рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп

рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░

- рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░

рд╕ाрд░ांрд╢:- 
рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЛрд╖िрдУं-рдоुрдиिрдпों, рд╡िрдж्рд╡ाрдиों, рдХрд╡िрдпों, рд▓ेрдЦрдХों, рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдЗрдд्рдпाрджि рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рддрдеा рдЙрдирдХे рдЪिंрддрди-рдордирди рд╕े рдЕрдоीрд░ рдмрдиे рд░рд╣рдиे рдХी рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдкрд░ рд╡िрд░ाрдЬрдоाрди рд╣ै। рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдХी рдк्рд░рдЦрд░ рдмुрдж्рдзि рд╡ рдЖंрдЦों рджेрдЦी рднाрд░рддीрдп рджрд╢ा рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд▓ेрдЦрдиी рдХी рдХрд▓ा рдХो рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдирджेрдЦा рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рдЕрдкрдиी рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рдЖрдзाрд░ рддрдеा рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдмрд▓ рд╕े ‘рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी’ рдиाрдордХ рд░рдЪрдиा рдХो рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдмाрд░рд╣ рдмाрд░ рд▓िрдЦрдиा рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрдиे рд╡ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдЦрд░ рдкрд░ рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪिंрддрди-рдордирди рдПрд╡ं рдпोрдЧ рдХी рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рднी рди्рдпाрдпрд╕ंрдЧрдд рдХा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।
рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдПрдХ рдпोрдЧी рднी рдеे, рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╢рдХ्рддि рдЙрдирдХी рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा, рд╕рдд्рдп, рджाрд░्рд╢рдиिрдХрддा рдПрд╡ं рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХрддा рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдУрддрдк्рд░ोрдд рд╣ै рдЬो рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рднी рд╕рдоाрдЬिрдХ рдХрд▓्рдпाрдгрд╣िрдд рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै। ‘рджि рд▓ाрдИрдл рдбिрд╡ाрдИрди’ рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдПрдХ рдРрд╕ी рдХृрддि рд╣ै рдЬो рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा рдФрд░ рднौрддिрдХрд╡ाрдж рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рд╕ेрддु рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдирд╡ीрдп рдЬीрд╡рди рдХे рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЪेрддाрд╡рдиी рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдпрд╡ाрдгी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ै। рдоुрдЦ्рдпрддः рдпрд╣ рд░рдЪрдиा рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣िрди्рджू рдЧ्рд░ंрде рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рдХा рд╕рд░рд▓ीрдХृрдд рд░ूрдк рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рджिрд╡्рдп рдЬीрд╡рди, рдЬ्рдЮाрди, рдЪेрддрдиा рд╡ рд╕рдд्рдп рдХी рдЦोрдЬ рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдоूрд▓्рдп рдХृрддि рд╣ै।
  рд╡िрджेрд╢ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдкрд░ рдПрдХाрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░рдЪрдиाрдПं рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдоें рд╣ी рд░рд╣ी। рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓्рдпों, рджрд░्рд╢рди, рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЬ्рдЮाрди, рдзрд░्рдо, рдЪेрддрдиा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╡िрд░ाрд╕рдд, рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдоें рд╣ी рд▓िрдЦा рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд░ीрддрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЕрдоीрд░ рдмрдиाрдиे рдоें рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рджिрдпा।

рдоूрд▓ рд╢рдм्рджः- рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓्рдп, рджрд░्рд╢рди, рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЬ्рдЮाрди, рдзрд░्рдо, рдЪेрддрдиा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╡िрд░ाрд╕рдд, рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा।

рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиाः- 
рдЕрдЦрдг्рдб рднाрд░рдд рдоें рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдУं, рд░ीрддि рд░िрд╡ाрдЬों, рднूрдЦрдг्рдбों, рдк्рд░ांрддों, рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рдЕрдиेрдХрддा рдоें рдПрдХрддा рдХा рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рд╣рдоें рдиिрд╖्рдкрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХी рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рдкрд░ рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдУं рдоें рд░рдЪिрдд рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиे рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЕрдкрдиी рдЕрдоीрд░ी рдХा рдвंрдХा рдмрдЬा рд░рдЦा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдоें рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдиे рднी рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡ рдЕрд╣рдо рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рднी рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд░рдЦे। рд╣ाрд▓ांрдХि рд╡े рдмрдЪрдкрди рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЬрд╡ाрдиी рддрдХ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рд╕े рдЕрдЫूрддे рд╣ी рд░рд╣े। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдоाрддृрднाрд╖ा рдмंрдЧрд▓ा рдХो рднी рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рд╕े рдирд╣ीं рдЬाрдирддे рдеे। рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдХे рдкिрддा рдЬी рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпूрд░ोрдкिрдпрди рд╕рдн्рдпрддा рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдбॉ. рд╢्рдпाрдо рдмрд╣ाрджुрд░ рд╡рд░्рдоा рдЕрдкрдиी рдХिрддाрдм ‘рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рд╡िрдЪाрд░ рджрд░्рд╢рди’ рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджीрдХ्рд╖ा рдЗंрдЧрд▓ैंрдб рдоें рд╣ुрдИ। рд╡े рдЬिрдирдХे рдШрд░ рдоें рд░рд╣े, рд╡े рднी рдЕрдд्рдпंрдд рд╕рдЬ्рдЬрди рдкुрд░ुрд╖ рдеे - рдИрд╕ाрдИ рдордд рдХो рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓े рдеे рдХिрди्рддु рдЕंрддःрдХрд░рдг рдоें рднрдХ्рддि рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдеे। рдХिрд╕ी рднी рдордд рдХो рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓ा рдпрджि рд╢ुрдж्рдз рднрдХ्рддि рд░рдЦрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ी рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рдпूрд░ोрдкीрдп рдкрдж्рдзрддि, рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдн्рдпрддा, рдпूрд░ोрдкीрдп рд╡ाрдЩ्рдордп рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рдХा рдХेрд╡рд▓ рдиाрдо рд╣ी рдкреЭा рдеा। рдмाрдХी рдпрд╣ाँ рдХी рдЬीрд╡рди рдкрд░рдо्рдкрд░ा, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЖрджि рдХुрдЫ рднी рдЙрди्рд╣ें рдоाрд▓ूрдо рдирд╣ीं рдеा।’ рд╡िрдбрдо्рдмрдиा рджेрдЦिрдП рдХि рдЖрдЬ рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХे рд╢िрдЦрд░ рдкंрдбिрдд рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдХिрди्рддु рдПрдХ рд╕рдордп рдРрд╕ा рднी рдеा рдХि рдЗрдирдХे рдкिрддा рдбॉ. рдХृрд╖्рдгрдзрди рдШोрд╖ рдЬी рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдеी рдХि рдЕрд░рд╡िंрдж рдХा рдкाрд▓рди рдкोрд╖рдг рдпुрд░ोрдкीрдп рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рд╣ो, рдФрд░ рдРрд╕ा рд╣ुрдЖ рднी। рдХिрди्рддु рдлिрд░ рднी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╢ोрдзाрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХो рдЕрд╣рдо рдоाрдиा। рд╕्рд╡рдпं рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдЕрдкрдиी рдХिрддाрдм 'The Foundation of Indian Culture' рдЬिрд╕рдХा рдЕрджिрддि рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рдЧрдпा, рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि “ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рд╡ рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯिрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ рдЕрдкрдиे рдЧुрдг рддрдеा рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрд╡ं рдмाрд╣ुрд▓्рдп рджोрдиों рдоें, рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдоौрд▓िрдХрддा, рдУрдЬрд╕्рд╡िрддा рдФрд░ рд╕ुंрджрд░рддा рдоें, рдЕрдкрдиे рд╕ाрд░рддрдд्рд╡, рдХौрд╢рд▓ рдФрд░ рдЧрдарди рдоें, рд╡ाрдХ्-рд╢рдХ्рддि рдХे рд╡ैрднрд╡, рдФрдЪिрдд्рдп рдФрд░ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдоें рддрдеा рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдКँрдЪाрдИ рдФрд░ рд╡िрд╢ाрд▓рддा рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ी рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдорд╣ाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпों рдХे рдмीрдЪ рдЕрдЧ्рд░ рдкंрдХ्рддि рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣ै।’ рдЗрд╕ी рд╕ंрдмंрдз рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд░ाрдордзाрд░ी рд╕िंрд╣ рджिрдирдХрд░ рдЙрдирдХी рдЬीрд╡рдиी ‘рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдоेрд░ी рджृрд╖्рдЯि рдоें’ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि “рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХी рддो рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдиे рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рд▓िрдЦी рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХो рд╡े рд╕ीрдоिрдд рд╕рдордЭрддे рдеे।”
рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рднी рдХрджाрдкि рдЗрдирдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдХि рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рд╢ुрд░ूрдЖрдд рд╡िрджेрд╢ рдоें рдкреЭाрдИ рддрдеा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕рд╣िрдд рд╕्рд╡рджेрд╢ी рджेрд╢рднрдХ्рддि рд╡ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рдХрдЯ्рдЯрд░ рд╕рдорд░्рдердХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдХिрди्рддु рдЬैрд╕ा рдХि рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рд╕ाрд░ांрд╢ рд╕े рд╣рдоें рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рд╡ рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ुрдИ। рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЗрди्рд╣ें рдПрдХ рдпुрдЧ рджृрд╖्рдЯा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдЦ्рдпाрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдордиोрдЬ рдХुрдоाрд░ рдкाрдардХ рдЕрдкрдиे рд╢ोрдз рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि “(The Litt├йrateurs and literature lovers while going through the literature of Sri Aurobindo, try to get the reply or clue to a query, about his uncommon personality: Some find the determination of a Superman in him, call him a devotee or practitioner of ‘ Purna – Yoga’, the master of – ‘Life Divine’: some get attracted towards his patriotism, the staunch supporter of nationalism; and many a people regard him as a person of great intellectuality , well versed in the Vedas; besides Sri Aurobindo is known for his laudable literary output and taste: a writer, a dramatist and a poet of feelings and ideas.)” рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░ेрдоी рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкреЭрддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдмाрд░े рдоें рдПрдХ рдк्рд░рд╢्рди рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдпा рд╕ुрд░ाрдЧ рдкाрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЙрдирдоें рдПрдХ рд╕ुрдкрд░рдоैрди рдХा рджृреЭ рд╕ंрдХрд▓्рдк рдкाрдиे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें ‘рдкूрд░्рдг-рдпोрдЧ’ рдХा рднрдХ्рдд рдпा рдЕрдн्рдпाрд╕ी, ‘рджिрд╡्рдп рдЬीрд╡рди’ рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рдХрд╣рддे рд╣ैंः рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЙрдирдХी рджेрд╢рднрдХ्рддि, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рдХрдЯ्рдЯрд░ рд╕рдорд░्рдердХ рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं; рдХрдИ рд▓ोрдЧ рдЙрди्рд╣ें рдорд╣ाрди рдмौрдж्рдзिрдХрддा рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдирддे рд╣ैं, рдЬो рд╡ेрджों рдоें рдкाрд░ंрдЧрдд рд╣ैं; рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╢ंрд╕рдиीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЙрдд्рдкाрджрди рдФрд░ рд░ुрдЪि рдХे рд▓िрдП рдЬाрдиे рдЬाрддे рд╣ैंः рдПрдХ рд▓ेрдЦрдХ, рдПрдХ рдиाрдЯрдХрдХाрд░ рдФрд░ рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдХрд╡ि।’ рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рджрд░्рд╢рди рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд░рд╣ा। рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рд╡рд╣ рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा ‘рдХрд░्рдордпोрдЧिрдиी’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рддे рдеे। рдЙрди рд╕рднी рдоें рд╡рд╣ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░ рд╡ рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा рдХे рдкрд░ рд╣ी рдмрд▓ рджेрддे рдеे।
рднाрд░рдд рдкрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 200 рд╕ाрд▓ рддрдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢ाрд╕рди рд░рд╣ा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдк्рд░рдмंрдз рдЪрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рджрд░рдХिрдиाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдХोрдИ рдХрд╕рд░ рдирд╣ीं рдЫोреЬी। рд▓ोрдЧों рдХो рдЗрд╕े рдкреЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬрдмрд░рди рдордЬрдмूрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдЧों рдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╣ुрдХूрдордд рдоें рдиौрдХрд░ी рджेрдиे рдХे рд▓ाрд▓рдЪ рджिрдпा рдЧрдпा। рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓िрдЦрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ुрдИ। рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рднी рдЗрд╕ी рдХी рд╣ी рдПрдХ рд╣िрд╕्рд╕ा рд░рд╣े। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдоें рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдПँ рд▓िрдЦी। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдмाрдж рдоें рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рдкреЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рднी рдХिрдпा। 1893 рдоें рдЬрдм рд╡рд╣ рд▓ंрджрди рд╕े рднाрд░рдд рд╡ाрдкिрд╕ рдЖрдП рддो рдмреЬौрджा рдХे рдЧाрдпрдХрд╡ाреЬ рдХॉрд▓ेрдЬ рдоें 13 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдиौрдХрд░ी рдХी। рдЗрд╕ी рд╕рдордп рдХे рджौрд░ाрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХो рд╕्рд╡ाрдз्рдпाрдп рд╕े рд╣ी рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╡рд╣ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд▓ेрдЦрдХ рд╣ी рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЬो рдЙрдирдХे рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдЕрдз्рдпрдпрди рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди, рдЕрдз्рдпाрдд्рдорд╡ाрдж, рдпोрдЧ, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж, рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╡िрд░ाрд╕рдд рдЗрдд्рдпाрджि рдХे рд╕ूрдЪрдХ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХी рд▓рдЧрди рдХी рдпрд╣ рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдПрдХ рд╕ंрдкाрджрдХ рдХे рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдИ, рдЬрдм рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмреЬौрджा рдХॉрд▓ेрдЬ рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рд▓рдЧे рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╡ंрджेрдоाрддрд░рдо’ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЙрд╕ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡рд╣ рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпрдХ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦрдиे рд▓рдЧे। рдпрд╣ рдмाрдд рдЬुрджा рд╣ै рдХि рдЙрди рд▓ेрдЦों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХрдИ рдмाрд░ рдЬेрд▓ рднी рдЬाрдиा рдкреЬा। рдЬेрд▓ рд╕े рд╣ी рдЙрдирдХी рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдпाрдд्рд░ा рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рдЬेрд▓ рдоें рд╕े рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЙрд╕ рдкрд░рдо рд╢рдХ्рддि рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд╕्рддु рдоें рдЙрд╕ рд╕рд░्рд╡рд╢рдХ्рддिрдоाрди рдХी рдоौрдЬूрджрдЧी рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдзीрд░े-рдзीрд░े рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рдЙрдирдХा рдЕрднाрд╡ рдмреЭрддा рдЧрдпा рдФрд░ рд╡рд╣ рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рд╡ рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा рдХी рдУрд░ рдЙрди्рдоुрдЦ рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдЧрд╣рди рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рджрд░्рд╢рди, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдзрд░्рдо, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЗрдд्рдпाрджि рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕े ‘рдХрд░्рдордпोрдЧिрдиी’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा।
рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╡े рдЦुрдж рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि “рдХिрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдорд╣ाрдирддा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХे рдоूрд▓्рдп рдПрд╡ं рдорд╣рдд्рд╡ рдоें, рдЙрд╕рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рддрдеा рдЕрдХाрд░ों рдХे рд╕ौंрджрд░्рдп рдоें рдиिрд╣िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै। рдкрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдЗрд╕ рдмाрдд рдоें рднी рдХि рд╡рд╣ рд╡ाрдгी рдХी, рдХрд▓ा рдХी рдКँрдЪी рд╕े рдКँрдЪी рд╢рд░्рддों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ, рдХिрд╕ी рдЬाрддि, рдпुрдЧ рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЖрдд्рдоा рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдХो, рдпा рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡िрдд рдФрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рдорди рдХो, рдЙрд╕рдХी рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдк्рд░рддिрдиिрдзि-рдЖрдд्рдоाрдУं рдХी рдк्рд░рддिрднा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХрдЯ рдФрд░ рдЙрди्рдирдд рдХрд░рдиे рдоें рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।” рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджो рдХिрддाрдмें ‘рдиेрд╢рдирд▓ рд╕िрд╕्рдЯрдо рдСрдл рдПрдЬूрдХेрд╢рди’ рд╡ ‘рдСрдл рдПрдЬूрдХेрд╢рди’ рд▓िрдЦी рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЬीрд╡рди рдХो рдХैрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХрд▓्рдпाрдг рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рдЧрд╣рди рдЕрдз्рдпрдпрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд░рдЦे।
рдЕрдкрдиे рджिрд╡्рдпाрдиुрднрд╡ों рд╡ рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा рдХे рд░рд╣рд╕्рдпों рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рд▓рдп рдХो рдПрдХ рдЕрд╣рдо рд╣िрд╕्рд╕ा рдоाрдирддे рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХाрд╡्рдп рдХो рдЪुрдиा। рд╡рд╣ рдЦुрдж рдХрд╣рддे рдеे рдХि рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдЖрдиंрдж рд╣ी рднाрд╡ाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдоूрд▓ рдХाрд░рдХ рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпрд╣ рднी рдоाрдиा рдХि рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों, рднाрд╡рдиाрдУं, рдЕрдиुрднрд╡ों рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рдЬिрд╕ рд░рд╕ाрдд्рдордХ рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдХी рдоांрдЧ рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдХрд╡िрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдкुрд░ा рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ीрдп рддрд░ंрдЧों рдХो рдХेрд╡рд▓ рд▓рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдмांрдзा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдЧрдж्рдп рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдЙрдирдХी ‘рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी’ рд░рдЪрдиा рдЗрд╕ी рдХा рд╣ी рд╕рдмूрдд рд╣ै। рдоुрдЦ्рдпрддः рдпрд╣ी рдХि рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдиे рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЕрдоीрд░ рдмрдиाрдиे рдоें рднрд░рд╕рдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рд░ाрдордзाрд░ी рд╕िंрд╣ рджिрдирдХрд░ рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि “рдоेрд░ी рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдХी рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдз्рдпिों рдХा рд╕ंрдкूрд░्рдг рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी рдХрд░рддी рд╣ै, рд▓ाрдЗрд╡ рдбिрд╡ाрдЗрди рдирд╣ीं। рдпрджि рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоीрдХрд░рдг рд╣ोрдиा рд╣ै рдФрд░ рдоेрд░ी рдЖрд╢ा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╣ोрдХрд░ рд░рд╣ेрдЧा, рддो рдоाрдирд╡рддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी рдХा рд╡рд╣ी рд╕्рдеाрди рд╣ोрдЧा, рдЬो рд╕्рдеाрди рдЖрдЬ рдЧीрддा рдХा рд╣ै, рд╡ेрджों рдФрд░ рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдХा рд╣ै।”
рднाрд░рддीрдп рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡рд╣ рд╕рд░ोрдЬिрдиी рдиाрдпрдбू рдХो рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХी рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдоाрдирддे рдеे। рд╡рд╣ рдХрд╣рддे рдеे рдХि рдЬिрддрдиी рдЬीрд╡ंрддрддा рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддि рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╣ै рдЬो рдЬрди рдХो рд╕рдо्рдоोрд╣िрдд рдПрд╡ं рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрдиे рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдкрд╣рд▓ी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд░рдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै, рдЙрддрдиी рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдХрд╡ि рдоें рдирд╣ीं। рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЬीрд╡рди рд╕े рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХрддा рдПрд╡ं рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा рдХी рдУрд░ рдЙрди्рдоुрдЦ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрднрд╡ों рдоें рд╡рд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдЬрдм рд╡рд╣ рдЬेрд▓ рдоें рдеे рддो рд╡рд╣ाँ рдХे рдПрдХांрдд рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ें рдЙрд╕ рд╕рд░्рд╡рд╢рдХ्рддिрдоाрди рдХे рд╕ाрде рдЖрдд्рдоिрдХ рдЕрдиुрднрд╡ों рдХा рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд╡рд╣ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рдеा рдХि рджिрд╡्рдп рд╢рдХ्рддि рдЙрдирд╕े рд╕्рд╡рдпं рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдХрд░рддी рдеी। рд╡рд╣ рдЙрди्рд╣ें рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░рддी рдеी рдХि рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЬीрд╡рди рддो рд╕्рдеूрд▓ рдХाрд░्рдп рд╣ै рддुрдо्рд╣ें рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдХी рдУрд░ рдЬाрдиा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡ рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдбॉ. рд╢्рдпाрдо рдмрд╣ाрджुрд░ рд╡рд░्рдоा рдЕрдкрдиी рдХिрддाрдм ‘рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рд╡िрдЪाрд░ рджрд░्рд╢рди’ рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि “рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рд╡ेрджों рдХो рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░ंрде ‘рд╕ीрдХ्рд░ेрдЯ्рд╕ рдСрдл рджि рд╡ेрджाреЫ’ рдоें рд╡े рд╡ेрджों рдХे рд╕ाрдпрдг рдХृрдд рдХрд░्рдордХाрдг्рдбрдоूрд▓рдХ рдЕрд░्рде рдХा рдЦрдг्рдбрди рдХрд░ рд╡ेрдж рдХे рдЧूреЭ рд░рд╣рд╕्рдпों рдХा рдЙрдж्рдШाрдЯрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрдЬ्рдЮ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдХрд░्рдордлрд▓-рдд्рдпाрдЧ рд╣ै। рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдПрдХ рдпрдЬ्рдЮ рд╕рджृрд╢ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЪрд░рдо рддрдд्рд╡ рдЕрдкрдиे рд╣ी рдПрдХ рдЕंрд╢ рдХी рдЖрд╣ुрддि рд╕े рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХрд░рддा рд╣ैं। рд╡ेрдж рдХी рдоूрд▓ рднाрд╡рдиा рдЧीрддा рдоें рд╕рд░рд▓ рд░ूрдк рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЕрддः рд╡े рдЧीрддा рдХो рд╡ेрдж рдХा рдПрдХ рднाрд╖्рдп рдоाрдирддे рд╣ैं।”
рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдХा рджрд░्рд╢рди рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рднी рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХे рд▓िрдП, рдЙрдирдХी рдоाрдирд╕िрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХрддा рдХा рд╕ंрджेрд╢ рджेрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдзрд░्рдо рдХो рдоाрдирд╡ीрдп рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрдзाрд░ рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ाрд░рддрдд्рд╡ рдоें рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдоाрдирд╡ीрдп рдХрд▓्рдпाрдг рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕рдж्рдЧुрдгों рдХो рд╕्рдеाрди рджेрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдиे рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рдоीрд▓ рдкрдд्рдерд░ рд╕ाрдмिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рднाрд░рддीрдп рдзाрд░्рдоिрдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рдЧрд╣рди рдЕрдз्рдпрдпрди рдФрд░ рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЗрд╕рдХा рдЕрд╕рд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдкुрдЦ्рддा рд╕рдмूрдд рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि “рд╡ेрдж рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдФрд░ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдмीрдЬ рд╣ै рдФрд░ рдЙрдкрдирд╖िрдж рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ рдХे рд╕рдд्рдп рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि। рдпрд╣ рд╕рдд्рдп рд╣ी рд╕рджा рдЗрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рдЪрд░рдо рдз्рдпेрдп рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдз्рдпेрдп рдХी рдУрд░ рдЗрд╕рдиे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рддрдеा рдЬाрддि рдХी рдЖрдд्рдоा рдХी рдЕрднीрдк्рд╕ा рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рджो рдорд╣ाрди рдкрд╡िрдд्рд░ рдЧ्рд░ंрде рд╣ैं рдЗрд╕рдХी рдХाрд╡्рдпрдордп рдФрд░ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдорд╣рдд् рдк्рд░рдпрдд्рдиों рдХा рдлрд▓ рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрд╢ुрдж्рдз рдЕंрддрд░ाрдд्рдоा рдПрд╡ं рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдорди рдХी рднाрд╖ा рдоें рдкрд░िрдХрд▓्рдкिрдд рдФрд░ рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ै।” рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдордиुрд╖्рдп рдХो рдпोрдЧ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдорди рдХो рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдУрд░ рдЙрди्рдоुрдЦ рдХрд░рдиे рдХा рднрд░рдкूрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд░рдЦे। рд╡े рдиैрддिрдХрддा рдХो рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЖрдд्рдоा рдоाрдирддे рдеे। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдбॉ. рд╢्рд░ृрддि рдоिрд╢्рд░ा рдХрд╣рддी рд╣ैं рдХि “рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдзрд░्рдо рдПрд╡ं рджрд░्рд╢рди рдХा рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдЕрди्рдпाрди्рдп рджрд░्рд╢рдиों рд╕े рдкृрдердХ рдоाрдд्рд░ рдЕрдиुрдоाрди рддрд░्рдХ-рд╡िрд░्рддрдХ рд╢рдм्рдж рдЬाрд▓ рд╕े рдкрд░े рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдмुрдж्рдзिрдоूрд▓рдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрди рд╕рдмрдХो рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдЕंрддрд░ рдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдмोрдз рд╣ै рдЬो рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдо рдХी рдЖрдд्рдоा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдоें рдиिрд╣िрдд рд╡िрдЪाрд░ рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓, рд╕рдд्рдп рдПрд╡ं рд╕ाрд░рднूрдд рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╢рдХ्рддि рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЕंрддрд░ рдПрд╡ं рдмाрд╣्рдп рдоें рддрдеा рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдПрд╡ं рдЖрдЪрд░рдг рдоें рднेрдж рдирд╣ीं рд░рд╣рддा।” рд╡िрджेрд╢ी рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рд╡ рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ा рдоें рдкाрд░ंрдЧрдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рднी рд╣िрди्рджी, рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╡ рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЗрддрдиी рдиिрд╖्рдаा рд╡ рдЕрдз्рдпрдпрдирд╢ीрд▓рддा рдХिрд╕ी рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддी। рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рд╢рдХ्рддि рд╣рдоें рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдХे рдЬीрд╡рди рд╡ рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЪाрд╣े рдЙрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╢рд░ीрд░ рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ा рд╣ै рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХी рдЖрдд्рдоा рднाрд░рддीрдп рд╣ी рд░рд╣ी рд╣ै।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖:-
рдпोрдЧी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЬी рдиे рдЕрдкрдиी рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдиा рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░рдЪिрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕рдн्рдпрддा рдПрд╡ं рдЗрд╕рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рджिрдпा рд╣ै। рдкूрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ рдЗрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡ рдЙрд╕рдХे рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рдоोрд╣िрдд рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдЗрдирдХे рдЬреЬें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рд╕े рдкोрд╖िрдд рдеीं рдХिрди्рддु рдлिрд░ рднी рдЗрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕рдн्рдпрддा, рд╕рдоाрдЬ, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдпोрдЧ рд╡ рдпрд╣ाँ рдХे рд╡ैрджिрдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рднी рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдХोрдИ рдХрд╕рд░ рдирд╣ीं рдЫोреЬी। рдЗрдирдХा рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди, рдпोрдЧ рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеाрди рд░рдЦрддा рд╣ै। рдРрд╕े рдпोрдЧी рдХो рд╢рдд्-рд╢рдд् рдирдорди।

рдкाрдж-рдЯिрдк्рдкिрдгिрдпाँः-
 1. рд╡рд░्рдоा рдбॉ. рд╢्рдпाрдо рдмрд╣ाрджुрд░, рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рд╡िрдЪाрд░ рджрд░्рд╢рди, рдЕрд░рд╡िंрдж рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, 1974, рдкृрд╖्рда-12
 2. рдШोрд╖ рдЕрд░рд╡िंрдж, рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░, рдЕрджिрддि рдХाрд░्рдпाрд▓рдп, рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЖрд╢्рд░рдо, рдкांрдбिрдЪेрд░ी, рдкृрд╖्рда-265
(рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдХी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкुрд╕्рддрдХ 'The Foundation of Indian Culture' рдХा рд╣िрди्рджी рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ै, рдЬो рдЕрджिрддि рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдХी рдУрд░ рд╕े рдирд╡ंрдмрд░ 1955 рд╕े рдлрд░рд╡рд░ी 1957 рддрдХ рдХे рд╕рдордп рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा।)
 3. рджिрдирдХрд░ рд░ाрдордзाрд░ी рд╕िंрд╣, рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрджः рдоेрд░ी рджृрд╖्рдЯि рдоें, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2008, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда-82 
 4. Pathak Manoj Kumar Research Scholar, ISSN 2320 – 6101, Vol. I Issue II May, 2013, page-13
 5. рдШोрд╖ рдЕрд░рд╡िंрдж, рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░, рдЕрджिрддि рдХाрд░्рдпाрд▓рдп, рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЖрд╢्рд░рдо, рдкांрдбिрдЪेрд░ी, рдкृрд╖्рда-265
 6. рджिрдирдХрд░ рд░ाрдордзाрд░ी рд╕िंрд╣, рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрджः рдоेрд░ी рджृрд╖्рдЯि рдоें, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2008, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда-рднूрдоिрдХा рд╕े 
 7. рд╡рд░्рдоा рдбॉ. рд╢्рдпाрдо рдмрд╣ाрджुрд░, рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рд╡िрдЪाрд░ рджрд░्рд╢рди, рдЕрд░рд╡िंрдж рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, 1974, рдкृрд╖्рда-22
 8. рдШोрд╖ рдЕрд░рд╡िंрдж, рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░, рдЕрджिрддि рдХाрд░्рдпाрд▓рдп, рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдЖрд╢्рд░рдо, рдкांрдбिрдЪेрд░ी, рдкृрд╖्рда-337
 9. рдоिрд╢्рд░ा рдбॉ. рд╢्рд░ुрддि, рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िंрдж рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि рджрд░्рд╢рди, рдЧрдЧрдиांрдЪрд▓ (рдж्рд╡िрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा), рдЕंрдХ 03, рдордИ-рдЬूрди 2022, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда-10
***

рдбॉ. рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░
рд╣िрди्рджी рдоैंрдЯрд░, рдЬिрд▓ा рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрди (рдлрд░ीрджрдХोрдЯ), рдкंрдЬाрдм
рдЪрд▓рднाрд╖:9872355701, 9877919902
рдИрдоेрд▓: drravinder321kumar@gmail.com

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।