рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा : рдПрдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЕрд╡рд▓ोрдХрди

рдЦुрд╢рдмू
-рдЦुрд╢рдмू

рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ (рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ), рдЧंрдЧा рджेрд╡ी рдорд╣िрд▓ा рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдкрдЯрдиा।
рдИрдоेрд▓: Khushi28914@gmail.com
рдЪрд▓рднाрд╖: 9968746826

рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╕ौ рдкрдЪाрд╕ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдЕрднाрд╡ рдеा। рд╡े рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЬрдм рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рдЖрдХ्рд░рдордг рд╣ुрдЖ рддрдм рджेрд╢ी рдХाрд╡्рдп рдиे рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рдЬिрд╕рдоें рд╡ीрд░рддा, рд╢ौрд░्рдп рдФрд░ рдкрд░ाрдХ्рд░рдо рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╖рдп рдмрдиे। рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рднी рдоुंрдЬ рдХे рджोрд╣े рд╢ौрд░्рдп рдФрд░ рд╡ीрд░рддा рдХी рджुंрджुрднी рдмрдЬा рдЪुрдХे рдеे рдЬिрдирдоें рд╢ौрд░्рдп, рдкрд░ाрдХ्рд░рдо, рд╡ीрд░рддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рд╣ृрджрдпрд╕्рдкрд░्рд╢ी рдЪिрдд्рд░ рд╣ै।1

рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╣рдЯ्рдЯ рдХाрд▓ рдоें рддрдеा рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЖрджिрдХाрд▓ рдоें (рд╕рди् 1000-1400 рдИ. рддрдХ) рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ैं –

1. рдЬैрди рдк्рд░рднाрд╡ाрдкрди्рди рдкрд░िрдиिрд╖्рдаिрдд рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ। рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд╣ेрдордЪрди्рдж рдХे рд╡्рдпाрдХрд░рдг, рдоेрд░ूрддुंрдЧ рдХे рдк्рд░рдмंрдз рдЪिрди्рддाрдордгि, рд░ाрдЬрд╢ेрдЦрд░ рдХे  ‘рдк्рд░рдмрди्рдз рдХोрд╢ рдЖрджि рдоें рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд рджोрд╣े рдЖрддे рд╣ै।

2. рд░ाрд╕ो рдЧ्рд░рди्рде – рдЦुрдоाрдг рд░ाрд╕ो, рдмीрд╕рд▓рджेрд╡ рд░ाрд╕ो, рдЬрдпрдЪंрдж्рд░ рдк्рд░рдХाрд╢, рдЬрдпрдоंрдпрдХ рдЬрд╕рдЪрди्рдж्рд░िрдХा, рд╣рдо्рдоीрд░ рд░ाрд╕ो, рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд░ाрд╕ो, рдХीрд░्рддिрд▓рддा рдФрд░ рдХीрд░्рддिрдкрддाрдХा рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдоाрдиा рд╣ै рдФрд░ рдЦुрдоाрдг рд░ाрд╕ो (рдЖрд▓्рд╣ा рдХा рдоूрд▓ рд░ूрдк) рдЦुрд╕рд░ों рдХी рдкрд╣ेрд▓िрдпाँ рдФрд░ рд╡िрдж्рдпाрдкрддि рдкрджाрд╡рд▓ी рдХो рджेрд╢рднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рдоाрдиा рд╣ै।2

рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рддीрдп рдХрд╡िрдпों рдиे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдиाрдо рднрд░ рд▓िрдпा, рд╢ैрд▓ी рдЙрдирдХी рд╡рд╣ी рдкुрд░ाрдиी рд░рд╣ी। рдЬिрд╕рдоें рдХाрд╡्рдп-рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдУрд░ рдЕрдзिрдХ рдз्рдпाрди рдеा, рд╡िрд╡рд░рдг рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдУрд░ рдХрдо, рдХрд▓्рдкрдиा рд╡िрд▓ाрд╕ рдХा рдЕрдзिрдХ рдоाрди рдеा, рддрде्рдп рдиिрд░ूрдкрдг рдХा рдХрдо, рдЙрд▓्рд▓рд╕िрдд рдЖрдиंрдж рдХी рдУрд░ рдЕрдзिрдХ рдЭुрдХाрд╡ рдеा рд╡िрд▓ाрд╕िрдд рддрде्рдпाрд╡рд▓ी рдХी рдУрд░ рдХрдо। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рд╣ाрдеों рдкрд░ाрд╕्рдд рд╣ोрдиा рдкрдб़ा। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рддрде्рдп рдЗрди рдХाрд╡्рдпों рдоें рдХрд▓्рдкрдиा рдХो рдЙрдХрд╕ा рджेрдиे рдХे рд╕ाрдзрди рдоाрди рд▓िрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдЬрдм рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рднी рдЪрд░िрдд्рд░ рд▓िрдЦा рдЬाрдиे рд▓рдЧा, рддрдм рднी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдЕрди्рдд рддрдХ рдпे рд░рдЪрдиाрдПँ рдХाрд╡्рдп рд╣ी рдмрди рд╕рдХीं, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдирд╣ीं। рдлिрд░ рднी рдиिрдЬंрдзрд░ी рдХрдеाрдУं рд╕े рд╡े рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рднिрди्рди рдеीं рдЙрдирдоें рдмाрд╣्рдп рддрде्рдпाрдд्рдордХ рдЬрдЧрдд् рд╕े рдХुрдЫ-рди-рдХुрдЫ рдЕрд╡рд╢्рдп рд░рд╣рддा рдеा।3

рд░ाрд╕ो-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдорддрднेрдж рд╣ै। рдЕрдзिрдХांрд╢ рд░ाрд╕ो рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдк्рд░рдХ्рд╖िрдк्рдд рдЕंрд╢ों рдХ рднрд░рдоाрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрди्рд╣ें рдЕрдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд░рдЪрдиा рдоाрдирддे рд╣ैं। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдпрджि рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рд╡िрджिрдд рд╣ोрддा рд╣ैं рдХि рдЙрд╕ рд╕рдордп рд░ाрдЬ्рдп рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рдеा рдФрд░ рдЬिрд╕ рдЪрд░िрдд-рдиाрдпрдХ рдХो рд▓ेрдХрд░ рд░ाрд╕ो рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ोрддी рдеी, рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рдгрди рднी рдЗрди рдЧ्рд░рди्рдеों рд╕े рдЬुрдб़рд╡ा рджेрддे рдеे। рдкрд░рди्рддु рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд░ाрд╕ो рдЧ्рд░рди्рде рд╣ी рдЕрдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╣ों, рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпे рдЖрджिрдХाрд▓ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ैं рддрдеा рдЗрдирдоें рдмाрдж рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХ्рд╖ेрдк рдХрд░ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣िрди्рджी-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рднी рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрди्рд╣ें рдЖрджिрдХाрд▓ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдХे рдЗрдирдХा рд╡рд░्рдгрди рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдХिрдпा рд╣ै।

 

рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп-рдкрд░рдо्рдкрд░ा

рд░ाрд╕ो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоूрд▓рддः рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╕े рдЙрдкрдЬा рд╣ुрдЖ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╣िрди्рджी-рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рд╣ै। рдЗрд╕े рджेрд╢рднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рдиाрдо рд╕े рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣िрди्рджू рд░ाрдЬрдкूрдд рд░ाрдЬाрд╢्рд░рдп рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдЪाрд░рдг рдпा рднाрдЯ рдеे। рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХा рдЬुрдб़ाрд╡ рд╕ीрдзे рд░ाрдЬा рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрддः рдЙрдирдХा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╕рдо्рдоाрди рдеा। рдЪाрд░рдг рдХрд▓ा-рд░рдЪрдиा рдоें рдХुрд╢рд▓ рд╣ोрддे рдеे। рд╡े рдпोрдж्рдзा рднी рд╣ोрддे рдеे, рдЬो  рдпुрдж्рдз рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд╕ेрдиा рдХी рдЕрдЧुрд╡ाрдИ рд╡िрд░ूрджाрд╡рд▓ी рдЧा-рдЧाрдХрд░ рдХिрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдпे рд░ाрдЬाрдУं, рдЖрд╢्рд░рдпрджाрддाрдУं, рд╡ीрд░ рдкुрд░ुрд╖ों рддрдеा рд╕ैрдиिрдХों рдХे рд╡ीрд░ोрдЪिрдд рдпुрдж्рдз рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддिрдкूрд░्рдг рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рдеे, рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдПрд╡ं рд╕рди्рджрд░्рднों рдХो рднी рдмाрд░ीрдХी рдХे рд╕ाрде рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рдеे। рд╡ीрд░ोрдЪिрдд рднाрд╡рдиाрдУं рдХे рд╡рд░्рдгрди рдХे рд▓िрдП рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрд╕рдХ рдпा рд░ाрд╕ो рдЫंрдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдеा, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдЫंрдж рдЗрд╕ рднाрд╡рдиा рдХो рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХूрд▓ рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд░ाрд╕ो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा।

рдЪाрд░рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд░рдЪрдиा рдХे рд╕рдордп рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдЕрдЪ्рдЫी рдирд╣ीं рдеी। рдкूрд░ा рджेрд╢ рдХрдИ рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдмँрдЯ рдЧрдпा рдеा। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд░ाрдЬा рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддा рдеा। рдЙрдирдоें рдЖрдпे рджिрди рдпुрдж्рдз рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा рдеा। рд╕рднी рд░ाрдЬा рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдоेрд▓-рдЬोрд▓ рд░рдЦрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдЖрдкрд╕ рдоें рд▓рдб़рддे-рднिрдб़рддे рд░рд╣рддे рдеे। рд░ाрдЬ्рдп-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиा рдЬрд░ूрд░ी рдеा। рд╡िрджेрд╢ी рд╕ाрдоंрддों рдХे рдЖ рдЬाрдиे рд╕े рдпुрдж्рдз рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдФрд░ рдЧрд░्рдо рд╣ो рдЧрдпा। рд╡िрджेрд╢ी рд╕ाрдоंрддों рдиे рджेрд╢ी рд░ाрдЬाрдУं рдоें рдлूрдЯ рдбाрд▓ो рдФрд░ рд░ाрдЬ рдХрд░ो рдХी рдиीрддि рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХिрдпा рдФрд░ рдПрдХ рджिрди рд╡े рдкूрд░े рд╣िрди्рджू-рдЬाрддि рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдмрди рдЧрдП। рдЬिрд╕ рд╣िрди्рджू рд░ाрдЬा рдиे рдЙрдирдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рдЙрд╕рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпुрдж्рдз рдХी рдаाрди рд▓ी рдФрд░ рд╢िрдХाрд░ рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рдЕрдзीрди рдХрд░ рд▓िрдпा। рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рдмिрдЧрдб़рдиे рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рднी рдмिрдЦрд░ाрд╡ рдЖрдпा। рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣िрди्рджू рдЬाрддिрдпाँ рдЙрдкрдЬाрддिрдпाँ рдоें рдмрдв़рддी рдЧрдИं। рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рднी рдЙрдкрд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ो рдЧрдП। рд╕рднी рдЬाрддिрдпों рдФрд░ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдоें рдЬो рдоेрд▓рдЬोрд▓ рдФрд░ рд╕ौрд╣ाрд░्рдж рдкрд╣рд▓े рдеा, рд╡рд╣ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╡ैрдордирд╕्рдп рднाрд╡ рдоें рдмрджрд▓ рдЧрдП। рдЖрдпे рджिрди рдПрдХ рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧ рджूрд╕рд░ी рдЬाрддि рд╕े рдФрд░ рдПрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХे рд▓ोрдЧ рджूрд╕рд░े рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рд╕े рд▓рдб़рдиे-рднिрдб़рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдпुрдж्рдзोрди्рдоाрдж рдмрдв़ा। рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдоेрд▓рдЬोрд▓ рдФрд░ рдПрдХрддा рдХे рдЕрднाрд╡ рдиे рдЗрд╕े рдФрд░ рдмрдв़рдиे рджिрдпा। рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдЗрд╕ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕े рджेрд╢ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рджрдпрдиीрдп рд╣ो рдЧрдпी। рд▓ोрдЧ рднूрдЦों рдорд░рдиे рд▓рдЧे। рднूрдЦे рд▓ोрдЧों рдХो рдорд░рдиे рдФрд░ рдоाрд░рдиे рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдФрд░ рдХोрдИ рдХाрдо рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдпा рдеा। рдХिрди्рддु  рдпे рд▓ोрдЧ рдЬो рдиिрдо्рди рдФрд░ рдиिрдо्рди рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХे рдеे, рд▓рдб़ рдирд╣ीं рдкा рд░рд╣े рдеे। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓рдб़рдиे рд╡ाрд▓ी рдЬाрддि, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд░ाрдЬрдкूрдд рдЬाрддि рдХी рд╕ेрд╡ा рдХी рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд▓рдб़рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдХрд╕ाрдпा। рд╡े рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЬा рдХो рджुःрдЦी рдирд╣ीं рджेрдЦ рд╕рдХрддे рдеे। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиा рдЕрдкрдиा рдиैрддिрдХ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдоाрди рд▓िрдпा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдПрдХ рдзрд░्рдо рдФрд░ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХे рд▓ोрдЧ рджूрд╕рд░े рдзрд░्рдо рдФрд░ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рд╕े рдЕрдкрдиे рдХो рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧे рд╣ुрдП рдеे। рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рднी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдмрдв़ा। рд▓ोрдЧ рдХ्рд░рдорд╢ः рдЬाрддिрдпों рдФрд░ рдЙрдкрдЬाрддिрдпों рддрдеा рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдФрд░ рдЙрдкрд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рд╣ोрддे рдЬा рд░рд╣े рдеे। рд▓рдб़рдиे рд╡ाрд▓ी рдЬाрддि рдХे рд▓िрдП рд╕рдЪрдоुрдЪ рд╣ी рдЪैрди рд╕े рд░рд╣рдиा рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рдЧрдпा рдеा рдХ्рдпोंрдХि рд╕рднी рджिрд╢ाрдУं рд╕े рдЖрдХ्рд░рдордг рд╣ोрдиे рдХी рд╕рдо्рднाрд╡рдиा рдеी। рдиिрд░рди्рддрд░ рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рдХो рднी рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдЪाрд░рдг рдЗрд╕ी рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХे рд▓ोрдЧ рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдХाрдо рд╣рд░ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдЖрд╢्рд░рдпрджाрддा рдХे рдпुрдж्рдзोрди्рдоाрдж рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдШрдЯрдиा-рдпोрдЬрдиा рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░рдиा рдеा। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЬिрд╕ рд╕рдордп рдХोрдИ рджेрд╢ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ (рдЬाрддि) рдпुрдж्рдз рдоें рд╡्рдпрд╕्рдд рд░рд╣рддा рд╣ै рдЙрд╕ рд╕рдордп рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХрд░्рдо рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдЙрд╕े рдЪेрддрдиा рдоें рд╕्рдеाрди рджेрдиा। рдЪाрд░рдг-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпा рд░ाрд╕ो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рд╡рд░ рд╡ीрд░рдд्рд╡ рд╣ोрдиे рдХा рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рдеा।

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рд░ाрд╕ो рд╢рдм्рдж рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЕрдм рддрдХ рдХрдИ рдордд рд╕ाрдордиे рдЖрдП рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдЧाрд░्рд╕ा рдж рддाрд╕ी рдиेрд░ाрд╕ो рд╢рдм्рдж рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि рд░ाрдЬрд╕ूрдп, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиेрд░рд╕ाрдпрдг рдФрд░ рдбॉ. рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдоेрдиाрд░िрдпा рдиेрд░рд╣рд╕्рдп рд╕े рдоाрдиा рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджीрд░ाрд╕рдХ рдХो рдПрдХ рдЫंрдж рднी рдоाрдирддे рд╣ै рдФрд░ рдХाрд╡्рдп-рднेрдж рднी। рдРрд╕ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ैं рдХि рдЙрд╕ рдХाрд╡्рдп рдХी рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЫंрджों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा рдеा। рдпे рдХाрд╡्рдп рдЪрд░िрдд्рд░-рдк्рд░рдзाрди рд╣ैं। рдЗрди рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХो рдХाрд╡्рдп рдоें рдмाँрдзрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдоूрд▓рддः рд░ाрд╕рдХ рдЫंрдж рдХा рд╕рдоुрдЪ्рдЪрдп рд╣ै। рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рд╡ीрд░ोрдЪिрдд рдЫंрдж рдХा рд╕рдоुрдЪ्рдЪрдп рд╣ै। рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рд╡ीрд░ोрдЪिрдд рдФрд░ рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ोрдЪिрдд рднाрд╡рдиाрдУं рдХे рд╡рд░्рдгрди рд╕ुрд▓рднрддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं। рд░ाрд╕ो рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдЧ्рд░рди्рде рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै -  

1. рдЦुрдоाрдг рд░ाрд╕ो – рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдХृрддिрдпों рдоें рдЦुрдоाрдг рд░ाрд╕ो рдХा рд╕्рдеाрди  рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╢िрд╡ рд╕िंрд╣ рд╕ेंрдЧрд░ рдХी рдХृрддि рд╢िрд╡рд╕िंрд╣ рд╕рд░ोрдЬ рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд░рдЪрдпिрддा рджрд▓рдкрддि рд╡िрдЬрдп рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЗрд╕рдХो рдирд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी (рд╕рди् 812 рдИ.) рдХी рд░рдЪрдиा рдоाрдирддे рд╣ै।4 рдЗрд╕рдоें рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдЪिрдд्рддौрдб़-рдирд░ेрд╢ рдЦुрдордг (рдЦुрдо्рдоाрдг) рдж्рд╡िрддीрдп рдХे рдпुрдж्рдзों рдХा рд╕рдЬीрд╡ рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХिрди्рддु рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рд╡ृрдд्рдд-рд╕ंрдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рд╕рдд्рд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХी рд░рдЪрдиा рдард╣рд░рддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдд्рд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЪिрдд्рддौрдб़-рдирд░ेрд╢ рд░ाрдЬрд╕िंрд╣ рддрдХ рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдХे рдпрд╢ोрдЧाрди рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдоिрд▓рддा рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕рдХो рдЖрджिрдХाрд▓ीрди рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рднीрддрд░ рдирд╣ीं рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдбॉ. рдирдЧेрди्рдж्рд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рд╡ृрдд्рдд рд╕ंрдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХे рдкाрд╕ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рдкैрдиी рджृрд╖्рдЯि рдеी; рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рднी рд╡े рдЖрджिрдХाрд▓ рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдХो рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдФрд░ рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХे рднрдг्рдбाрд░ рдоें рдбाрд▓рдиे рдХा рдкुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░рдХे рдпрд╢ рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬрдм рдХि рд╡рд╣ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЙрди рдХाрд▓ों рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े рдХिрд╕ी рднी рд░ूрдк рдоें рдоेрд▓ рдирд╣ीं рдЦाрддी। рдЗрди рд▓ोрдЧों рдиे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХे рдиाрдоों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рднी рдн्рд░рдо рдкैрджा рдХिрдпा рд╣ै।5 рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдбॉ. рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдоेрдиाрд░िрдпा рдЬैрд╕े рдк्рд░рдмुрдж्рдз рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдиे рднी рдЗрд╕ рдХृрддि рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рджрд▓рдкрддि-рд╡िрдЬрдп рдХो рдЬैрди рд╕ाрдзु рдоाрдиा рд╣ै рдЬो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдЧрд▓рдд рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд░рдЪрдиा-рд╢िрд▓्рдк рдФрд░ рд╡рд╕्рддु-рд╡िрдзाрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдХाрд╡्рдп рдХिрд╕ी рдЬैрди рд╕ाрдзु рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд░рдЪिрдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рдпрджि рдРрд╕ा рд╣ोрддा рддो рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ी рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा рдХी рдЕрди्рддрд░्рд╡рд╕्рддु рдоें рдЬैрди рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоिрд▓рддा, рдЬो рдХि рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЗрд╕рдХा рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рдирд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоाрди рд▓ेрдиे рдоें рдХोрдИ рдЖрдкрдд्рддि рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рдкрдб़рддी।

рдЗрд╕ рдЧ्рд░рди्рде рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╣рд╕्рддрд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рддि рдкूрдиा-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ाрд▓рдп рдоें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХुрд▓ рдкाँрдЪ рд╣рдЬाрд░ рдЫंрдж рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рд╕рдордХाрд▓ीрди рд░ाрдЬाрдУं рдХे рдЖрдкрд╕ी рд╡िрд╡ाрджों рдХे рдмाрдж рд╣ुрдП рдПрдХрддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдм्рдмाрд╕िрдпा рд╡ंрд╢ рдЕрд▓рдоॉрдоू рдЦрд▓ीрдлा рдФрд░ рдЦुрдоाрдг рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдП рдпुрдж्рдз рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХृрддि рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рд░ोрдХाрд░ рд░ाрдЬा рдЦुрдоाрдг рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ांрдХрди рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдк्рд░ेрдо рдХो рджрд░्рд╢ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдХृрддिрдХाрд░ рдиे рдиाрдпिрдХा рднेрдж рдФрд░ рд╖рдЯ्рдЛрддुрд╡рд░्рдгрди рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рднी рдХिрдпा рдЬो рд░рдордгीрдп। рд╡ीрд░ рдФрд░ рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рд░рд╕ рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕рдоें рджोрд╣ा, рд╕рд╡ैрдпा рдФрд░ рдХрд╡िрдд्рдд рдЫंрджों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рднाрд╖ा рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рд╣िрди्рджी рд╣ै। рдЬैрд╕े –

рдкिрдЙ рдЪिрдд्рддौрдб़ рди рдЖрд╡िрдК рд╕ाрд╡рдг рдкрд╣िрд▓ी рддीрдЬ।

рдЬौрд╡े рд╡ाрдЯ рд░рддि рд╡िрд░рд╣िрдгी, рд░िрд╡рдг-рд░िрд╡рдг рдЕрдгрд╡ै рдЦीрдЬ।।

рд╕ंрджेрд╕ो рдкिрдЙ рд╕ाрд╣िрдмा, рдкाрдЫो рдлिрд░िрдп рди рджेрд╣।

рдкंрдЫी рдШाрд▓्рдпा рдкीрдЬ्рдЬрд░े, рдЫूрдЯрдг рд░ो рд╕ंрджेрд╕।।6

2. рдкрд░рдоाрд▓ рд░ाрд╕ो – рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдЕрдЧрд▓ी рдХृрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░рдоाрд▓ рд░ाрд╕ो рдХा рдиाрдо рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ेрдЖрд▓्рд╣ाрдЦрдг्рдб рднी рдХрд╣рддे рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЗрд╕े рдмैрд▓ेрдб рддрдеा рдбॉ. рд░ाрдордХुрдоाрд░ рд╡рд░्рдоा рдиे рдЗрд╕े рд╡ीрд░рдЧाрдеा рдХाрд╡्рдп рдХрд╣ा рд╣ै।7 рдЕрднी рддрдХ рдЗрд╕рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдк्рд░рддि рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рд╣ै рдЬो  ‘рдЖрд▓्рд╣ाрдЦрдг्рдб рдк्рд░рдк्рдд рд╣ै рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдд рдмाрдж рдоें рд▓िрдкिрдмрдж्рдз рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╕рди् 1865 рдИ. рдоें рдЪाрд░्рд▓्рд╕ рдЗрд▓िрдпрдЯ рдиे рдЬिрд╕рдЖрд▓्рд╣ाрдЦрдг्рдб рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХрд░ाрдпा рдеा, рд╡рд╣ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдоौрдЦिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рддि рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдбां. рд╢्рдпाрдорд╕ुंрд░ рджाрд╕ рдиे  ‘рдкрд░рдоाрд▓ рд░ाрд╕ोрдХा рдкाрда рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХिрдпा рдФрд░ рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░рдгी рд╕рднा, рдХाрд╢ी рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░ाрдпा। рдкाрда-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рдмाрдж рднी рдпрд╣ рдХृрддि рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдирд╣ीं рдмрди рд╕рдХी। рдпрд╣ 13рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд░рдЪрдпिрддा рдЬрдЧрдиिрдХ рд╣ैं,рдЬो рдорд╣ोрдмा рдХे рдирд░ेрд╢ рдкрд░рдорд░्рджिрджेрд╡ рдХा рдЖрд╢्рд░िрдд рдеा। рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдиे рдЗрд╕ рдХाрд╡्рдп рдоें рдорд╣ोрдмा рдХे рджो рджेрд╢ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡ीрд░ों рдЖрд▓्рд╣ा рдФрд░ рдКрджрд▓ рдХे рд╡ीрд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдпрдеाрд░्рде рдв़ंрдЧ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЖрд▓्рд╣ा рдЫंрдж (рд╡ीрд░рдЫंрдж) рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рднाрд╖ा рдмैрд╕рд╡ाрдб़ी рд╣ै।

рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рд╡ैрд╕े рд╕ाрд░े рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рд╣ै рдкрд░ рдмैрд╕рд╡ाрдб़ा рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рдЗрд╕рдХे рдЧाрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХ рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдоें, рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рдоें рдорд╣ोрдмा рдХे рдиिрдХрдЯ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЗрд╕рдХा рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдЪрд▓рди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЧीрдд-рдпोрдЬрдиा рдФрд░ рдЫंрдж рд╡िрдзाрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдПрдХ рд╡ीрд░рдЧीрддाрдд्рдордХ рдХाрд╡्рдп рд╣ै-

рдмाрд░рд╕ рдмрд░िрд╕ рд▓ै рдХुрдХूрд░ рдЬिрдПँ, рдФ рддेрд░рд╣ рд▓ै рдЬिрдПँ рд╕िрдпाрд░।

рдмрд░िрд╕ рдЕрдаाрд░рд╣ рдХ्рд╖рдд्рд░ी рдЬिрдПं, рдЖрдЧे рдЬीрд╡рди рдХो рдзिрдХ्рдХाрд░।।8

3. рдЬрдпрдЪрди्рдж्рд░рдк्рд░рдХाрд╢ рдФрд░ рдЬрдпрдордпंрдХ рдЬрд╕-рдЪрди्рдж्рд░िрдХा – рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЬрдпрдЪрди्рдж्рд░рдк्рд░рдХाрд╢ рдФрд░  ‘рдЬрдпрдордпंрдХ рдЬрд╕-рдЪрди्рдж्рд░िрдХाрдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рд╢िрд╡рд╕िंрд╣ рд╕рд░ोрдЬ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрди्рд╣ें рдХ्рд░рдорд╢: рднрдЯ्рдЯрдХेрджाрд░ рддрдеा рдордзुрд░рдХрд╡ि рдХी рдХृрддि рдоाрдиा рд╣ै। рдпे рд░рдЪрдиाрдПँ рд╕рди् 1167 рдИ. рд╕े рд╕рди् 1186 рдИ. рдХे рдордз्рдп рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдеी। рдпे рдХрд╡ि рдХрди्рдиौрдЬ рдХे рд░ाрдЬा рдЬрдпрдЪрди्рдж्рд░ рдХे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХे рджрд░рдмाрд░ рдХी рд╢ोрднा рдмрдв़ाрддे рдеे। рдХुрдЫ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдиे рднрдЯ्рдЯ рдХेрджाрд░ рдХो рд╢рд╣ाрдмुрдж्рджीрди рдЧोрд░ी рдХा рджрд░рдмाрд░ी рдХрд╡ि рдоाрдиा рд╣ै рдЬो рдХि рдЧрд▓рдд рд╣ै। рд╕ोрдЪрдиे рдХी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдпрджि рдпे рд╢рд╣ाрдмुрдж्рджीрди рдЧोрд░ी рдХे рджрд░рдмाрд░ी рдХрд╡ि рд╣ोрддे рддो рдЙрдирдХा рдпрд╢ोрдЧाрди рдХрд░рддे, рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдРрд╕ा рди рдХрд░рдХे, рдЬрдпрдЪрди्рдж्рд░ рдХा рдпрд╢ोрдЧाрди рдХिрдпा рд╣ै।  ‘рдЬрдпрдордпंрдХрдЬрд╕-рдЪрди्рдж्рд░िрдХा рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдордзुрдХрд░ рдиे рднी рдЗрд╕ рдЧ्рд░рди्рде рдоें рдЬрдпрдЪрди्рдж्рд░ рдХे рдк्рд░рддाрдк рдФрд░ рдкрд░ाрдХ्рд░рдо рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрди рдХृрддिрдпों рддрдеा рд╣рд╕्рддрд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рддिрдпों рдХी рдЕрдиुрдкрд▓рдм्рдзрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХा рдЕрд╕िрдд्рд╡ рдЦрддрд░े рдоें рд╣ै। рдЬो рднी рд╣ो, рдПрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै, рднрд▓े рд╣ी рдпे рдХृрддिрдпां,рдиोрдЯिрд╕рдоाрдд्рд░ рд╣ी рдХ्рдпों рди рд╣ों।

4. рд╣рдо्рдоीрд░ рд░ाрд╕ो -  рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдЪौрдеी рдХृрддि рдХा рдиाрдо рд╣рдо्рдоीрд░ рд░ाрд╕ोрд╣ै। рдЖрдЬ рддрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ुрдк рдоें рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा рдХी рдЦोрдЬ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпी рд╣ै। рд╣ाँ,рдк्рд░ाрдХृрддрдкैंрдЧрд▓рдо् рдоें рд╣рдо्рдоीрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЖрда рдЫंрдж рдЕрд╡рд╢्рдп рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ीं рдЖрда рдЫंрджों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे  рдЗрд╕рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рд╣ै। рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдзाрд░рдгा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕ рдХृрддि рдХे рд░рдЪрдпिрддा рд╢ाрдб़рд░्рдЧрдзрд░ рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं рдкं. рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдиे  ‘рдк्рд░ाрдХृрдд рдкैрдб.рдЧрд▓рдо рдХे рдЖрда рдЫंрджों ( рд╣рдо्рдоीрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд) рд╕े рд░рдЪрдпिрддा рдХे рд░ुрдк рдоेंрдЬрдЬ्рдЬрд▓ рдХा рдиाрдоोрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै - рдЙрдЪिрдд рднी рд╣ै। рд╕рдЪрдоुрдЪ рдк्рд░ाрдХृрддрдкैंрдЧрд▓рдо् рдХे рджो рдЫंрджों рдоें рдЗрд╕ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХा рдиाрдо рдЖрдпा рд╣ै –

1. рд╣рдо्рдоीрд░ рдХрдЬ्рдЬु рдЬрдЬ्рдЬрд▓ рднрдгрд╣ рдХोрдгाрд╣рдг рдоुँрд╣ рдорд╣ рдЬрд▓рдЙ।

рд╕ुрдгрддाрди рд╕ीрд╕ рдХрд░рд╡ाрдг рджрд╣ рддेрдЬ्рдЬि рдХрдмрд▓ेрд░ рджीрдЕрдЪрд▓рдЙ।9

2. рдвोрдг्рдгा рдоाрд░िрдЕ рдвिрдг्рдгी рдорд╣ рдоुрдЪ्рдЫिрдо рдоेрдЪ्рдЫ рд╕рд░ीрд░।

рдкुрд░ рдЬрдЬ्рдЬрд▓ा рдоंрддिрд╡ाрд░ рдЪрд▓िрдЙ рд╡ीрд░ рд╣рдо्рдоीрд░।10

рджूрд╕рд░े рдХी рдЕंрддिрдо рдкंрдХ्рддि рдХा рдЕрд░्рде рдпрд╣ рд╣ै рдЬрдЬ्рдЬрд▓ рдФрд░ рдоंрдд्рд░िрд╡рд░ рдЖрдЧे рдХрд░рдХे рд╡ीрд░ рд╣рдо्рдоीрд░ рдЪрд▓े рди рдХि рдЖрдЧे рдоंрдд्рд░िрд╡рд░ рдЬрдЬ्рдЬрд▓ рдХो рдХрд░рдХे рд╡ीрд░ рд╣рдо्рдоीрд░ рдЪрд▓े (рдЬैрд╕ा рдХि рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдХिрдпा рд╣ै)। рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХा рдХрд╡ि рддрд▓рд╡ाрд░ рдХा рднी рдзрдиी рд╣ोрддा рдеा рдЬो рд╕ेрдиा рдХे рдЖрдЧे-рдЖрдЧे рдЪрд▓рддा рдеा рдЬैрд╕े рдЪрди्рджрдмрд░рджрдпी। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдоंрдд्рд░ी рдФрд░ рд░ाрдЬा рд░рд╣рддे рдеे। рдбॉ. рдоाрддाрдк्рд░рд╕ाрдж рдЧुрдк्рдд рдЬैрд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдХे рдЕрд░्рде рдХो рди рд╕рдордЭ рдкाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЙрдЬ्рдЬрд▓ рдХो рдоंрдд्рд░ी рдоाрди рд▓िрдпा рд╣ै। рд╣рдо्рдоीрд░рджेрд╡ рд╕рди् 1300 рдИ. рдоें рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХी рдЪрдв़ाрдИ рдоें рдоाрд░े рдЧрдП рдеे। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕ рдХृрддि рдХा рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ 13рд╡ीं рд╢рддी рд╣ी рдоाрдирдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рдоें рд╣рдо्рдоीрд░ рджेрд╡ рдФрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рдпुрдж्рдз рдХा рд╣ी рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

5. рд╡ीрд╕рд▓рджेрд╡ рд░ाрд╕ो -  ‘рд╡ीрд╕рд▓рджेрд╡ рд░ाрд╕ो рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдкाँрдЪрд╡ी рдХृрддि рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдмाрд░рд╣ рд╕े рд╡рд╣ोрдд्рддрд░ाँ рдордЭाрд░ि। рдЬाрда рд╡рджी рдирд╡рдоी рдмुрдзрд╡ाрд░ि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬेрд╖्рда рд╡рджी рдирд╡рдоी, рджिрди рдмुрдзрд╡ाрд░ рд╕рди् 1155 рдИ. (рд╕ंрд╡рдд् 1212 рд╡ि.) рдоें рд╣ुрдИ рдеी। рдЗрд╕рдХे рд░рдЪрдпिрддा – рдирд░рдкрддि рдиाрд▓्рд╣ рдеे, рдЬो рдЕрдЬрдоेрд░ рдХे рдЪौрд╣ाрди рд░ाрдЬा рдмीрд╕рд▓рджेрд╡ (рд╡िрдЧ्рд░рд╣рд░ाрдЬ рдЪрддुрд░्рде) рдХे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдеे। рдпрд╣ рдПрдХ рд╢्рд░ृंрдЧाрд░рдоूрд▓рдХ рд░рдЪрдиा рд╣ैं рдЬो рдЧेрдп рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЪाрд░ рдЦрдг्рдб рд╣ैं। рдкूрд░ी рд░рдЪрдиा рд╢्рд░ृंрдЧाрд░рдоूрд▓рдХ рд░рдЪрдиा рд╣ैं рдЬो рдЧेрдп рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЪाрд░ рдЦрдг्рдб рд╣ैं। рдкूрд░ी рд░рдЪрдиा рд▓рдЧрднрдЧ 2000 рдЪрд░рдгों рдоें рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЪाрд░ рдЦрдг्рдб рдоें рдмीрд╕рд▓рджेрд╡ рдФрд░ рдоाрд▓рд╡ा рдХे рднोрдЬ рдкрд░рдоाрд░ рдХी рдХрди्рдпा рд░ाрдЬрдорддी рдХा рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡рд░्рдгрди, рджूрд╕рд░े рдЦрдг्рдб рдоें рдмीрд╕рд▓рджेрд╡ рдХा рд░ाрдиी рд╕े рд░ूрдардХрд░ рдЙрдб़ीрд╕ा рдЬाрдиा рддрдеा рд╡рд╣ाँ рдмाрд░рд╣ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд░рд╣рдиा, рддीрд╕рд░े рдЦрдг्рдб рдоें рд░ाрдЬрдорддी рдХा рд╡िрд░рд╣-рд╡рд░्рдгрди рдмीрд╕рд▓рджेрд╡ рдХा рдЙрдб़ीрд╕ा рд╕े рд▓ौрдЯрдиा рдФрд░ рдЪौрдеे рдЦрдг्рдб рдоें рднोрдЬ рдХा рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рдХो рдЕрдкрдиे рдШрд░ рд▓े рдЖрдиे рдХी рдХрдеा рддрдеा рдмीрд╕рд▓рджेрд╡ рдХा рдЙрд╕े рдкुрдиः рдЪिрдд्рддौрдб़ рд▓ौрдЯा рд▓ाрдиे рдХा рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ै। рдкूрд░ा рдХाрд╡्рдп рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдХोрдорд▓рдзрд░्рдоी рд░ाрд╕рдХ рдХाрд╡्рдп рд╣ै рдЬो рдк्рд░ेрдо рдк्рд░рдзाрди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЧेрдп рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдоिрд▓рди рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдПं рдХрдо, рд╡िрд░рд╣ рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдПँ рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рдПрдХ рд╕ंрджрд╢рдХाрд╡्рдп, рдЧेрдпрдХाрд╡्рдп рдФрд░ рд╡िрд░рд╣ рдк्рд░рдзाрди рдХाрд╡्рдп рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рднाрд╖ा рдкрд░рд╡рд░्рддी рдЕрд╡рд╣рдЯ्рдЯ рд╣ै।

6. рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд░ाрд╕ो – рдоिрд╢्рд░рдмрди्рдзुрдУं рдиे рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдПрдХ рдХृрддिрд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд░ाрд╕ो рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд░рдЪрдпिрддा рдирд▓्рд▓рд╕िंрд╣ рд╣ै। рдЗрд╕ рдХृрддि рдХा рдиाрдпрдХ рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд╕рдо्рднрд╡рддः рд╡िрд╢्рд╡ाрдоिрдд्рд░ рдЧोрдд्рд░ीрдп рдЧुрд╣िрд▓рд╡ंрд╢ीрдп рд░ाрдЬा рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд╕े рднिрди्рди рд╣ै рдЬिрд╕рдиे рдХाрдИ рдиाрдордХ рд╡ीрд░ рдпोрдж्рдзा рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд░ाрдЬा рдХे рдк्рд░рдкौрдд्рд░ рд╡िрдЬрдп рд╕िंрд╣ рдХा рдПрдХ рд╣िрди्рджी рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рджрдоोрд╣ (рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢) рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै; рдиे рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा рдоें рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдиे рд░ाрдЬा рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдФрд░ рдмंрдЧрд░ाрдЬा рдХे рдмीрдЪ рд╣ुрдП рдпुрдж्рдзों рдХो рд╕рдЬीрд╡ рд░ूрдк рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рд╕рди् 1298 рдИ. рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे рдЗрд╕ी рдиाрдо рдХी рджूрд╕рд░ी рдХृрддि рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рднी рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдорд▓्рд▓рджेрд╡ рд╣ै। рд╢िрд▓्рдк-рд╡िрдзाрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЖрджिрдХाрд▓ рдХे рдмाрдж рдХी рд░рдЪрдиा рдард╣рд░рддी рд╣ै।

7. рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рд░ाрд╕ो – рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдЕрди्рддिрдо рдХृрддि рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рд░ाрд╕ो рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд░рдЪрдпिрддा рдЪрди्рджрдмрд░рджाрдИ рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें – рдпे рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рдердо рдорд╣ाрдХрд╡ि рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЗрдирдХा рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рд░ाрд╕ो рд╣िрди्рджी рдХा рдк्рд░рдердо рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд╣ै। рдЪंрдж рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдЕंрддिрдо рд╣िрди्рджू рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рдХे рд╕ाрдоंрдд рдФрд░ рд░ाрдЬрдХрд╡ि рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рдпे рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рдХे рд░ाрдЬрдХрд╡ि рд╣ी рдирд╣ीं, рдЙрдирдХे рд╕рдЦा рдФрд░ рд╕ाрдоंрдд рдеे; рддрдеा рд╖рдб् рднाрд╖ा, рд╡्рдпाрдХрд░рдг, рдХाрд╡्рдп, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЫंрджрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдЬ्рдпोрддिрд╖, рдкुрд░ाрдг, рдиाрдЯрдХ рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рд╡िрдзाрдУं рдоें рдкाрд░ंрдЧрдд рдеे।11 рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рд╕рди् 1168 рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЬрдирд╕ुрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬिрд╕ рд╕рдордп рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рдЪौрд╣ाрди рдХो рдоुрд╣рдо्рдордж рдЧोрд░ी рдмрди्рджी рдмрдиाрдХрд░ рд▓े рдЬा рд░рд╣ा рдеा, рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЪрди्рдж рднी рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдХे рд╕ाрде рдЧрдпा рдеा। рдЙрд╕ी рд╕рдордп рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдЬрд▓्рд▓ (рдЬрд▓्рд╣рдг) рдХो рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рд░ाрд╕ो рдХो рд╕ौंрдк рдЧрдпा рдеा।рдкुрд╕्рддрдХ рдЬрд▓्рд╣рдг рд╣рдд्рде рджै, рдЪрд▓ि рдЧрдЬ्рдЬрди рдиृрдк рдХाрдЬ। рдРрд╕ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдЬрд▓्рд╣рдг рдиे рдЪрди्рдж рдХे рдЕрдкूрд░्рдг рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХो рдкूрд░ा рдХिрдпा рдеा।

рдЕрднी рддрдХ рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рд░ाрд╕ो рдХे рдЪाрд░ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рд╣ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рдЬिрд╕рдХा рдХрд▓ेрд╡рд░ рдмрдб़ा рд╣ै, рдХाрд╢ी рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै рдФрд░ рдЬिрд╕рдХी рд╣рд╕्рддрд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рддिрдпाँ рдЙрджрдпрдкुрд░ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ाрд▓рдп рдоें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рддि 17рд╡ीं рд╢рддी рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХी рд╣ै। рддीрд╕рд░ा рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд▓рдШु рд╣ै рдЬिрд╕рдоें 3500 рдЫंрдж рд╣ी рд╕ंрдХрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдХेрд╡рд▓ 19 рд╕рдордп рд╣ैं। рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рддि рдмीрдХाрдиेрд░ (рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди) рдоें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдЪौрдеे рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рдХे рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рд░ाрд╕ो рдоें рдХेрд╡рд▓ 1300 рдЫंрдж рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рдирд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рднाрд░рддी рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рдЫोрдЯा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै।

рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп-рд░ूрдк рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдПрдХ рдРрд╕ा рдмेрдЬोрдб़ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдоाрдирд╡-рдЬीрд╡рди рдХे рджोрдиों рдЧрд░िрдоाрдордп рдФрд░ рдЙрджाрди्рдд рдкрдХ्рд╖ों рддрдеा рд╡ीрд░ рдФрд░ рд╢्рд░ृंрдЧाрд░-рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рдПрдХ рд╕ाрде рд╡рд░्рдгिрдд рджिрдЦрд▓ाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдиाрдпрдХ рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рдЕрдоिрдд рдкौрд░ुрд╖ рдФрд░ рд╢ौрд░्рдп рдХे рд╣ी рдирд╣ीं, рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं। рдпрд╣ рдХृрддि рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕-рдЧाрдеा рдХी рдХрдб़ी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрдоंрддी-рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдХрд░्рдо рдХो рдпрдеाрд░्рде рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕рдоें рд╡рд╕्рддु-рд╡рд░्рдгрди, рднाрд╡-рд╡्рдпंрдЬрдиा, рдЫंрдж рдк्рд░рдпोрдЧ рдФрд░ рдЕрд▓ंрдХाрд░-рд╡िрдзाрди рдХा рдЕрдиूрдаा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рднाрд╖ा рдбिंрдЧрд▓ рдФрд░ рдкिंрдЧрд▓ рджोрдиों рд╣ै। рдпुрдж्рдзों рдХे рд╡рд░्рдгрди рдоें рд╡ीрд░рддा рдФрд░ рдкрд░ाрдХ्рд░рдо рдХी рдЕрдж्рднूрдд рд╕рд░्рдЬрдиा рд╣ैं, рд╕ौрди्рджрд░्рдп, рдк्рд░ेрдо-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХे рд░рд╕ीрд▓े рдЪिрдд्рд░ рдЙрддाрд░े рдЧрдП рд╣ैं – рдкрд░рди्рддु рдиैрддिрдХ рдорд░्рдпाрджाрдУं рдХा рдХрд╣ीं рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╡рд╕्рддु, рд╕ंрд╡ेрджрди, рд░ंрдЧ рдФрд░ рдз्рд╡рдиिрдпों рдХे рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ै –

рд╡рдЬ्рдЬिрдп рдШोрд░ рдиिрд╕ाрди рд░ाрди рдЪौрд╣ाрди рдЪрд╣ूँ рджिрд╕ि।

рд╕рдХрд▓ рд╕ूрд░ рд╕ाрдоंрдд рд╕рдорд░ рдмрд▓ рдЬंрдд्рд░ рдоंрдд्рд░ рддिрд╕ि।

рдЙрда्рдаि рд░ाрдЬ рдк्рд░рдеिрд░ाрдЬ рдмाрдЧ рд▓рдЧ्рдЧ рдордирд╣ु рд╡ीрд░ рдирдЯ।

рдХрдв़рдд рддेрдЧ рдорди рдмेрдЧ рд▓рдЧрдд рдордирд╣ु рдмीрдЬु рдЭрдЯ्рдЯ рдШрдЯ्рдЯ।12

рдЪाрд░рдг-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдпрд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрди рд╕ाрдоंрддो рдХे рд╢ोрд╖рдг-рдХрд░्рдо рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рдЬрд░, рдЬोрд░ू рдФрд░ рдЬрдоीрди рд╕े рдеा। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬो рднी рдпुрдж्рдз рдХिрдП рдЬाрддे рд░рд╣े рдЙрдирдХा рд╕ंрдмंрдз рдХेрд╡рд▓ рдЙрди्рд╣ीं рд╕े рдеा। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрдирддा рд╕े рдЗрд╕рдХा рджूрд░ рддрдХ рдиाрддा рдирд╣ीं рдеा। рдпुрдж्рдз рдХे рдЬीрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рд╕्рддрдЧрдд рдиाрд░ी рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдоंрддों рдХी рднोрдЧ्рдпा рдмрди рдХрд░ рд░рд╣ी рдеी। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрдирддा рдХे рд╣िрдд-рдЪिрди्рддрди рдЬैрд╕े рд╕рд░ोрдХाрд░ों рд╕े рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рд╕ंрдмंрдз рдирд╣ीं рдеा। рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЬो рднी рд╣рдердХрдг्рдбे рдЕрдкрдиाрдП рдЬाрддे рдеे – рдЙрд╕рд╕े рдоाрдд्рд░ рд╕ाрдоंрддो рдХा рд╣िрдд-рдЪिрди्рддрди рд╣ोрддा рдеा। рдпुрдж्рдз рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╕ाрдоंрддों рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзी рдФрд░ рдЧौрд░рд╡ рдХा рдХाрд░рдг рдмрдиी рд╣ुрдИ рдеी। рдоाрдирд╡-рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╡рд░्рдЧ рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдЕрд╡рдХाрд╢ рдирд╣ीं рдеा। рдпुрдж्рдз рдЬाрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдкेрд╢ा рдмрди рдЧрдпा рдеा। рдЗрди рд╕ाрдоंрддों рдХे рджो рд╣ी рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдп рдеे – рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиा рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЧрдИ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЙрдкрднोрдЧ рдХрд░рдиा। рдиाрд░िрдпों рдХो рднोрдЧ्рдпा рд╡рд╕्рддु рдмрдиाрдХрд░ рдЗрди рд╕ाрдорди्рддों рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдХो рдФрд░ рднी рдЧिрд░ा рджिрдпा рдеा। рдмाрд╣рд░ी рдЖрдХ्рд░рдордгों рдиे рджेрд╢, рдЬाрддि рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрд╡рдирддि рдХे рдХрдЧाрд░ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪा рджिрдпा। рдиिрд░ंрддрд░ рдпुрдж्рдз рдХे рдЕрдиुрдЧूँрдЬ рд╕े рджेрд╢ рдФрд░ рдЬाрддि рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЧрддि рдердо-рд╕ी рдЧрдИ рдеी। рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХी рдЪाрд╣ рд╕ाрдоंрддों рдоें рди рдеी। рдпुрдж्рдз рдФрд░ рд╡िрд▓ाрд╕िрддा рд╣ी рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдоुрдЦ्рдп рд╕рд░ोрдХाрд░ рдмрди рдЧрдпा рдеा। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬिрди рдЪाрд░рдг-рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рджे рд░рдЦा рдЦा рдЙрдирдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░्рдп рдпुрдж्рдзोрди्рдоाрдж рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдШрдЯрдиा-рдпोрдЬрдиा рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрдирддा рдХो рд░рдЪрдиा рдоें рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рджिрдпा। рд╕ाрдоंрдд рд╣ी рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╕рдм рдХुрдЫ рдеे। рд╕ाрд░ी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдКрд░्рдЬा рд▓рдЧी рд╣ुрдИ рдеी। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХрд░्рдо рдХे рд╡िрд╡िрдз рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХी рдУрд░ рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХी। рдиिрдо्рди-рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУँ рдоें рдирд╣ीं рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдеी। рджेрд╢ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рднीрддрд░ी рд▓рдб़ाрдИ рдФрд░ рдмाрд╣рд░ी рдЖрдХ्рд░рдордгों рд╕े рдиिрдо्рди-рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рд▓рдб़рдЦрдб़ा рдЙрдаी। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЬो рд░рдЪрдиाрдПँ рд╕ाрдордиे рдЖрдИ рдЙрдиें рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдоंрддों рдХे рдЧुрдгрдЧाрди рдХी рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд░рд╣ी। 

 

 

 

рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рде рд╕ूрдЪी

1. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 20

2. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕, рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 37         

3. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕, рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 49

4. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЖрджिрдХाрд▓, рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी

5. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 20

6. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕ं. рдбॉ. рдирдЧेрди्рдж्рд░, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 53

7. рдЦुрдо्рдоाрдг рд░ाрд╕ो, рд▓ेрдЦрдХ – рджрд▓рдкрддि рд╡िрдЬрдп, рд╕рдо्рдкाрджрди – рдм्рд░рдЬрдоोрд╣рди рдЬाрд╡рд▓िрдпा

8. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 33

9. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 33

10. рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा, рдк्рд░рдХाрд╢ рдЖрддुрд░, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 22

11. рд╡рд╣ी

12. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 24

*** 


No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।