•ि เคฏเคนाँ เค•เคฅเคจ เค•ा เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค…เคฐ्เคฅ เค•เคนे เค—เค เค…เคฐ्เคฅ เคธे เค ीเค• เค‰เคฒเคŸा เคนै। เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค•े เค•เคˆ เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค‡เคธ เค•เคนाเคจी เคฎें เคธ्เคฅाเคจ-เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เคฆेเค–े เคœा เคธเค•เคคे เคนैं। 

 เคธंเคช्เคฐेเคทเคฃ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•เคนाเคจी เคœเคŸिเคฒ เค เคนเคฐเคคी เคนै। เค‡เคธเค•ा เคเค• เคฎाเคค्เคฐ เคคो เคจเคนीं, เคฒेเค•िเคจ เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐเคฃ เค‡เคธเค•ी เคธांเค•ेเคคिเค•เคคा (Semiotics) เคนै। เคฒेเค–เค• เคช्เคฐเคคीเค• (Symbol) เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคคा เคนै। ‘เคธांเค•ेเคคिเค•เคคा’ เคจเคˆ เค•เคนाเคจी เค•ी เคเค• เคช्เคฐเคฎुเค– เคตिเคถेเคทเคคा เคนै। เคจाเคฎเคตเคฐ เคธिंเคน เคฎाเคจเคคे เคนैं เค•ि เค‡เคธ เคฆौเคฐ เค•ी เค…เคงिเค•ांเคถ เค•เคนाเคจिเคฏों เคฎें เคธांเค•ेเคคिเค•เคคा เคญเคฐी เคนुเคˆ เคนै। เคนाเคฒाँเค•ि เคเคธा เคญी เคจเคนीं เคนै เค•ि เคชिเค›เคฒी เคชीเฅी เค•े เคฐเคšเคจाเค•ाเคฐों เคจे เคธांเค•ेเคคिเค•เคคा เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคจเคนीं เค•िเคฏा เคฅा। เค‰เคจเค•े เค…เคจुเคธाเคฐ “เคธांเค•ेเคคिเค•เคคा เค•ा เคธเคนाเคฐा เคชिเค›เคฒी เคชीเฅी เค•े เคฒेเค–เค• เค•เคญी-เคนी-เค•เคญी เคฒेเคคे เคฅे, เคœเคฌเค•ि เค†เคœ เค•ा เคฒेเค–เค• เค…เค•्เคธเคฐ เค‡เคธเค•ा เคธเคนाเคฐा เคฒेเคคा เคนै। ... เค†เคœ เค•ी เค•เคนाเคจी ‘เค†เคงाเคฐ-เคญूเคค เคตिเคšाเคฐ’ เค•ा เค•ेเคตเคฒ เค…ंเคค เคฎें เคธंเค•ेเคค เคจเคนीं เค•เคฐเคคी; เคฌเคฒ्เค•ि เคจเคฏी เค•เคนाเคจी เค•ा เคธเคฎूเคšा เคฐूเคช-เค—เค เคจ (เคธ्เคŸ्เคฐเค•्เคšเคฐ) เค”เคฐ เคถเคฌ्เคฆ-เค—เค เคจ (เคŸेเค•्เคธ्เคšเคฐ) เคนी เคธांเค•ेเคคिเค• เคนै। ... เคจเคฏी เค•เคนाเคจी เคธंเค•ेเคค เค•เคฐเคคी เคจเคนीं, เคฌเคฒ्เค•ि เคธ्เคตเคฏं เคธंเค•ेเคค เคนै।” 12

 ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•เคนाเคจी เค…เคชเคจे เคธเคฎเค•ाเคฒीเคจ เคธเคฎเคฏ เค•े เคฏเคฅाเคฐ्เคฅ เค•ो เคฌเค–ूเคฌी เคชเค•เฅœเคคी เคนै। เคฆेเค–ा เคœाเคฏ เคคो เค•เคนाเคจी เคฎें เคถीเคฐ्เคทเค• เค•े เค…เคฒाเคตे เคญी ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•ा เคœिเค•्เคฐ เค•เคˆ เคฌाเคฐ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค•เคนाเคจी เคฎें ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคนाเคจीเค•ाเคฐ เคเค• เคช्เคฐเคคीเค• เค•े เคฐूเคช เคฎें เค•เคฐเคคा เคนै। เคฏเคน เคช्เคฐเคคीเค• เค•เคฅाเคจเค• เค•े เคธाเคฅ เค‡เคคเคจा เคฌिंเคงा เคนुเค† เคนै เค•ि เคฒเคคिเค•ा, เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ, เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी เคœैเคธे เคšเคฐिเคค्เคฐों เคฎें เค‰เคฒเคा เคชाเค เค• เคธเคฎเค เคนी เคจเคนीं เคชाเคคा เค•ि ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•िเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ ‘เคฎुเค•्เคคि’ เคฏा ‘เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐเคคा’ เค•ी เคธांเค•ेเคคिเค•เคคा เค•ो เค…เคญिเคต्เคฏंเคœिเคค เค•เคฐเคจे เคฒเค—เคคा เคนै! “เค•ुเค› เคฆूเคฐ เคœाเคจे เคชเคฐ เค‰เคจเค•ी เค†ँเค–ें เคŠเคชเคฐ เค‰เค  เค—เคˆं। เคชเค•्เคทिเคฏों เค•ा เคเค• เคฌेเฅœा เคงूเคฎिเคฒ เค†เค•ाเคถ เคฎें เคค्เคฐिเค•ोเคฃ เคฌเคจाเคคा เคนुเค† เคชเคนाเฅœों เค•े เคชीเค›े เคธे เค‰เคจเค•ी เค“เคฐ เค† เคฐเคนा เคฅा। เคฒเคคिเค•ा เค”เคฐ เคกॉเค•्เคŸเคฐ เคธिเคฐ เค‰เค ा เค•เคฐ เค‡เคจ เคชเค•्เคทिเคฏों เค•ो เคฆेเค–เคคे เคฐเคนे। เคฒเคคिเค•ा เค•ो เคฏाเคฆ เค†เคฏा, เคนเคฐ เคธाเคฒ เคธเคฐ्เคฆिเคฏों เค•ी เค›ुเคŸ्เคŸी เคธे เคชเคนเคฒे เคฏे เคชเคฐिंเคฆे เคฎैเคฆाเคจों เค•ी เค“เคฐ เค‰เฅœเคคे เคนैं, เค•ुเค› เคนी เคฆिเคจों เค•े เคฒिเค เคฌीเคš เค•े เค‡เคธ เคชเคนाเฅœी เคธ्เคŸेเคถเคจ เคชเคฐ เคฌเคธेเคฐा เค•เคฐเคคे เคนैं, เคช्เคฐเคคीเค•्เคทा เค•เคฐเคคे เคนैं เคฌเคฐ्เคซ เค•े เคฆिเคจों เค•ी, เคœเคฌ เคตे เคจीเคšे เค…เคœเคจเคฌी, เค…เคจเคœाเคจे เคฆेเคถों เคฎें เค‰เฅœ เคœाเคँเค—े...” 13 เคฒेเค–เค• เคธंเค•ेเคค เคฆेเคคा เคนै เค•ि เค•्เคฏा เคฒเคคिเค•ा, เคกॉ เคฎुเค•เคฐ्เคœी เค”เคฐ เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ เคญी เคช्เคฐเคคीเค•्เคทा เค•เคฐ เคฐเคนे เคนैं? เคฒेเค•िเคจ เคธเคš्เคšाเคˆ เคคो เคฏเคน เคนै เค•ि เคฏे เคชाเคค्เคฐ เค•िเคธी เคญी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคฎुเค•्เคคि เค•ी เคช्เคฐเคคीเค•्เคทा เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคे, เค•्เคฏोंเค•ि เคช्เคฐเคคीเค•्เคทा เคคो เคคเคฌ เค•ी เคœाเคคी เคนै เคœเคฌ เคฅोเฅœी เคญी เค‰เคฎ्เคฎीเคฆ เคนो। เค‡เคจเค•ी เคœिंเคฆเค—ी เคฎें เคคो เคธिเคฐ्เคซ เค…ंเคงेเคฐा เค”เคฐ เคธเคจ्เคจाเคŸा เคนै। เคฏเคนाँ เค‡เคจ เคชाเคค्เคฐों เค•ी ‘เคฎुเค•्เคคि’ เคญी เค…เคญिเคถเคช्เคค เคนै। เคชเคฐिंเคฆे เคคो เค‰เฅœ เคญी เคธเค•เคคे เคนैं, เคฒेเค•िเคจ เคฒเคคिเค•ा, เคกॉ. เคฎुเค•เคฐ्เคœी เค”เคฐ เคฎि. เคน्เคฏूเคฌเคฐ्เคŸ เคœैเคธे เคชเคฐिंเคฆे เคคो เค…เคชเคจी เคธंเคค्เคฐाเคธ เค”เคฐ เค˜ुเคŸเคจ เคญเคฐी เคœिंเคฆเค—ी เคœीเคจे เค•े เคฒिเค เคฌाเคง्เคฏ เคนैं। เคกॉ. เคฐुเคšिเคฐा เคขींเค—เฅœा เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ “เคชเคฐिंเคฆे เค‰เคจ เคตिเคฒเค— เคช्เคฐेเคฎिเคฏों เค•ा เคช्เคฐเคคीเค• เคนै เคœो เค…เคชเคจे เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคธ्เคฅाเคจ เคธे เคฆूเคฐ เคนเคŸเค•เคฐ เคเค• เคชเคนाเฅœी เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เคเค•เคค्เคฐ เคนोเคคे เคนैं। เคเค• เคจिเคถ्เคšिเคค เคธเคฎเคฏ เคคเค• เคฐเคนเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคซिเคฐ เค…เคชเคจे เค—ंเคคเคต्เคฏ เคชเคฐ เคšเคฒे เคœाเคคे เคนैं। เคฏे เคชाเคค्เคฐ เค•เคนीं เคจเคนीं เค†เคคे-เคœाเคคे। เคเค• เคธाเคฅ เคฐเคนเคคे เคนुเค เคญी เคธंเคค्เคฐाเคธ-เค—्เคฐเคธ्เคค เคฐเคนเคคे เคนैं।”14 เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เคตเคฐ्เคฎा เคจे เคฏเคนाँ ‘เคกॉเคŸ’ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐ เค…เคฐ्เคฅ เค•ी เค…เคจेเค• เคธंเคญाเคตเคจाเคँ เคชैเคฆा เค•เคฐ เคฆी เคนै। ‘เคกॉเคŸ’ เค•ुเค› เค”เคฐ เคจเคนीं, เคฌเคฒ्เค•ि เคฎौเคจ เค•ो เคนी เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคค เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै। เคตाเคšिเค• เคฐूเคช เคธे เคคो เคšเคฐिเคค्เคฐ เคฎौเคจ เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคฎเคจ เค•े เค…ंเคฆเคฐ เค•ाเคซी เค•ुเค› เคšเคฒ เคฐเคนा เคนै, เคธเคจ्เคจाเคŸे เคฎें เคญी เคเค• เคšीเค– เคนै। เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เคตเคฐ्เคฎा เคชाเค เค•ों เค•ो เค‡เคจ เคšเคฐिเคค्เคฐों เค•े เคฎเคจ เค•ी เค—เคนเคฐाเค‡เคฏों เคฎें เค‰เคคाเคฐเคจे เค•ा เคช्เคฐเคฏाเคธ เคนी เคจเคนीं เค•เคฐเคคे,เคฌเคฒ्เค•ि เคธเคซเคฒ เคญी เคนोเคคे เคนैं। เค‡เคธ เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค†เคฒोเคšเค• เคจाเคฎเคตเคฐ เคธिंเคน เคฒिเค–เคคे เคนैं “เค‰เคจ्เคนोंเคจे เคช्เคฐเคšเคฒिเคค เค•เคนाเคจी-เค•เคฒा เค•े เคฆाเคฏเคฐे เคธे เคญी เคฌाเคนเคฐ เคจिเค•เคฒเคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เค•ी เคนै, เคฏเคนाँ เคคเค• เค•ि เคถเคฌ्เคฆ เค•ी เค…เคญेเคฆ เคฆीเคตाเคฐ เค•ो เคฒांเค˜เค•เคฐ เคถเคฌ्เคฆ เค•े เคชเคนเคฒे เค•े ‘เคฎौเคจ เคœเค—เคค’ เคฎें เคช्เคฐเคตेเคถ เค•เคฐเคจे เค•ा เคญी เคช्เคฐเคฏเคค्เคจ เค•िเคฏा เคนै เค”เคฐ เคตเคนाँ เคœाเค•เคฐ เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เค‡ंเคฆ्เคฐिเคฏ-เคฌोเคง เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•े เคฎूเคฒ เคฐूเคช เค•ो เคชเค•เฅœเคจे เค•ा เคธाเคนเคธ เคฆिเค–เคฒाเคฏा เคนै। เค‡เคธीเคฒिเค เค‰เคจเค•ी เค•เคนाเคจी-เค•เคฒा เคฎें เคจเคตीเคจเคคा เคนै”15 

‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•เคนाเคจी เคฎें เค…เคจेเค• เคœเค—เคน เคชเคฐ ‘เค›ाเคฏा’, ‘เคงुंเคง’ เค”เคฐ ‘เค•ोเคนเคฐे’ เคญी เคช्เคฐเคคीเค• เค•े เคฐूเคช เคฎें เค†เค เคนैं। เคฏे เคช्เคฐเคคीเค• เค…เคตเคธाเคฆเคชूเคฐ्เคฃ เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•ो เค”เคฐ เค—ाเฅा เค•เคฐเคคे เคนैं। เคช्เคฐเคคीเค• เค…เคฌเคคเค• เค•เคตिเคคा เค•ी เคนी เคšीเคœ เคนुเค† เค•เคฐเคคी เคฅी, เคฒेเค•िเคจ ‘เคชเคฐिंเคฆे’ เค•เคนाเคจी เคฎें เคช्เคฐเคคीเค•ों เค•ी เคฌเคนुเคฒเคคा เคธे เคชाเค เค—เคฎ्เคฏเคคा เค•े เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคœเคฐूเคฐ เคœเคŸिเคฒเคคा เค†เคฏी เคนै, เคฒेเค•िเคจ เค…เค—เคฐ เค•เคนा เคœाเคฏ เค•ि เค‡เคจ เคช्เคฐเคคीเค•ों เคธे เคจिเคฐ्เคฎเคฒ เคตเคฐ्เคฎा เคจे เคต्เคฏเค•्เคคि-เคฎเคจ เค•े เคญीเคคเคฐी เคฆ्เคตเคจ्เคฆ्เคตों เค•ो เคฆिเค–ाเคจे เคฎें เคธเคซเคฒเคคा เค…เคฐ्เคœिเคค เค•ी เคนै เคคो เคถाเคฏเคฆ เคนी เค•िเคธी เค•ो เค•ोเคˆ เคธंเคฆेเคน เคนोเค—ा। 

เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคธूเคšी 
  1. เค•เคนाเคจी: เคจเคˆ เค•เคนाเคจी, เคจाเคฎเคตเคฐ เคธिंเคน, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 54
  2. เคถ्เคฐेเคท्เค  เคนिเคจ्เคฆी เค•เคนाเคจिเคฏाँ (1950-1960), เค–เค—ेเคจ्เคฆ्เคฐ เค ाเค•ुเคฐ (เคธंเคชाเคฆเค•), เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 68
  3. เคตเคนी
  4. เค•เคนाเคจी: เคจเคˆ เค•เคนाเคจी, เคจाเคฎเคตเคฐ เคธिंเคน, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 53
  5. เคถ्เคฐेเคท्เค  เคนिเคจ्เคฆी เค•เคนाเคจिเคฏाँ (1950-1960), เค–เค—ेเคจ्เคฆ्เคฐ เค ाเค•ुเคฐ (เคธंเคชाเคฆเค•), เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 102
  6. เคถ्เคฐेเคท्เค  เคนिเคจ्เคฆी เค•เคนाเคจिเคฏाँ (1950-1960), เค–เค—ेเคจ्เคฆ्เคฐ เค ाเค•ुเคฐ (เคธंเคชाเคฆเค•), เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 88
  7. เคตเคนी
  8. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 89
  9. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 62
10.  เคตเคนी
11. เคตเคนी
12. เค•เคนाเคจी: เคจเคˆ เค•เคนाเคจी, เคจाเคฎเคตเคฐ เคธिंเคน, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 32-33
13. เคถ्เคฐेเคท्เค  เคนिเคจ्เคฆी เค•เคนाเคจिเคฏाँ (1950-1960), เค–เค—ेเคจ्เคฆ्เคฐ เค ाเค•ुเคฐ (เคธंเคชाเคฆเค•), เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 96-97
14. This Lecture Talks about Nirmal Verma: Parindey, The Consortium for EducationalCommunication, 23 Apr. 2018, www.youtube.com/channel/UCA7OQkX9AEIVQ6j9i0OSQhA.
15. เค•เคนाเคจी: เคจเคˆ เค•เคนाเคจी, เคจाเคฎเคตเคฐ เคธिंเคน, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा – 64


No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคฐเคšเคจा เคธे เคธเคฎ्เคฌंเคงिเคค เคถाเคฒीเคจ เคธเคฎ्เคตाเคฆ เค•ा เคธ्เคตाเค—เคค เคนै।