рдиीрд▓ा рдЪाँрдж рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдзрд░्рдо рдПрд╡ं рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖्рдгाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди

рдЕंрдЬрд▓ी рдЖрдиंрдж

рдЕंрдЬрд▓ी рдЖрдиंрдж

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдмी.рдПрди.рдПрдо.рдпू. рдордзेрдкुрд░ा
рдИрдоेрд▓: Anjalianand0893@gmail.com

рдбॉреж рд╢ेрдлाрд▓िрдХा рд╢ेрдЦрд░
рд╢ोрдзрдиिрджेрд╢рдХ, рдЕрд╕िрд╕्рдЯेंрдЯ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░, рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ, рдмी. рдПрди. рдПрдо. рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрд╣ुрдЧреЭ рдордзेрдкुрд░ा


рд╢ोрдз рд╕ाрд░: рдиीрд▓ा рдЪाँрдж рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдмрдиाрд░рд╕ рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рдЬो рд╡рд░्рдгрди рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХैрд╕ा рд╣ै। рдХ्рдпा рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рднाрд╡рдиा рд╕े рд░рд╣िрдд рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ै? рдЗрди рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХा рдЖрдкрд╕ी рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХैрд╕ा рд╣ै। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рд╢ैрд╡ рдПрд╡ं рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдкंрде рдХे рдмीрдЪ рдЬो рд╡िрдж्рд╡ेрд╖ рдХी рднाрд╡рдиा рдеी рдХ्рдпा рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдХाрд╢ी рдкрд░ рднी рд╣ै. рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХो рдЕрдкрдоाрдиिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдзृрд╖्рдЯрддा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдирд░ेрд╢ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдз्рд╡рдЬाрд░ोрд╣рдХ рдЕрдкрдиी рдЖрд╡ाрдЬ рдмुрд▓ंрдж рдХрд░рддे рд╣ैं рдпा рдирд╣ीं। рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЬो рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдХाрд╢ी рдоें рдЙрд╕рдХी рдХ्рдпा рд╕्рдеिрддि рдеी। рдЗрди्рд╣ीं рд╕рдм рддрде्рдпों рдХी рдкреЬрддाрд▓ рдХрд░рдиा рдЗрд╕ рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै।

рдмीрдЬ рд╢рдм्рдж:
рдзрд░्рдо, рдЬाрддि, рд░िрд▓ीрдЬрди, рд╡рд░्рдгрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рд╕ोрд╕ाрдпрдЯी, рдзрд░्рдордпुрдж्рдз, рд╕ंрдк्рд░рджाрдп, рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо ।

рдоूрд▓ рдЖрд▓ेрдЦ: 

рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рд╢рддाрдм्рджिрдпों рд╕े рджेрд╢ी рдПрд╡ं рд╡िрджेрд╢ी рдЕрдз्рдпेрддाрдУं рдХे рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХा рдХेंрдж्рд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рдЦाрд╕рдХрд░ рдЬाрддि, рдкрд░िрд╡ाрд░, рдзрд░्рдо рдЖрджि рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдПрд╡ं рдЕрдиोрдЦी рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рд╣ै, рд╡े рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЕрдиेрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╣рдЬाрд░ों рд╡рд░्рд╖ों рдкूрд░्рд╡ рдиिрд░्рдоिрдд рдоाрди्рдпрддाрдПँ /рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдПँ рдЖрджि рдЕрдкрдиे рдоौрд▓िрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рди рд╕рд╣ी рдкрд░рди्рддु рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЖрдЬ рднी рдоौрдЬूрдж рд╣ै।
рдзрд░्рдо рдХा рд╕ीрдзा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕्рд╡рднाрд╡, рдкрд╡िрдд्рд░рддा, рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп, рд╡рд╕्рддु рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рдЧुрдг рдЗрдд्рдпाрджि рд╕े рд╣ैं। рдзрд░्рдо рд╢рдм्рдж ‘рдзृ’ рдзाрддु рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै- рдзाрд░рдг рдХрд░рдиा, рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиा рдЕрдерд╡ा рдкुрд╖्рдЯ рдХрд░рдиा। рдЗрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рд╣ै рдХि рдЬो рддрдд्рд╡ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ो, рдЬिрд╕рдХे рдмिрдиा рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕ंрднрд╡ рди рд╣ो рддрдеा рдЬिрд╕рд╕े рд╕рднी рдХुрдЫ рд╕ंрдпрдоिрдд рдФрд░ рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдмрдиा рд░рд╣े, рд╡рд╣ी рдзрд░्рдо рд╣ै।
рдбॉ. рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдгрди рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд░िрд▓ीрдЬрди рдПрдг्рдб рд╕ोрд╕ाрдпрдЯी’ рдоें рдзрд░्рдо рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै, “рдЬिрди рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣рдо рдЕрдкрдиा рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ोрддी рд╣ै рд╡рд╣ी рдзрд░्рдо рд╣ै, рдпрд╣ рдЬीрд╡рди рдХा рд╕рдд्рдп рд╣ै рдФрд░ рд╣рдоाрд░ी рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рдХ्рддि рд╣ै।”1
рд╕рдиाрддрди рдзрд░्рдо рдФрд░ рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рдмाрд░े рдоें рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдЖрд▓ौрдХिрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдФрд░ рдЕрдзिрднौрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рддрдХ рд╕े рд╣ी рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХी рдПрдХ рд╡िрдзि рд╣ै рдЬो рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХो рдЙрдирдХे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдХрд░्рддрд╡्рдпों рдХा рдмोрдз рдХрд░ाрддी рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рджेрд╢, рдХाрд▓, рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬो рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╣ैं рдЙрд╕ी рдХो рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдзрд░्рдо рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдзрд░्рдо рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдЕрдиेрдХ рдЖрдзाрд░ों рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рд╕े рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдЬुреЬाрд╡ рд░рд╣ा рд╣ै। рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рдорд╕्рдд рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╕рдоाрдЬों рдоें рдзрд░्рдо рдХा рд╕्рдеाрди рдХाрдлी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рд▓ेрдХिрди рднाрд░рдд рдоें рдзрд░्рдо рдХा рд╕्рдеाрди рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рдзрд░्рдо рдиे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ीрдХрд░рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा (рд╡рд░्рдгрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдЬाрддिрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा) рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ рд╣ै। рдЕрдзिрдХांрд╢ рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдзрд░्рдо рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ाрдоाрдЬ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा рд╣ै।
рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рдХрдИ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рд╣ैं। рдЗрди рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рднрдЧрд╡ाрди् рд╡िрд╖्рдгु рдФрд░ рд╢िрд╡ рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ीं рджोрдиों рджेрд╡рддाрдУं рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рджेрд╡ी/рд╢рдХ्рддि рдХे рдЙрдкाрд╕рдиा рдХा рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрджि рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдХा рдЬрдм рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдеा рддрдм рднाрд░рдд рдХे рдЕрдиेрдХ рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рдЬैрди рдФрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд╣ो рд░рд╣े рдеे। рдЗрди рдзрд░्рдоों рдХे рдмреЭрддे рдк्рд░рднाрд╡ рдФрд░ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдХे рдоाрд░्рдЧ рдоें рдордаों рдФрд░ рд╕्рддूрдкों рдХा рдмреЬा рдпोрдЧрджाрди рдеा। рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдиे рдмौрдж्рдзों рдкрд░ рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ाрдд्рдордХ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЕрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХे рдЪाрд░ों рджिрд╢ाрдУं рдоें рдЪाрд░ рдорда рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпे рдЬो рдЖрдЬ рднी рд╕рдиाрддрди рдзрд░्рдо рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХेंрдж्рд░ рд╣ैं। рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдЬ्рдпोрддिрд░्рдорда, рдкूрд░рдм рдоें рдЧोрд╡рд░्рдзрди рдорда, рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рд╢्рд░ृंрдЧेрд░ी рдорда рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╢ाрд░рджा рдорда рд╣ैं। рдЗрди рдордаों рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рди्рдпाрд╕ी рдХो рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдк्рд░ो. рдПрдо. рдПрди. рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рднाрд░рдд рдЙрдкрдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рдЕрдкрдиे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рджौрд░ाрди рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдиे рдЕрдиेрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдХो рдЕрдкрдиे рдоें рдЖрдд्рдорд╕ाрдд рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рд╣рд░ рд╕рдордп рдзрд░्рдо рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЪрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдХी рднрд░рдоाрд░ рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХा рдЖрдзाрд░ рд╕рд░्рд╡рд╡िрджिрдд рдм्рд░рд╣्рдо рдХा рд╣ै рдлिрд░ рднी рд╣िрди्рджू рд▓ोрдЧ рдЕрдиेрдХ рдХाрд░рдгों рд╕े рдЕрдирдЧिрдирдд рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं рдХी рдкूрдЬा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░ाрдпः рдпрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЬрдм рдЬिрд╕ рджेрд╡рддा рдХी рдЖрд░ाрдзрдиा рдХी рдЬाрддी рд╣ै рддрдм рдЙрд╕ рджेрд╡рддा рдХो рдЕрди्рдп рд╕ाрд░े рджेрд╡рддाрдУं рд╕े рд╢्рд░ेрд╖्рда рдмрддाрдХрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕्рддुрддि рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рде рд╕े рдЬिрди्рд╣ें рдкुрд░ाрдг рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдПрдХ рдХрдеा рд▓ेрдХрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рд╕िрдж्рдз рдХी рдЬाрддी рд╣ै।”2 рд╢ैрд╡ рдордд рдХे рд▓ोрдЧ рд╢िрд╡ рдХो рдЕрди्рдп рднрдЧрд╡ाрдиों рд╕े рд╢्рд░ेрд╖्рда рдоाрдирддे рд╣ैं, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд╡िрд╖्рдгु рд╕े рдЬो рдЙрдирдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрдж्рд╡ी рд╣ैं, рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрддि рд╡ैрд╖्рдгрд╡ों рдХी рд╣ै рдЬो рд╡िрд╖्рдгु рдХो рд╢्рд░ेрд╖्рда рднрдЧрд╡ाрди् рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЕрди्рдп рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдЕрдкрдиे рдЕрд░ाрдз्рдп рдХो рдЕрди्рдп рд╕े рд╢्рд░ेрд╖्рда рдоाрдирддे рд╣ैं।
рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХрд░рдиा рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдоें рдРрд╕े рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рддрдеा рд╕ंрд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рд╕ाрд░े рд╣िрди्рджू рдПрдХ рд╕ाрде рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ें рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рдЙрди्рд╣ें рджूрд╕рд░ों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХे। рдПрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЬाрддि рд╕ंрд╕्рдеाрди рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХी рдоौрд▓िрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдпрд╣ рд╣िрди्рджुрдУं рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдоुрд╕рд▓рдоाрди, рдИрд╕ाрдИ рддрдеा рд╕िрдХ्рдЦ рд▓ोрдЧ рднी рдЬाрддिрдпों рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рдЕрди्рджрд░ рдЕрдиेрдХ рд╕рдоूрд╣ рднी рд╣ैं рдЬो рдЬाрддि рдХे рд╕рдЪ्рдЪे рдЕрд░्рде рдоें рдЬाрддिрдпाँ рдирд╣ीं рд╣ैं।”3
рдХाрд╢ी рдХो рд╣िрди्рджू рдоाрди्рдпрддा рдоें ‘рдЕрд╡िрдоुрдХ्рдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╣िрди्рджुрдУं рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмौрдж्рдз рд╡ рдЬैрди рдХा рднी рддीрд░्рде рд╕्рдерд▓ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдЕрддिрдк्рд░ाрдЪीрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं। рдЗрд╕े рдоंрджिрд░ों рдХा рд╢рд╣рд░, рднрдЧрд╡ाрди् рд╢िрд╡ рдХी рдирдЧрд░ी, рдЬ्рдЮाрди рдирдЧрд░ी рдПрд╡ं рднाрд░рдд рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЖрджि рдиाрдоों рд╕े рднी рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХाрд╢ी рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЧंрдЧा рдирджी рдПрд╡ं рдЗрд╕рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕े рдЕрдЯूрдЯ рд░िрд╢्рддा рд╣ै।
рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдХाрд╢ी рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡рд╣ाँ рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рджो рдирд░ेрд╢ों рдХी рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдиिрдпрддि рдХी рдХрдеा рдХрд╣рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡рд╣ рд╕рдордп рд╣ै рдЬрдм рдХाрд╢ी рдирд░ेрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рдФрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХрд░्рдг рджोрдиों рдХा рдиाрдо рд▓िрдпा рдЬाрддा рдеा। рд╣ांрд▓ाрдХि рдиृрдкрддि рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдмрд╣ुрдд рдХрдордЬोрд░ рд╣ो рдЪुрдХे рдеे рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЬा рдФрд░ рд╕ेрдиा рдкрд░ рдЬрд░ूрд░ी рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рднी рдирд╣ीं рдеे рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ां рдХी рдИрдоाрдирджाрд░ рдФрд░ рд╡рдлाрджाрд░ рдЬрдирддा рдЙрд╕े рд╣ी рдЕрдкрдиा рдирд░ेрд╢ рдоाрдирддी рдеी। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХाрд╢ी рдХा рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдЖрдкрд╕ рдоें рджो рднाрдЧों рдоें рдмंрдЯ рдЧрдпा рдеा। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рдХрдеा рд╕िрд░्рдл рдХाрд╢ी рдирд░ेрд╢ рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЪंрджेрд▓ рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╡िрдж्рдпाрдзрд░ рджेрд╡ рдХे рдкौрдд्рд░ рдХीрд░्рддि рд╡рд░्рдоा рдХा рднी рдЕрдкрдиे рдЦोрдпे рд╣ुрдП рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХрд░्рдг рдХो рджंрдбिрдд рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд╣ोрддा рд╣ै। рдоुрдЦ्рдп рд▓реЬाрдИ рдХीрд░्рддि рд╡рд░्рдоा рдФрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХрд░्рдг рдХे рдмीрдЪ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХрд░्рдг рдкрд░ाрдЬिрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╢िрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдоैं рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХी рд╡рд╣ рдХाрд╢ी рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддा рдеा рдЬो рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░ाрди्рддाрдУं рдХे рдкрд╣рд▓े рдеी। рдоुрдЭे рддрджрдиुрд░ूрдк рдХिрд╕ी рдРрд╕े рд╕рдордп рдХो рдвूँрдврдиा рдеा рдЬिрд╕рдиे рдд्рд░िрдХंрдЯрдХ рдХो рднी рд╣िрд▓ा рджिрдпा рд╣ो, рдЬрд╣ाँ ‘рдзрдЧрдж्- рдзрдЧрдж्- рдзрдЧрдж् рдЬ्рд╡рд▓рдо्’ рдХे рднीрддрд░ рдирди्рджीрд╢्рд╡рд░ рдХे рдЬ्рдпोрддिрд░्рд▓िंрдЧ рдиे рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕्рддрдо्рдн рдХी рддрд░рд╣ рдзрд░ा рдФрд░ рдЖрдХाрд╢ рдХो рдЬोреЬ рджिрдпा рд╣ो।”4
рдХीрд░्рддि рд╡рд░्рдоा рдФрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХрд░्рдг рдХे рдмीрдЪ рд╣ुрдП рдЗрд╕ рд▓реЬाрдИ рдХो рдзрд░्рдордпुрдж्рдз рдХी рддрд░рд╣ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдХाрд╢ी рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ाрд░े рдзाрд░्рдоिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдЗрд╕ рд▓реЬाрдИ рдоें рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╢ाрдоिрд▓ рдеे। рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХрд░्рдг рд╣िрди्рджू рдирд░ेрд╢ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдпрд╡рди рдЖрдХ्рд░рдордгрдХाрд░िрдпों рдХी рдорджрдж рдФрд░ рдЕрдиाрд░्рдп рд╣рд░рдХрддों рдХो рдмреЭाрд╡ा рджे рд░рд╣ा рдеा। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЪंрджेрд▓ рд╕ेрдиाрдкрддि рдЧोрдкाрд▓ рднрдЯ्рдЯ рдХे рдЗрд╕ рд╡рдХ्рддрд╡्рдп рдХो рджेрдЦिрдпे, “рдоैं рдкूрдЫрддा рд╣ूँ рдХि рдпुрдж्рдзрд╡िрд░рдд рд░ाрдЬा рджेрд╡рд╡рд░्рдоा рдХी рдкीрда рдоें рдЫुрд░ा рдХ्рдпों рдоाрд░ा рдЧрдпा? рдмрд╣ूрд░ाрдиी рдХो рд╕рддी рдмрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕рдиे рд╡िрд╡рд╢ рдХिрдпा? рдХрди्рджाрд░्рдп рдорд╣ाрджेрд╡ рддрдеा рдЕрди्рдп рдоंрджिрд░ों рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рд▓ूрдЯрдиा, рдХ्рдпा рдпрд╣ рдЖрд░्рдп рдЪрд░िрдд्рд░ рд╣ै?”5 рдЗрд╕ рдХрдерди рд╕े рдпрд╣ рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХी рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рд╕рддी рдк्рд░рдеा рдЬैрд╕ी рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдк्рд░рдеा рд╢ाрдоिрд▓ рдеी।
рдХрд░्рдг рдХे рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╡्рд░рдЬрдпाрдиिрдпों рдХा рдЙрдд्рдкाрдд рдХाрдлी рдмреЭ рдЧрдпा рдеा। рд╡े рдЕрдкрдиी рдзाрд░्рдоिрдХ рдоाрди्рдпрддाрдУं рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдХाрдоुрдХрддा рдХी рдУрд░ рдмреЭ рдЧрдпे рдеे। рд╕ुंрджрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рднोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕िрдж्рдзि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдЧрд▓рдд рдзाрд░рдгा рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рдпे рд▓ोрдЧ рд╣рдоेрд╢ा рдорд╣ाрд╡рди рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЖрдХрд░ рд╕ुंрджрд░ рдпुрд╡рддिрдпों рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рдЗрд╕рдХी рдПрдХ рдмाрдирдЧी рджेрдЦिрдпे, “рдЗрд╕рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рдмिрдиा рдоेрд░ी рд╕ाрдзрдиा рдкूрд░ी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдоैं рдХिрд╕ी рднी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдпुрд╡рддी рдХो рдЫोреЬ рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рдоैं рддीрди рдорд╣ीрдиे рддрдХ рдЙрд╕े рдк्рд░ाрддःрдХाрд▓ рдХे рдЭुрдЯрдкुрдЯे рдоें рдХेрд╢рд╡ рдоंрджिрд░ рдЬाрддे рд╣ुрдП рджेрдЦрддा рд░рд╣ा рд╣ूँ। рдЕрди्рдд рдоें рдоैं рдЗрд╕े рд╡рд╢рд╡рд░्рддी рдмрдиाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдЖ।”6
рд╡्рд░рдЬрдпाрдиिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрдХ्рд░ाрд░्рдЪрди рдпा рдЪрдХ्рд░ рдкूрдЬा рдХे рдиाрдо рдкрд░ реЭेрд░ों рдХाрд▓े рдХाрд░рдиाрдоे рдХिрдпे рдЬाрддे рдеे। рдЗрд╕ рдкूрдЬा рдоें рдХрд░्рдг рдХे рдмреЬे рд╕े рдмреЬे рд╕ैрди्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╡ेрд╢ рдмрджрд▓рдХрд░ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрддे рдеे рдФрд░ рдоांрд╕, рдорджिрд░ा рдПрд╡ं рдоैрдеुрди рдХा рдЖрдиंрдж рд▓ेрддे рдеे। рдХрд░्рдг рдХे рдЗрди рд╕ैрди्рдп рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХा рд╕ाрдиिрдз्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдпे рд╡्рд░рдЬрдпाрдиी рд╢рд╣рд░ рдХे рдпुрд╡рдХ-рдпुрд╡рддिрдпों рдХा рдЕрдкрд╣рд░рдг рдХрд░рдХे рдЪрдХ्рд░ рдкूрдЬा рдоें рдЙрд╕рдХी рдмрд▓ि рджेрддे рдеे। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕ुрдмोрдз рджेрд╡ рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рджेрдЦिрдпे, “рдоैं рдкांрдерд╢ाрд▓ा рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдкрдХ рдирд╣ीं, рдорд╣ाрд╡рди рд╕े рдЧाрд╣реЬрд╡ाрд▓ों рдкрд░ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЖрдХ्рд░рдордгों рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ी рдФрд░ рдк्рд░рд╣рд░ी рд╣ूँ। рдоैं рдпрд╣ाँ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рддो рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рдиिрд░्рджोрд╖ рдпुрд╡рдХ рдФрд░ рдпुрд╡рддिрдпों рдХा рдЕрдкрд╣рд░рдг рд╣ो рдЧрдпा рд╣ोрддा। рдЕрдм рддрдХ рдпे рд▓ोрдЧ рдкैрджрд▓ рдЖрдХрд░ рдпрд╣ рд╕рдм рдХिрдпा рдХрд░рддे рдеे, рдЕрдм рдШुреЬрд╕рд╡ाрд░ рдмрдирдХрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдЗрдирдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдпे рд╕ाрдзрдХ рдирд╣ीं, рдХाрдоुрдХ рдФрд░ рдЙрдЧ्рд░рд╡ाрджी рд╣ैं।”7 рдЛрд╖ि рдкрдд्рддрди рдХा рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рд╕ाрдзрдиा рд╕्рдерд▓ рдЕрдм рдиाрдЧрд░ рдЬрдиों рдХे рд▓िрдП рд╡ैрд╢िрдХ рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХा рдХेंрдж्рд░ рдмрди рдЧрдпा рдеा।
рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рд╢ांрддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдорд╣ाрдпाрди рдорд╣ा рд╡िрд╣ाрд░ рдХे рдЖрдЪाрд░्рдп рднрджंрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рднрдж्рд░ рдмौрдж्рдз рднिрдХ्рд╖ुрдУं рд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдЖрдЬ рд╕ंрдШ рдкрд░ рдХुрдд्рд╕ा рдФрд░ рдХрд▓ंрдХ рдХे рдмाрджрд▓ рдоंрдбрд░ा рд░рд╣े рд╣ैं। рд╣рдоाрд░े рдмीрдЪ рдХे рдЬिрди рд▓ोрдЧों рдиे рджीрдХ्рд╖ा рд▓ेрддे рд╕рдордп рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдХी рдеी рдХि рдзрд░्рдо, рд╕ंрдШ рдФрд░ рднрдЧрд╡ाрди् рдмुрдж्рдз рдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд░्рд╡рджा рдиिрд╖्рдаाрд╡ाрди рд░рд╣ेंрдЧे, рд╡े рдЕрдЬाрдиु рдирд╣ीं, рдЖрдкाрджрдорд╕्рддрдХ рдкाрдк рдФрд░ рдЕрдиाрдЪाрд░ рдХे рджрд▓рджрд▓ рдоें рдзंрд╕ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕ рдХрд░्рджрдо рд╕े рдоुрдХ्рддि рдЪाрд╣िрдП рднी рдирд╣ीं। рдпे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рдиिрд╖्рдХाрдо рдмुрдж्рдз рднी рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рд╕рдХाрдо рдмрдж्рдзрддा рднी। рд╡े рдмुрдж्рдз рдХो рдПрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрд╡рд░рдг рдмрдиाрдпेंрдЧे рдФрд░ рдкंрдЪ рдордХाрд░ рдпाрдиी рдоैрдеुрди, рдоांрд╕, рдорджिрд░ा, рдоीрдиाрдХ्рд╖ी рдФрд░ рдордд्рд╕्рдп рдХा рдЕрдЦंрдб рд╕ेрд╡рди рднी рдХрд░ेंрдЧे। рдпे рд▓ोрдЧ рдмрдж्рдз рд╣ैं, рдкрд╢ु рд╣ैं, рдпे рдЖрдзुрдиिрдХ рдЕंрдЧुрд▓िрдоाрд▓ рд╣ैं”8 рд╡рдЬ्рд░рдпाрдиिрдпों рдХा рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕्рд╡рд░ूрдк рдФрд░ рдЖрддंрдХ рдХिрд╕ी рдЕंрдЧुрд▓ीрдоाрд▓ рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рдеा। рдЖрджि рдХेрд╢рд╡ рдоंрджिрд░ рд╕े рдЧोрдорддी рдХे рдЕрдкрд╣рд░рдг рдХे рд╕рдордп рдХा рд╡рд╣ рд╡ीрднрдд्рд╕ рджृрд╢्рдп рдЬिрд╕рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдХिрдпा рд╣ै рд╡рд╣ рджेрдЦिрдпे, “рдХुрдЫ рдЕрд╢्рд╡ों рдХे рджौреЬрдиे рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рд╕ुрдирдХрд░ рд╡े рдкीрдЫे рдХी рдУрд░ рджेрдЦрдиे рд▓рдЧे। рдЖрджि рдХेрд╢рд╡ рдоंрджिрд░ рд╕े рдЪीрдЦрдиे, рдЪिрд▓्рд▓ाрдиे рдХी рдЖрд╡ाрдЬें рдЧूँрдЬ рд░рд╣ी рдеी।... ... ...рд╕ाрдордиे рд╕े рддीрди-рдЪाрд░ рдЕрд╢्рд╡ाрд░ोрд╣ी рдиिрдХрд▓े। рдШुрдЯрдиे рддрдХ рд▓рдЯрдХрдиे рд╡ाрд▓ा рдЧेрд░ु рд░ंрдЧ рдХा рдХंрдЪुрдХ, рдиीрд▓े рд░ंрдЧ рдХा рдЕрдзोрд╡рд╕्рдд्рд░, рдЦрд▓्рд╡ाрдЯ рд╕िрд░-рд▓рдЯрдХрддी рд╣ुрдИ рддрд▓рд╡ाрд░ें-рдпрд╣ рд╕рдм рдХ्рдпा рд╣ै? ... ... ...рдмौрдж्рдз рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХी рдпрд╣ рдЧрддिрд╡िрдзि рджेрдЦрдХрд░ рд╡े рдж्рд╡िрд╡िрдзा рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЦреЬे рд░рд╣े рддрднी рдЕрдд्рдпंрдд рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рд╢्рд╡ेрддрд╡рд░्рдгी рдЕрд╢्рд╡ рдкрд░ рдЖрд░ूреЭ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕँрдзेрд░े рдХे рднीрддрд░ рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдкिрд╢ाрдЪ рдХी рддрд░рд╣ рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдЖ। рдЙрд╕рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╢рд░ीрд░ рддेрд▓рдкुрддे рдо्рд▓ेрдЪ्рдЫ рдХी рддрд░рд╣ рдмрджрдмू рд╕े рднрд░ा рдеा। рджोрдиों рдЧाрд▓ों рдкрд░ рдоांрд╕ рдХे рдкिंрдб рдЭूрд▓ рд░рд╣े рдеे। рдЙрд╕рдХे рд╢рд░ीрд░ рд╕े рд╕рдЯी рдПрдХ рдпुрд╡рддी рд░рд╕्рд╕िрдпों рд╕े рдмंрдзी рдЫрдЯрдкрдЯा рд░рд╣ी рдеी।”9
рд╡рдЬ्рд░рдпाрдиिрдпों рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдХाрдкाрд▓िрдХों рдХा рднी рдЖрддंрдХ рдеा। рд╢ंрдХु рдзाрд░ा рдХे рдиिрдХрдЯ рднрдж्рд░рд╡рди рдоें рдЗрдирдХा рдЬीрд░्рдг-рд╢ीрд░्рдг рдорда рдеा। рдЬрд╣ाँ рдпे рд▓ोрдЧ рдз्рдпाрди рд╕ाрдзрдиा рдФрд░ рдЪрдХ्рд░ाрд░्рдЪрди рдХрд░рддे рдеे। рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХрд░्рдг рдХे рд╕ैрдиिрдХ рдпрд╣ाँ рднी рдЬाрддे рдеे। рдЗрд╕ рдорда рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЪрдХ्рд░ рдкूрдЬा рдХे рд╕рдордп рдХी рдПрдХ рдШрдЯрдиा рджेрдЦिрдпे, “рд╣рдоें рд╕ंрджेрд╣ рд╣ै рдХि рдк्рд░рд╡рд░рд╕ेрди рдПрдХ рдЫрдж्рдордиाрдо рд╣ै। рдпрд╣ рдХोрдИ рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдкूрдЫिрдП рдХि рдЗрд╕рдХी рднैрд░рд╡ी рдХрд╣ाँ рд╣ै? рд╕рдм рд▓ोрдЧ рдЖрддंрдХ рд╕े рдХाँрдк рдЙрдаे। рджрдХ्рд╖िрдгी рднैрд░рд╡ों рдиे рдЕрдкрдиी рддрд▓рд╡ाрд░ें рдЦींрдЪ рд▓ीं। рдЪрдХ्рд░ाрд░्рдЪрди рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдФрд░ рдХिрд╕ी рдХे рдкाрд╕ рдХोрдИ рд╢рд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХृрд╖्рдг рдоिрд╢्рд░ рдХी рдУрд░ рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा, рдорд╣ाрднैрд░рд╡, рд╣рдо рд▓ोрдЧों рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЙрдЪ्рдЪ рдХुрд▓ рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди, рдиाрдиा рд╢ाрд╕्рдд्рд░-рд╡िрдЪрдХ्рд╖рдг рдкрд╢ु рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдпрд╣ рдмिрдиा рдЕрдкрдиी рднैрд░рд╡ी рдХे рдк्рд░рд╣рд░िрдпों рдХो рдк्рд░рд╡ंрдЪिрдд рдХрд░ рдпрд╣ाँ рдЖрдпा рд╣ै। рдЕрддः рдЗрд╕े рдмрд▓िрдпूрдк рд╕े рдЖрдмрдж्рдз рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдп।”10
рднрдЧрд╡ाрди рд╢िрд╡ рдХी рдирдЧрд░ी рдХाрд╢ी рдоें рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдордд рдХा рднी рдк्рд░рднाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХा рдЖрджि рдХेрд╢рд╡ рдоंрджिрд░ рдЬрд╣ाँ рд╡ेрдгुрдзाрд░ी рд╡िрд╖्рдгु рдХी рдк्рд░рддिрдоा рд╣ैं, рдЙрд╕рдХे рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ंрдЧрдиाрдерди рдХी рдкुрдд्рд░ी рдоीрдиाрдХ्рд╖ी рдиे рджрдХ्рд╖िрдг рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдХृрд╖्рдг рдоंрджिрд░ рдЧुрд░ूрд╡ाрдпूрд░ рдХी рдПрдХ рдШрдЯрдиा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ां рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рджेрд╡рджाрд╕ी рдк्рд░рдеा рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддी рд╣ैं, “рджेрд╡рджाрд╕ी рдХा рдорддрд▓рдм рд╣ै рдиौрдХрд░ाрдиी, рдмेрдЧाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╢्рд░рдоिрдХ рдХрди्рдпा, рдпाрдиी рд╢рд░ीрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╣ृрджрдп рддрдХ рд╕рдм рдХुрдЫ рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЧृрдж्рдзों рдХे рдмीрдЪ рдлेंрдХा рд╣ुрдЖ рдПрдХ рдоांрд╕ рдкिंрдб।”11
рд╢िрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдиे рд╢ीрд▓рднрдж्рд░ा рдиाрдо рдХी рдПрдХ рдмंрдЧाрд▓ी рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЬрд░िрдпे рдЬो рдХृрд╖्рдг рдХो рд╕рдЦा рд░ूрдк рдоें рдкूрдЬрддी рд╣ै, рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдЬाрддीрдп рднेрдж рдФрд░ рдЫुрдЖрдЫूрдд рдкрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпे рд╣ैं। рд╡े рдЬाрддीрдп рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдиे рд╡ाрд▓ों рдХा рд╕ाрде рджेрддी рд╣ैं। рдЕрд╖्рдЯрднुрдЬा рдоंрджिрд░ рдХे рдкाрд╕ рдмрдиी рдХुрдЯिрдпा рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ рдХाрд╢ी рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рд╣ो рд░рд╣े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдкрд░ рдХреЬी рдирдЬрд░ рд░рдЦрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕ाрдордиे рд╡ाрд▓े рдХी рдЖँрдЦों рдоें рджेрдЦрдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕рдм-рдХुрдЫ рдмрддा рджेрддी рд╣ै। рд╢्рд░ी рдоाँ рдХे рдЗрд╕ рдЧुрдг рдХे рдЪрд▓рддे рдЙрд╕े рдорд╣ाрдпोрдЧिрдиी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЕंрдд рдоें рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЪंрджेрд▓ рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╡िрдж्рдпाрдзрд░ рджेрд╡ рд╕े рдеा। рдЬिрд╕े рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рдХाрд╢ी рдЖрдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХी рдШрдЯрдиा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢िрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЬो рдкिрдЫрд▓े рдЬрди्рдо рд╕े рдХृрд╖्рдг рдк्рд░िрдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рддрдкрд╕्рдпा рдХрд░рддी рдЖ рд░рд╣ी рд╣ै рдЙрд╕рдХे рднрд╡िрд╖्рдп рдХो рдЕрдкрджाрд░्рде рдХेрд╢рд╡ рдмрддाрдпेрдЧा? рдоाँ рддुрдЭे рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рдХी рдХृрдкा рдФрд░ рд╕ंрдЪिрдд рд╢рдХ्рддि рдпोрдЧрдоाрдпा рдХा рддंрдд्рд░ рдЬ्рдЮाрди рдкिрдЫрд▓े рдЬрди्рдо рдоें рд╣ी рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рддेрд░ा рд╡рд░्рддрдоाрди рдЖрдкрдд्рддिрдпों рдФрд░ рдХрд╖्рдЯों рд╕े рднрд░ा рд╣ै। рддेрд░ा рдХृрд╖्рдг рдЕрдерд╡ा рдЧोрдкрдХुрдоाрд░ рдХाрд╢ी рдоें рдоिрд▓ेрдЧा।”12
рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рднाрд░рдд рдХे рдкुрд░ाрддрди рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं, рддीрд░्рдеों, рдоंрджिрд░ों рдХो рдПрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд╢ी рдирдЧрд░ рдХे рджेрд╡рддा рдЕрд╡िрдоुрдХ्рддेрд╢्рд╡рд░, рд╢िрд╡ рдХी рдЗрд╕ рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдеा рдХि рд╡े рдХाрд╢ी рдЫोреЬрдХрд░ рдХрднी рдирд╣ीं рдЬाрдпेंрдЧे। рд▓ेрдЦрдХ рд╢ैрд╡ рднрдХ्рддों рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рджीрдЦрддे рд╣ैं। рдирди्рджीрд╢्рд╡рд░ рдоंрджिрд░ рдХे рдк्рд░рдзाрди рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡ृрд╖рдз्рд╡рдЬ рдЗрд╕ рдпुрдж्рдз рдоें рдХीрд░्рддि рд╡рд░्рдоा рдХा рд╣рд░ рд╕ंрднрд╡ рдорджрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХीрд░्рддि рд╡рд░्рдоा рдХो рдЬрдм рд╕ैрдиिрдХों рдХी рдЬрд░ुрд░рдд рдкреЬрддी рд╣ै рддो рдиाрдЧा рд╕ैрдиिрдХों рдХा рд╕рд╣рдпोрдЧ рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде рдпрд╣ рдЕंрд╢ рджेрдЦिрдпे, “рдкाँрдЪ рд╕ौ рдиाрдЧा рд╕ैрдиिрдХों рдиे рдЬрдпрдШोрд╖ рдХिрдпा- ‘рдЬрдп рдирди्рджीрд╢्рд╡рд░ !’ ‘рдЬрдп рдирди्рджीрд╢्рд╡рд░!!’ рдиंрдЧ-рдзрдбंрдЧ, рд╢िрд╡ рдХे рдЧрдгाрдз्рдпрдХ्рд╖ рд╡ीрд░ рд░ूрдж्рд░ рдиे рд▓рд▓рдХाрд░ा рдФрд░ рднाрдЧрддे рд╣ुрдП рдЕрд╢्рд╡ाрд░ोрд╣िрдпों рдкрд░ рдд्рд░िрд╢ूрд▓ рдЧिрд░ाрдиे рд▓рдЧे। рдд्рд░िрд╢ूрд▓ рд▓рдЧрддा, рдЪीрд░рдХрд░ рднीрддрд░ рдШुрд╕рддा рдФрд░ рд╕ैрдиिрдХ рд▓ुреЭрдХрдХрд░ рдЕрд╢्рд╡ рд╕े рдиीрдЪे рдЧिрд░ рдкреЬрддा। рдиाрдЧा рд╕ैрдиिрдХ рдкुрдиः рдд्рд░िрд╢ूрд▓ рдЦींрдЪрддे рдФрд░ рд░рдХ्рддрд░ंрдЬिрдд рдд्рд░िрд╢ूрд▓ рджूрд╕рд░े рдШुреЬрд╕рд╡ाрд░ рдкрд░ рдлेंрдХрддे।”13
рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╢्рд░ी рдоाँ рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдХрд░्рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХे рд╢рд╡ рдХो рдЕрдкрдоाрдиिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдиिрдпрдд рдХे рд╡िрд░ूрдж्рдз рд╕ाрд░े рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдПрдХрдЬुрдЯ рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ैं। рд╢िрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпрд╣ рдкрд╣рд▓ा рдЕрд╡рд╕рд░ рд╣ै рдХि рдЕрд╡िрдоुрдХ्рддेрд╢्рд╡рд░ рднрдЯ्рдЯाрд░рдХ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╢िрд╡ рдоंрджिрд░ों рдХे рдкुрдЬाрд░ी рддрдХ, рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдФрд░ рд╢ाрдХ्рдд рддांрдд्рд░िрдХ рддрдеा рд╕ाрдордиे рдмैрдаे рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрд╣ुрд▓ рднрдж्рд░ рдЬैрд╕े рдЬрдЧрдд् рдкूрдЬिрдд рд╕्рдерд╡िрд░ рдпрд╣ाँ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ैं।”14 рд╡्рд░рдЬрдпाрдиि рдФрд░ рдХाрдкाрд▓िрдХ рдЗрд╕рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै рдпा рдирд╣ीं рдЗрд╕рдХे рдмाрд░े рдоें рдХोрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рджी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрди рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХी рдПрдХрддा рдФрд░ рдЖрдд्рдордмрд▓ рдЗрддрдиा рдордЬрдмूрдд рд╣ै рдХि рд╡ृрд╖рдз्рд╡рдЬ рдХрд░्рдг рдХो рдзрд░्рдордпुрдж्рдз рдХी рдЪेрддाрд╡рдиी рджे рджेрддे рд╣ैं। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдоैं рд╢िрд╡ рдоंрджिрд░ рдиिрдЧрдо рдХी рдУрд░ рд╕े рдШोрд╖рдгा рдХрд░рддा рд╣ूँ рдХि рдЕрдЧрд░ рд╢्рд░ी рдоाँ рдХे рд╢рд░ीрд░ рдХो рдЕрдкрдоाрдиिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХुрдЪेрд╖्рдЯा рдХी рдЧрдпी рддो рд╣рдо рдоौрди рдирд╣ीं рдмैрдаे рд░рд╣ेंрдЧे। рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣рдо рдзрд░्рдордпुрдж्рдз рдХी рдШोрд╖рдгा рдХрд░ेंрдЧे। рд╣рдо рдХाрд╢ी рдХी рдк्рд░рдЬा рдХा рд╣рд░ рдиिрд░्рдгрдп рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ेंрдЧे, рдХ्рдпोंрдХि рдоंрджिрд░ рдк्рд░рдЬा рдХे рд╣ैं рдФрд░ рджेрд╡рддा рднी рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╣ैं। рдк्рд░рдЬा рдХो рдЬिрд╕ рдХ्рд╖рдг рдмोрдз рд╣ोрдЧा рдХि рдЙрд╕рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЫीрдиे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं, рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдХाрд░ рдпा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд╕्рд╡рдпं рдХрд░ेрдЧी। рд╣рдо рдЙрд╕े рдЖрджेрд╢ рдоाрдирдХрд░ рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░ेंрдЧे।”15

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖: рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдмाрдж рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдиीрд▓ा рдЪाँрдж рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдзрд░्рдо рдПрд╡ं рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХा рдЬो рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै рд╡рд╣ рдЖрдЬ рднी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣ै। рдЖрдЬ рднी рдзрд░्рдо рдХे рдХрдИ рд╡िрдХृрдд рд░ूрдк рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं рдЬैрд╕े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдХाрд╢ी рдоें рд╡्рд░рдЬрдпाрдиि рдФрд░ рдХाрдкाрд▓िрдХ рдХे рдеे। рд╢ैрд╡-рд╢ाрдХ्рдд рдФрд░ рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдоें рдЖрдЬ рднी рдЙрддрдиा рд╣ी рдорддाрди्рддрд░ рд╣ै рдЬिрддрдиा рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рдХाрд╢ी рдоें рдеा। рдЬрдмрдХि рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдоें рдкूрд░ा рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рд╢ैрд╡ рдФрд░ рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдХी рд▓реЬाрдИ рд╕े рднрдпрднीрдд рд░рд╣рддा рдеा। рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдиिрдо्рди рдЬाрддिрдпों рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рднी рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдеी। рдЗрд╕ рдорд╣ाрдХुंрдн рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рдЕрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рднрдЧрджреЬ рд╕े рдХ्рд╖ुрдм्рдз рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдпों рдХा рдиेрддाрдУं рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рджिрдпा рдЧрдпा рдмрдпाрди рд╡ृрд╖рдз्рд╡рдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдХाрд╢ी рдирд░ेрд╢ рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХрд░्рдг рдХो рджिрдП рдЧрдП рдзрд░्рдордпुрдж्рдз рдХी рдЪेрддाрд╡рдиी рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी:
1. рдбॉ. рдПрдо.рдПрдо. рд▓рд╡ाрдиिрдпा, рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди, рдзрд░्рдо рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ (рд▓ेрдЦ)- рдПрдо. рдПрди. рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕, рд░िрд╕рд░्рдЪ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди्рд╕, рдЬрдпрдкुрд░, рд╡िрд╢्рд╡рднाрд░рддी рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди्рд╕ (рд╡िрддрд░рдХ), рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी-110002, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2009, рдкृрд╖्рда 187
2. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 221
3. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 223
4. рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣, рдиीрд▓ा рдЪाँрдж, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी-02, рдкेрдкрд░рдмैрдХ рдкाँрдЪрд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2021, рдкृрд╖्рда 10
5. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 21
6. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 50
7. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 57
8. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 193
9. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 49
10. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 72
11. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 139
12. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 302
13. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 500/501
14. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 348
15. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 348

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।