![]() |
рдбॉ. рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж |
- рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж
рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ (рдЕрддिрдеि), рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ, рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рддिрд░ुрд╡ाрд░ूрд░, рддрдоिрд▓рдиाрдбुрдЪрд▓рднाрд╖: +91 897 823 8235; рдИрдоेрд▓: sitareeflu@gmail.com
рд╣िрди्рджी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджुрдиिрдпा рдоें; рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдкрд░िंрджे’ рдХो рдХाрдлी рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рди рддो рдЪрд░िрдд्рд░ рдк्рд░рдзाрди рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рдзाрди, рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рднी рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдкाрдардХों рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдЫोреЬрддी рд╣ै। рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдирдпाрдкрди рд▓िрдП рд╣ुрдП рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЕрдкрдиे рднाрд╡рдмोрдз рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдмेрдЬोреЬ рд╣ै। рдпрд╣ рди рд╕िрд░्рдл ‘рдкрд░िंрджे’ рдХрд╣ाрдиी рдХी рдЦाрд╕ рдмाрдд рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдХрдеाрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдХी рднी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдкाрдардХ рдХो рдПрдХ рдРрд╕े рдпрдеाрд░्рде рдХा рджрд░्рд╢рди рдХрд░рд╡ाрддी рд╣ै, рдЬो рдЕрдм рддрдХ ‘рд╕ूрдХ्рд╖्рдо’ рдоाрдиा рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рддрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рдирд╣ीं рдеी। рдпे рдоाрдирд╡-рдорди рдХे рдЕंрджрд░ рдХा рдпрдеाрд░्рде рдеा। рдбॉ. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि “рдЕрднी рддрдХ рдЬो рдХрд╣ाрдиी рд╕िрд░्рдл рдХрдеा рдХрд╣рддी рдеी рдпा рдХोрдИ рдЪрд░िрдд्рд░ рдкेрд╢ рдХрд░рддी рдеी рдЕрдерд╡ा рдПрдХ рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдЭрдЯрдХा рджेрддी рдеी, рд╡рд╣ी рдиिрд░्рдорд▓ рдХे рд╣ाрдеों рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рддि рдПрдХ рдирдпा рднाрд╡рдмोрдз рдЬрдЧाрддी рд╣ै; рд╕ाрде рд╣ी рдРрд╕े рджुрд░्рд▓рдн рдЕрдиुрднूрддि рдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрди्рд╣ें рд╣рдо рдХрдо-рд╕े-рдХрдо рд╣िрди्рджी рдоें рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдЕрдн्рдпрд╕्рдд рдирд╣ीं рдеे।”1 рдРрд╕ा рдЬाрди рдкреЬрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдиाрдорд╡рд░ рдЬी, ‘рдкрд░िंрджे’ рдХो рдирдИ рдХрд╣ाрдиी рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдкрд╣рд▓ी рд░рдЪрдиा рдоाрдирддे рд╣ैं।
![]() |
рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा |
рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдкрд╣рд▓े рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдпा рддो рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрдж рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддी рдеीं рдпा рдлिрд░ рдЙрдкрджेрд╢ाрдд्рдордХ рд╣ोрддी рдеीं, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдирдП рдвंрдЧ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдкрд░िрд╡ेрд╢рдЧрдд рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдФрд░ рдЕрдиुрднूрддि рдХी рд╕рдШрдирддा рд╕ाрдл рддौрд░ рдкрд░ рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдирдИ рдХрд╣ाрдиी рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд▓ेрдЦрдХों рдиे рдЦुрдж рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрдпा। рдпे рдпрдеाрд░्рде рдХे рднोрдХ्рддा рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ृрдЬिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рджोрдиों рдоें рдЕрдкрдиी рдкूрд░्рд╡ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ैं। рдЖрдзुрдиिрдХрддा-рдмोрдз рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣ो рдпा рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпा рдлिрд░ рднाрд╖ा рдХी рд╣ी рджृрд╖्рдЯि рд╕े, ‘рдкрд░िंрджे’ рдирдИ рдХрд╣ाрдиी рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╣ाрдиी рдоाрдиी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕ांрдХेрддिрдХрддा, рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХрддा рдФрд░ рдмिрдо्рдмाрдд्рдордХрддा рдХा рдк्рд░ाрдзाрди्рдп рд╣ै। рдкрд╣рд▓े рдпे рдХрд╡िрддा рдХी рдЪीрдЬ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдеी, рд▓ेрдХिрди рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдорди рдХे рдЕंрджрд░ рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рдмрдЦूрдмी рдкрдХреЬा рд╣ै। рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рдпрд╣ी рдЗрд╕рдХा рдирдпाрдкрди рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдпे рдкुрд░ाрдиी рдХрдеाрдЧрдд рд░ूреЭिрдпों рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддी рд╣ै рддрдеा рдирд╡ीрди рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै।
‘рдкрд░िंрджे’ рдХी рд▓рддिрдХा рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХे рдоाрдирд╕िрдХ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै, рддрдиाрд╡ рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдХेрд▓ेрдкрди рдХी рд╢िрдХाрд░ рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЕрдХेрд▓ेрдкрди рдХो рджूрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рд╕्рдоृрддिрд╢ेрд╖ рдЧिрд░ीрд╢ рдиेрдЧी рдХो рднूрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдЙрд╕ рдЕрддृрдк्рдд рдк्рд░ेрдо рд╕े рдЙрдкрдЬे рдЦाрд▓ीрдкрди рдХो рдоि. рд╣्рдпूрдмрд░्рдЯ рдХे рдк्рд░ेрдо рд╕े рднрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЕंрджрд░ рдХे рд╕ूрдиेрдкрди рдХो рди рддो рдХिрд╕ी рдХे рд╕ाрдордиे рдЬाрд╣िрд░ рд╣ोрдиे рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдоि. рд╣्рдпूрдмрд░्рдЯ рдХा рдк्рд░ेрдо-рдиिрд╡ेрджрди рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। ‘рдкрд░िंрджे’ рдХрд╣ाрдиी рдЕрдкрдиे рдкाрдд्рд░ों рдХे рдорди рдХे рдЕंрджрд░ рдХे рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ों рдкрд░ рдЯिрдХी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдорди рдХे рдЕंрджрд░ рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрдиा рдпा рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ाрд░्рдердХ рднाрд╖ा рдХी рдЦोрдЬ рднी рдирдИ рдХрд╣ाрдиी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░ी।
‘рдкрд░िंрджे’ рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдХाрдоू рдХे ‘рдПрдмрд╕рд░्рдб’ рдХा рднी рдк्рд░рднाрд╡ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдЪрд░िрдд्рд░ рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╡ाрдж рд╕े рдРрд╕ी рд╕ूрдЪрдиा рджेрддे рд╣ैं рдХि рд╡ो рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдиिрд░рд░्рдердХ рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрднिрд╢рдк्рдд рд╣ै। рд╡ो рдмाрд░-рдмाрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рдоूрд▓्рдп рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпे рдкाрдд्рд░ рдмुреЭाрдкा рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рд╕े рдбрд░े рд╣ुрдП рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдбॉ рдоुрдХрд░्рдЬी рдХो рдХрдИ рдмाрд░ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХ्рдпों рд╣ै? рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХ्рдпा рд╣ै? рд╡ो рдХ्рдпा рдХрд░े? рдбॉ рдоुрдХрд░्рдЬी рдоि. рд╣्рдпूрдмрд░्рдЯ рд╕े рдмाрдд рдХрд░рддे рд╕рдордп рдХрд╣рддे рд╣ैं-
“рдХ्рдпा рддुрдо рдиिрдпрддि рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ो, рдоि. рд╣्рдпूрдмрд░्рдЯ?”2
“рдоैं рдХрднी-рдХрднी рд╕ोрдЪрддा рд╣ूँ, рдЗंрд╕ाрди рдЬिंрджा рдХिрд╕рд▓िрдП рд░рд╣рддा рд╣ै – рдХ्рдпा рдЙрд╕े рдХोрдИ рдФрд░ рдмेрд╣рддрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓ा?”3
рдРрд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдХाрдоू рдХे ‘рдоिрде рдСрдл рд╕िрд╕िреЮрд╕’ рдХे рдоिрдердХीрдп рдкाрдд्рд░ рд╕िрд╕िреЮрд╕ рдХी рд╕ोрдЪ рд╣ी рдпрд╣ाँ рд╕ाрдордиे рдЖ рдЧрдИ рд╣ो рдФрд░ рдиिрдпрддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрдмрд░рди рдбॉ рдоुрдХрд░्рдЬी рдХो рдЗрд╕ рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЙрд╕рдХी рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдЙрд╕े рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ो।
‘рдкрд░िंрджे’ рдХे рдкाрдд्рд░ рдЕрдкрдиी рд╡िрд╡рд╢рддा рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╕ाрдордиे рд▓ाрдЪाрд░ рд╣ैं। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ ‘рдкрд░िंрджे’ рдХे рдкाрдд्рд░ों рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдпा рдоुрдХ्рддि рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдХो рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡िрд╢्рд╡-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рд╣ी рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд░рдЦ рдХрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдпा рдоुрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рд╢्рди, рдЬो рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡िрд╢्рд╡-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рд╢्рди рдмрди рдЪрд▓ा рд╣ै, рдиिрд░्рдорд▓ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдк्рд░ाрдпः рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХोрдг рд╕े рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╣ै ... рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖрдЬ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмреЬे рдоाрдирд╡-рдоूрд▓्рдп – рдоाрдирд╡-рдоुрдХ्рддि – рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।”4 рд▓рддिрдХा рдЕрдкрдиे рдкुрд░ाрдиे рдоूрд▓्рдпों рд╕े рдЪिрдкрдХी рд╣ुрдИ рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕ी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╡ो рдкрд░ेрд╢ाрди рд╣ै। рд╡рд╣ рднी рдЬीрд╡рди рдХे рдоूрд▓्рдп рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдоाрди рд▓ेрддी рд╣ै рдХि рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЬीрд╡рди рдХा рдХोрдИ рдЕрд░्рде рдирд╣ीं рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдЕрд░्рдерд╣ीрди (Meaningless) рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рддाрд░्рдХिрдХрддा рднी рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡рд╣ рдбॉ. рдоुрдХрд░्рдЬी рд╕े рдХрд╣рддी рд╣ै-
“рдбॉрдХ्рдЯрд░-рд╕рдмрдХुрдЫ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡рд╣ рдХ्рдпा рдЪीрдЬ рд╣ै рдЬो рд╣рдоें рдЪрд▓ाрдпे рдЪрд▓рддी рд╣ै, рд╣рдо рд░ुрдХрддे рд╣ैं рддो рднी рдЕрдкрдиे рд░ेрд▓े рдоें рд╡рд╣ рд╣рдоें рдШрд╕ीрдЯ рд▓े рдЬाрддी рд╣ै। ”5
рдпрд╣ाँ рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рд╕ंрдХेрдд рджेрддे рд╣ैं рдХि рд░ुँрдзे рд╣ुрдП рдЧрд▓े рд╕े рднрд░्рд░ाрдИ рд╕ी рдЖрд╡ाрдЬ рдоें рд▓рддिрдХा рдпрд╣ рдмाрдд рдХрд╣рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдХुрдЫ рдвूँрдврдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдРрд╕ा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕंрдзेрд░े рдоें рдЦो рдЧрдпा рд╣ै।
рдирдИ рдХрд╣ाрдиी рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдРрд╕े рдЪрд░िрдд्рд░ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рдеा рдЬो рдкाрдардХों рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░े। рдЙрдирдХी рдХोрд╢िрд╢ рд░рд╣рддी рдеी рдХि рдЙрдирдХे рд╕ंрд╡ाрдж рддाрд░्рдХिрдХ рддрдеा рдордиोрд░ंрдЬрдХ рд╣ो। рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рдЙрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫी рд╢ुрд░ुрдЖрдд, рдордз्рдп рддрдеा рдЕрдЪ्рдЫा рдЕंрдд рд╣ोрддा рдеा рдЬो рдЕрдкрдиे рдЕंрдд рддрдХ рдЬाрддे-рдЬाрддे рдкाрдардХों рдХो рдПрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░рд╡ाрддी рдеी, рд▓ेрдХिрди ‘рдкрд░िंрджे’ рдХा рдХोрдИ рднी рдЪрд░िрдд्рд░ рдк्рд░ेрд░рдХ рдирд╣ीं рд╣ै। рди рддो рдЙрдирдХे рд╕ंрд╡ाрдж рдоें рд╣ी рддाрд░рддрдо्рдпрддा рд╣ै। рдпे рд╕ंрд╡ाрдж рдЕрд░्рдерд╣ीрди рдЬीрд╡рди-рд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдмोрдз рдХрд░ाрддे рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд, рдордз्рдп рдФрд░ рдЕंрдд рдХा рдХोрдИ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХ्рд░рдо рднी рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдпे рд╕ाрд░े рддрдд्рд╡ рдкूрд░्рд╡ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рд╕े рдЗрд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं।
‘рдкрд░िंрджे’ рдХे рдкाрдд्рд░ рдХा ‘рдоूрдб’ рд╣рдоेрд╢ा рдмрджрд▓рддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрди рдкाрдд्рд░ों рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ांрдХрди (Characterization) рдХрд░рдиा рдХाрдлी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ै। рд▓рддिрдХा рдж्рд╡ाрд░ा рдЬूрд▓ी рдХा рдк्рд░ेрдордкрдд्рд░ рдЫुрдкाрдиा рдЙрд╕рдХे рд╕्рд╡рдпं рдХी рдХुंрдаा рдХो рджिрдЦाрддा рд╣ै, рдЬो рдЧिрд░ीрд╢ рдиेрдЧी рдХे рдк्рд░рддि рдЕрддृрдк्рдд рдк्рд░ेрдо рд╕े рдЙрдкрдЬी рдХुंрдаा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рд▓рддिрдХा рдЙрд╕े рдк्рд░ेрдо-рдкрдд्рд░ рд▓ौрдЯा рджेрддी рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдоि. рд╣्рдпूрдмрд░्рдЯ, рд▓рддिрдХा рдХो рдк्рд░ेрдордкрдд्рд░ рд▓िрдЦрдХрд░ рдЙрд╕рд╕े рдк्рд░ेрдо-рдиिрд╡ेрджрди рдХрд░рддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд▓рддिрдХा рдХा рд╕рдЪ рдЬाрдирдиे рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдк्рд░ेрдордкрдд्рд░ рд▓ौрдЯा рджेрдиे рдФрд░ рдЙрд╕े рдоाрдл рдХрд░ рджेрдиे рдХी рд╡िрдирддी рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рдбॉ. рдоुрдХрд░्рдЬी рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХी рднी рд╕ाрдл Category рдХрднी рдЦुрд▓рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ै।
‘рдкрд░िंрджे’ рдХे рдкाрдд्рд░ рдЕрдЬрдирдмी рд╣ैं рдФрд░ рдпे рдЕрдХेрд▓ेрдкрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ैं। рд╡ो рдХрд╣ीं рднी рд╕рдордЭौрддा рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдбॉ. рдоुрдХрд░्рдЬी, рд▓рддिрдХा, рдоि. рд╣्рдпूрдмрд░्рдЯ рдпा рдлिрд░ рдХрд░िрдоुрдж्рджीрди рдХी рд╣ी рд╕рдорд╕्рдпा рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдпा рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рдмाрдж рд╡ैрд╕े рддрдоाрдо рд▓ोрдЧों рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдеी рдЬो рдЕрдкрдиे рдШрд░ рд╕े рджूрд░ реЫिंрджрдЧी рдмрд╕рд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖ рдЧрдП рдеे। рдоूрд▓рддः рд╡рд░्рдоा рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рдбॉ. рдоुрдХрд░्рдЬी рдХा рддो рдкूрд░ा рдШрд░ рд╣ी рдЬाрдкाрдиी рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рдмрд░्рдмाрдж рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдпे рдкाрдд्рд░ рдЕрдЬрдирдмी рдмрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдоिрд╕ рд╡ुрдб рдФрд░ рдбॉ. рдоुрдХрд░्рдЬी рдХे рд╕ंрд╡ाрдж рдХो рджेрдЦрдиा рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдирд╣ीं рд╣ै –
рдоिрд╕ рд╡ुрдб – “рд▓ेрдХिрди рдбॉ., рдХुрдЫ рднी рдХрд╣ рд▓ो, рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХा рд╕ुрдЦ рдХрд╣ीं рдФрд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рдпрд╣ाँ рддुрдо рдЪाрд╣े рдХिрддрдиे рд╡рд░्рд╖ рд░рд╣ рд▓ो, рдЕрдкрдиे рдХो рд╣рдоेрд╢ा рдЕрдЬрдирдмी рд╣ी рдкाрдУрдЧे।”6
рдбॉ рдоुрдХрд░्рдЬी – “рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдЕрдЬрдирдмी рддो рдоैं рд╡рд╣ाँ рднी рд╕рдордЭा рдЬाрдКँрдЧा, рдоिрд╕ рд╡ुрдб। рдЗрддрдиे рд╡рд░्рд╖ों рдмाрдж рдоुрдЭे рдХौрди рдкрд╣рдЪाрдиेрдЧा!”7
‘рдкрд░िंрджे’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмिрдбрдо्рдмрдиा (Irony) рдХे рднी рджрд░्рд╢рди рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдХी рдЧрд╣рд░ी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ूрдЭ-рдмूрдЭ рдХा рд╣ी рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдпрд╣ाँ рдЬрдмрд░рди рдЖрд░ोрдкिрдд рди рд╣ोрдХрд░ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рдкैрджा рд╣ुрдИ рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдмिрдбрдо्рдмрдиा рдоें рдХрдерди рдХा рд╡рд╣ी рдЕрд░्рде рдирд╣ीं рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬो рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। ‘рдкрд░िंрджे’ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдкाрдд्рд░ рдЕрдкрдиी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╕े рдЦुрд╢ рдирд╣ीं рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рджूрд╕рд░ों рдХे рд╕ाрдордиे рдЕрдкрдиी рджुрдЦрдж рдФрд░ рдд्рд░ाрд╕рдж рд╕्рдеिрддि рдХो рдЫुрдкाрдиे рдХी рднрд░рдкूрд░ рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рдкрддा рд╣ै рдХि рджूрд╕рд░ा рдХोрдИ рднी рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдмрджрд▓ рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рдпрд╣ рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдХрд▓ा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдЬрди्рдп рдмिрдбрдо्рдмрдиा, рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХрдеाрдирдХ рдХो рдХрдордЬोрд░ рди рдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдФрд░ рднी рдзाрд░ рджेрддी рд╣ै। рдбॉ. рдоुрдХрд░्рдЬी рд╣рдоेрд╢ा рдкुрд░ाрдиी рдпाрджों рдХो рдпाрдж рдХрд░ рджुрдЦी рд░рд╣рддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдоिрд╕ рд╡ुрдб рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╡ो рдЦुрд╢ рд╣ैं –
“рдоुрдЭे рдЕрдкрдиे рдмाрд░े рдоें рдХोрдИ рдЧрд▓рддрдлрд╣рдоी рдирд╣ीं рд╣ै рдоिрд╕ рд╡ुрдб, рдоैं рд╕ुрдЦी рд╣ूँ।”8
рдХрд╣ाрдиी рдХे рдкूрд░्рд╡ рдХे рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рд╕े рдкाрдардХ рдкूрд░्рдг рдЕрд╡рдЧрдд рд╣ै рдХि рдбॉ рдоुрдХрд░्рдЬी. рд╕ुрдЦी рдирд╣ीं рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдХрдерди рд╕े рдкाрдардХ рднрдЯрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдбॉ. рдоुрдХрд░्рдЬी рдХी рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рд╕े рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдкрд░िрдЪिрддि рд╣ोрддा рд╣ै।
рд▓рддिрдХा рдХो рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░ेрдо рдпा рд▓рдЧाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рд▓рддिрдХा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХрдеाрдХाрд░ рдХрд╣рддा рд╣ै “рдЗрд╕ рдЫोрдЯे-рд╕े-рд╣िрд▓-рд╕्рдЯेрд╢рди рдкрд░ рд░рд╣рддे рдЙрд╕े (рд▓рддिрдХा рдХो) рдЦाрд╕ा рдЕрд░्рд╕ा рд╣ो рдЧрдпा, рд▓ेрдХिрди рдХрдм рд╕рдордп рдкрддрдЭрд░ рдФрд░ рдЧрд░्рдоिрдпों рдХा рдШेрд░ा рдкाрд░ рдХрд░ рд╕рд░्рджी рдХी рдЫुрдЯ्рдЯिрдпों рдХी рдЧोрдж рдоें рд╕िрдордЯ рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рдХрднी рдпाрдж рдирд╣ीं рд░рд╣рддा рд╣ै।”9 рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЫुрдЯ्рдЯिрдпों рдоें рд╡рд╣ рднी рдШрд░ рдЬाрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ाँ рд╕े рди рдЬा рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рд╡िрд╡рд╢ рд╣ै। рдЫाрдд्рд░ाрд╡ाрд╕ рдоें рд░ुрдХрдиा рдЙрд╕рдХी рдордЬрдмूрд░ी рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╡рд╢рддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдиे рдЬрдм рдЙрд╕рд╕े рдкूрдЫा –
“рдоैрдбрдо, рдЫुрдЯ्рдЯिрдпों рдоें рдХ्рдпा рдЖрдк рдШрд░ рдирд╣ीं рдЬा рд░рд╣ी рд╣ैं?”10 рддрдм рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рддрдиाрд╡ рдХो рдЫुрдкाрддे рд╣ुрдП рдмрдиाрд╡рдЯी рдоुрд╕्рдХाрди рдХे рд╕ाрде рдХрд╣рддी рд╣ै - “рдЕрднी рдХुрдЫ рдкрдХ्рдХा рдирд╣ीं рд╣ै –рдЖрдИ рд▓рд╡ рдж рд╕्рдиो рдлॉрд▓”11
рдЬрдмрдХि рдХрд╣ाрдиी рд╕े рдпрд╣ рдЬ्рдЮाрдд рд╣ै рдХि рд▓рддिрдХा рдЭूрда рдмोрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ рдХрдерди рд╣ी рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдмिрдбंрдмрдиाрдкूрд░्рдг рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ाँ рдХрдерди рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЕрд░्рде рдХрд╣े рдЧрдП рдЕрд░्рде рд╕े рдаीрдХ рдЙрд▓рдЯा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдХрдИ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े ‘рдкрд░िंрджे’ рдХрд╣ाрдиी рдЬрдЯिрд▓ рдард╣рд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рддो рдирд╣ीं, рд▓ेрдХिрди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдХी рд╕ांрдХेрддिрдХрддा (Semiotics) рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдк्рд░рддीрдХ (Symbol) рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рд╕ांрдХेрддिрдХрддा’ рдирдИ рдХрд╣ाрдиी рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЗрд╕ рджौрд░ рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕ांрдХेрддिрдХрддा рднрд░ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдРрд╕ा рднी рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдкिрдЫрд▓ी рдкीреЭी рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдиे рд╕ांрдХेрддिрдХрддा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдеा। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рд╕ांрдХेрддिрдХрддा рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рдкिрдЫрд▓ी рдкीреЭी рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдХрднी-рд╣ी-рдХрднी рд▓ेрддे рдеे, рдЬрдмрдХि рдЖрдЬ рдХा рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЗрд╕рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддा рд╣ै। ... рдЖрдЬ рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЖрдзाрд░-рднूрдд рд╡िрдЪाрд░’ рдХा рдХेрд╡рд▓ рдЕंрдд рдоें рд╕ंрдХेрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддी; рдмрд▓्рдХि рдирдпी рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╕рдоूрдЪा рд░ूрдк-рдЧрдарди (рд╕्рдЯ्рд░рдХ्рдЪрд░) рдФрд░ рд╢рдм्рдж-рдЧрдарди (рдЯेрдХ्рд╕्рдЪрд░) рд╣ी рд╕ांрдХेрддिрдХ рд╣ै। ... рдирдпी рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕्рд╡рдпं рд╕ंрдХेрдд рд╣ै।” 12
‘рдкрд░िंрджे’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЕрдиेрдХ рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ ‘рдЫाрдпा’, ‘рдзुंрдз’ рдФрд░ ‘рдХोрд╣рд░े’ рднी рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдП рд╣ैं। рдпे рдк्рд░рддीрдХ рдЕрд╡рд╕ाрджрдкूрд░्рдг рд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдФрд░ рдЧाреЭा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рддीрдХ рдЕрдмрддрдХ рдХрд╡िрддा рдХी рд╣ी рдЪीрдЬ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдеी, рд▓ेрдХिрди ‘рдкрд░िंрджे’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдк्рд░рддीрдХों рдХी рдмрд╣ुрд▓рддा рд╕े рдкाрдардЧрдо्рдпрддा рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЬрд░ूрд░ рдЬрдЯिрд▓рддा рдЖрдпी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЕрдЧрд░ рдХрд╣ा рдЬाрдп рдХि рдЗрди рдк्рд░рддीрдХों рд╕े рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдиे рд╡्рдпрдХ्рддि-рдорди рдХे рднीрддрд░ी рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ों рдХो рджिрдЦाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдЕрд░्рдЬिрдд рдХी рд╣ै рддो рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдХिрд╕ी рдХो рдХोрдИ рд╕ंрджेрд╣ рд╣ोрдЧा।
рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1. рдХрд╣ाрдиी: рдирдИ рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 54
2. рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (1950-1960), рдЦрдЧेрди्рдж्рд░ рдаाрдХुрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 68
3. рд╡рд╣ी
4. рдХрд╣ाрдиी: рдирдИ рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 53
5. рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (1950-1960), рдЦрдЧेрди्рдж्рд░ рдаाрдХुрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 102
6. рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (1950-1960), рдЦрдЧेрди्рдж्рд░ рдаाрдХुрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 88
7. рд╡рд╣ी
8. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 89
9. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 62
10. рд╡рд╣ी
11. рд╡рд╣ी
12. рдХрд╣ाрдиी: рдирдИ рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 32-33
13. рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (1950-1960), рдЦрдЧेрди्рдж्рд░ рдаाрдХुрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 96-97
14. This Lecture Talks about Nirmal Verma: Parindey, The Consortium for EducationalCommunication, 23 Apr. 2018, www.youtube.com/channel/UCA7OQkX9AEIVQ6j9i0OSQhA.
15. рдХрд╣ाрдиी: рдирдИ рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 64
рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1. рдХрд╣ाрдиी: рдирдИ рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 54
2. рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (1950-1960), рдЦрдЧेрди्рдж्рд░ рдаाрдХुрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 68
3. рд╡рд╣ी
4. рдХрд╣ाрдиी: рдирдИ рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 53
5. рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (1950-1960), рдЦрдЧेрди्рдж्рд░ рдаाрдХुрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 102
6. рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (1950-1960), рдЦрдЧेрди्рдж्рд░ рдаाрдХुрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 88
7. рд╡рд╣ी
8. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 89
9. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 62
10. рд╡рд╣ी
11. рд╡рд╣ी
12. рдХрд╣ाрдиी: рдирдИ рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 32-33
13. рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ (1950-1960), рдЦрдЧेрди्рдж्рд░ рдаाрдХुрд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 96-97
14. This Lecture Talks about Nirmal Verma: Parindey, The Consortium for EducationalCommunication, 23 Apr. 2018, www.youtube.com/channel/UCA7OQkX9AEIVQ6j9i0OSQhA.
15. рдХрд╣ाрдиी: рдирдИ рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 64
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।