рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ: рджिрдиेрд╢ рдкाрдардХ ‘рд╢рд╢ि’
28, рд╕ाрд░ंрдЧ рд╡िрд╣ाрд░, рдордеुрд░ा-6; рдЪрд▓рднाрд╖: +91 987 063 1805; рдИрдоेрд▓: drdinesh57@gmail.com
рдкुрд╕्рддрдХ: рдЪрди्рдж्рд░рдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдпाрджрд╡ рдордпंрдХ рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी (рдмाрд▓ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣)
рдЖрдИрдПрд╕рдмीрдПрди: 978-93-95356-84-8
рд▓ेрдЦрдХ: рд╢्рд░ी рдЪंрдж्рд░рдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдпाрджрд╡ ‘рдордпंрдХ’
рд╕ंрдкाрджрдХ: рдкрдж्рдорд╢्рд░ी рдбॉ.рдЙрд╖ा рдпाрджрд╡, рдбॉ.рд░ाрдЬрдХिрд╢ोрд░ рд╕िंрд╣, рдбॉ. рдХाрдордиा рд╕िंрд╣
рдкृрд╖्рда: 548, рдоूрд▓्рдп: ₹ 6,000 рд░ुрдкрдпे (рдЪाрд░ों рдЦрдг्рдб), рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡рд░्рд╖: 2025
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рдирдорди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЕंрд╕ाрд░ी рд░ोрдб, рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрд╡िрдз рд╡िрдзाрдУं рдоें рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рд╕े рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ृрдЬрди рдХрд░рдХे, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╢्рд░ीрд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े, рд╣िрди्рджी рдХे рд╡рд░ेрдг्рдп рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ाрдзрдХ, рд╢्рд░ी рдЪंрдж्рд░рдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдпाрджрд╡ ‘рдордпंрдХ’ рдЬी рдХी рдЬрди्рдорд╢рддी рд╡рд░्рд╖ рдоें рдЙрдирдХी рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рдк्рд░рддिрднा рд╕рдо्рдкрди्рди рдкुрдд्рд░ी рдкрдж्рдорд╢्рд░ी рдбॉ.рдЙрд╖ा рдпाрджрд╡, рдЙрдирдХे рдЬाрдоाрддा рдоूрд░्рдзрди्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрди рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░ाрдЪाрд░्рдп рдбॉ.рд░ाрдЬ рдХिрд╢ोрд░ рд╕िंрд╣ рдПрд╡ं рдЙрдирдХी рддрдирдпा рд╡рд░िрд╖्рда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░, рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдбी.рд▓िрдЯ् рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдердо рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдбॉ.рдХाрдордиा рд╕िंрд╣ рдХे рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕े рдордпंрдХ рдЬी рдХी рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдХो рдЪाрд░ рдЦрдг्рдбों рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдХे рдЦрдг्рдб рдЪाрд░ рдоें рдордпंрдХ рдЬी рдХी рдЧрдж्рдп рдПрд╡ं рдкрдж्рдп рджोрдиों рд╡िрдзाрдУं рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдХाрд╡्рдп рдЦрдг्рдб рдФрд░ рдЧрдж्рдп рдЦрдг्рдб рдХे рд░ूрдк рдоें। рдХाрд╡्рдп рдЦрдг्рдб рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдкृрд╖्рда-226 рддрдХ рд╕рдоाрд╣िрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЫрд╣ рдЙрдкрдЦрдг्рдб рдХिрдП рдЧрдпे рд╣ैं рддो рдЧрдж्рдп рдЦрдг्рдб рдоें 227 рд╕े 548 рдкृрд╖्рда рддрдХ рдЪाрд░ рдЙрдкрдЦрдг्рдб। рдХाрд╡्рдп рдЦрдг्рдб рдХे рдкрд╣рд▓े рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдЙрдкрдЦрдг्рдб рдоें рд╢्рд░ी рдЪंрдж्рд░рдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдпाрджрд╡ рдордпंрдХ рдЬी рдХी рд╕рди् 1948 рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдкाрдЧрд▓ рдФрд░ рдЬाрдЧृрддि-рдЧीрдд рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рддो рдЙрдкрдЦрдг्рдб рддीрди рдПрд╡ं рдЪाрд░ рдоें рд╕рди् 1953 рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдпे рдХिрд╕ाрди рдЧीрдд рд╣ैं। рдЪौрдеे рдФрд░ рдкांрдЪрд╡े рдЙрдкрдЦрдг्рдб рдоेंрдЬीрд╡рди рд╡ीрдгा рднाрдЧ-рдПрдХ рдФрд░ рдЬीрд╡рди рд╡ीрдгा рднाрдЧ рджो рдХे рд░ूрдк рдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рд╕рди् 1946 рдПрд╡ं 1988 рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрдкрдЦрдг्рдб рдЫрд╣ рдоें рдордпंрдХ рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рд░рдЪрдиाрдПँ рдЬो рд╡िрднिрди्рди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ैं, рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдХाрд╡्рдп рдЦрдг्рдб рдХे рдкрд╣рд▓े рдЙрдкрдЦрдг्рдб рдоें ‘рдкाрдЧрд▓’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдХे рдЧ्рдпाрд░рд╣ рдкृрд╖्рдаों рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд рд░рдЪрдиा рд╢्рд░ी рдЪंрдж्рд░рдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдпाрджрд╡ рдордпंрдХ рдЬी рдХी рдкрдж्рдпрдХрдеा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХी рдкूрд░ी рдХрдеा рдХो рдмрдЪрдкрди рд╕े рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░рдХे рдпुрд╡ाрд╡рд╕्рдеा, рд╡िрд╡ाрд╣, рдоाрддा-рдкिрддा, рдФрд░ рдлिрд░ рдкрдд्рдиी рдХा рд╡िрдЫोрд╣, рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рд╕рднी рдХुрдЫ рдкрдж्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдоाрд░्рдоिрдХ рддрд░ीрдХे рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै-
![]() |
рджिрдиेрд╢ рдкाрдардХ ‘рд╢рд╢ि’ |
рд╕्рд╡рд░्рдг рдХी рдоृрджु рдШреЬिрдпाँ।
рдЖрд╖ा рд░ूрдкी рдоाрд▓ा рдХी, рдоैं
рдЧूंрдеा рдХрд░рддा рдеा рд▓реЬिрдпाँ।
рдЬीрд╡рди рд╕рд░िрддा рд╕ुрдЦрдж рдк्рд░рд╡ाрд╣ों
рдоें рдиिрдд рдмрд╣рддी рдЬाрддी рдеी।
рдХрд▓-рдХрд▓ рдХी рд╕्рд╡рд░ рд▓рд╣рд░ी рдоें
рд╡рд╣ рдкुрд▓рдХाрдХुрд▓ рд╣ो рдЧाрддी рдеी। (рдкृрд╖्рда-31)
рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рд╡िрдЫोрд╣ рднी -
рдХुрдЫ рд╣ी рджिрд╡рд╕ рд╡्рдпрддीрдд рд╣ुрдП рдеे,
рд╣ुрдП рдкिрддाрдЬी рднी рдмीрдоाрд░।
рдЙрддрд░ рдЧрдпे рдЬीрд╡рди рдиौрдХा рд╕े
рд╡े рднी рджुрдиिрдпा рдХे рдЙрд╕ рдкाрд░।
рдмिрд▓рдЦ рд░рд╣े рдеे рд╣рдо рдмैрдаे,
рдеा рдЕрдЯ्рдЯрд╣ाрд╕ рдХрд░ рдХाрд▓ рд░рд╣ा।
рджुःрдЦ рдкрд░ рджुःрдЦ рд╣рдо рд╕рдмрдХे рдКрдкрд░
рджैрд╡ рдиिрд░рди्рддрд░ рдбाрд▓ рд░рд╣ा। (рдкृрд╖्рда-33)
рдХ्рд░ूрд░ рдХाрд▓ рдХे рдердкेреЬों рд╕े рдЕрдкрдиे рдкрд░िрдЬрдиों рдХो рдЦोрдиे рдХे рдмाрдж рддрдеा рдЬीрд╡рди рдХे рдЦुрд░рджрд░े рдпрдеाрд░्рде рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЪрд▓рддे-рдЪрд▓рддे рдЖрджрдоी рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкाрдЧрд▓ рд╕рд░ीрдЦा рд╣ी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдпा рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рджेрдЦрдХрд░ рджुрдиिрдпा рд╡ाрд▓े рдЙрд╕े рдкाрдЧрд▓ рд╕рдордЭрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдордпंрдХ рдЬी рдиे рднी рдЙрд╕ी рдордиोрджрд╢ा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै-
рдЙрд╕ рдкрд░ рднी рдкрдЧрд▓ी рджुрдиिрдпा
рдХрд╣ рд░рд╣ी рдЖрдЬ рдоुрдЭрдХो рдкाрдЧрд▓।
рдЕрди्рдзी! рдирд╣ीं рджेрдЦ рд╕рдХрддी рд╣ै,
рддू рдоेрд░ा рдЕрди्рддрд░ рдШाрдпрд▓।
рдХिрди्рддु рдоुрдЭे рдХुрдЫ рд░ोрд╖ рдирд╣ीं рд╣ै,
рдЬрдЧ рдХो рдкाрдЧрд▓ рдХрд╣рдиे рджो।
рдоुрдЭे рдЗрд╕ी рдоें рд╕ुрдЦ рд╣ै, рдоुрдЭрдХो
рдкाрдЧрд▓ рд╣ी рддुрдо рд░рд╣рдиे рджो। (рдкृрд╖्рда-40)
рд╕рди् 1948 рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдордпंрдХ рдЬी рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕े рдЬाрдЧृрддि рдЧीрдд рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЙрдирдХी 9 рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрдирдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ैं-рдЬाрдЧृрддि-рдЧीрдд,рдЬाрдЧो рд╕рдЪ्рдЪे рд╡ीрд░, рдк्рд░ाрд░्рдердиा, рдЙрдж्рдмोрдзрди, рдиौрдЬрд╡ाрдиों рд╕े, рд╡ीрд░ों рд╕े, рд╕ंрджेрд╢, рд╡िрдж्рдпा рдФрд░ рдЕंрддिрдо рдлिрд░ рд╕े рдЬाрдЧृрддि рдЧीрдд-
рдЕрдм рд╡рдХ्рдд рдирд╣ीं рдЪुрдк рд░рд╣рдиे рдХा
рдЕрдкрдиी рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдУ рддुрдо।
рдР рдХрд░्рдорд╡ीрд░! рдР рд╢ूрд░рд╡ीрд░!
рдЕрдм рдХрд░्рдорднूрдоि рдоें рдЖрдУ рддुрдо। (рдкृрд╖्рда-43)
рдХिрд╕ाрди рдЧीрдд рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд 14 рдЧीрдд рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдП рдЧрдпे рд╣ैं। рдХिрд╕ाрди рдХी рдкीреЬा, рдХिрд╕ाрди рдХा рдХрдаिрди рдХृрд╖ि рдХрд░्рдо рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡рд╣ी рд▓िрдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдиे рдирдЬрджीрдХ рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рд╣ो। рдордпंрдХ рдЬी рдоिрдЯ्рдЯी рд╕े рдЬुреЬे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдирдЬрджीрдХ рд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдкрд░ेрд╢ाрдиिрдпों рдХो рджेрдЦा рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдеा। рддрднी рддो рд╡рд╣ рд▓िрдЦ рд╕рдХे-
рд╡ैрд╢ाрдЦ-рдЬेрда рдХी рджोрдкрд╣рд░ी рдоें
рдЬрдм рд╕рдм рджुрдиिрдпा рдЬрд▓рддी рд╣ै।
рдЬрдм рдЕрдЧ्рдиि рд╡ाрдпु рдХे рд╡ाрд╣рди рдкрд░
рдЪреЭрдХрд░, рд▓ू рдмрдирдХрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ै।
рд╕рдм рд▓ोрдЧ рдордХाрдиों рдХे рдЕрди्рджрд░
рдЬрдм рдЕрдкрдиे рд╕ोрдпे рд░рд╣рддे рд╣ैं,
рдЬрдм рдЧрд░рдоी рдХे рдбрд░ рд╕े рд╢ीрддрд▓рддा
рдмाрд╣рд░ рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै।
рддрдм рднी рдмेрдЪाрд░ा рдХृрд╖рдХ рдЦेрдд рдкрд░
рдЕрдкрдиे рдХाрдо рдХिрдпा рдХрд░рддा
рдЬрдм рдЕрдкрдиी рднीрд╖рдгрддा рд╕े рдЦुрдж,
рдЧрд░рдоी рд╣ै рдорди рдоें рдЕрдХुрд▓ाрддी,
рджुрдиिрдпा рд╡ाрд▓ो! рдХ्рдпा рджीрди рдХृрд╖рдХ рдкрд░
рджрдпा рдирд╣ीं рддुрдордХो рдЖрддी? (рдкृрд╖्рда-59)
рдЧрдж्рдп рдЦрдг्рдб рдХे рдЪाрд░ рдЙрдкрдЦрдг्рдбों рдоें рджो рдЙрдкрдЦрдг्рдбों рдоें рдПрдХ-рдПрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕-‘рдЕрджृрд╖्рдЯ рдХे рдЦेрд▓’ рддрдеा ‘рдЦंрдбिрдд рд╕्рд╡рдк्рди’ рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдП рдЧрдпे рд╣ैं рддो рдЙрдкрдЦрдг्рдб рддीрди рд╡ рдЪाрд░ рдоें рджो рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣-рд╖реЬ़рдпंрдд्рд░ рддрдеा рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдкрдиे рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдП рдЧрдпे рд╣ैं। рд╖реЬрдпंрдд्рд░ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХी 16-16 рдХрдеाрдУं рдХो рдЕрдкрдиे рддрд░ीрдХे рд╕े рд▓िрдЦрдХрд░ рдордпंрдХ рдЬी рдиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдкрдиे рдоें рдордпंрдХ рдЬी рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ 10 рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рдЕрджृрд╖्рдЯ рдХे рдЦेрд▓’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдПрдХ рдк्рд░ेрдо рдХрдеा рдХो рдкिрд░ोрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рдпुрд╡рдХ рдирд░ेрд╢ рдЬो рд╡िрдж्рдпाрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдкреЬोрд╕ी рдк्рд░рдХाрд╢ рдмाрдмू рдХे рдШрд░ рдШрдиिрд╖्рдарддाрд╡рд╢ рдЖрдиा-рдЬाрдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рдХाрд╢рдмाрдмू рдХी рд╕ाрд▓ी рдХे рдЖрдиे рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рдордзुрд░ рд╡ाрдгी рдоें рдЧीрдд рд╕ुрдирдХрд░ рдирд░ेрд╢ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рдХाрд╢рдмाрдмू рдХी рд╕ाрд▓ी рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рднी рдирд░ेрд╢ рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ंрдпोрдЧрд╡рд╢ рдирд░ेрд╢ рдЕрдкрдиी рдмрд╣рди рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдкрдиे рдЬिрд╕ рд╕рд╣рдкाрдаी рдХे рд╕ाрде рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै, рдЙрд╕ी рдХे рд╕ाрде рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдпुрд╡рддी рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдЕंрдд рддрдХ рд╕ोрдЪрддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдирд░ेрд╢ рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдк्рд░рдердо рд░ाрдд्рд░ि рдоें рдЬрдм рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХा рдЪेрд╣рд░ा рджेрдЦрддी рд╣ै рддो рдмेрд╣ोрд╢ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
рдЕंрддрддः рдЕрджृрд╖्рдЯ рдХे рдЗрд╕ рдЦेрд▓ рдХो рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдФрд░ рдирд░ेрд╢ рджोрдиों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै-
“рдФрд░ рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдЬाрди рдЪुрдХी рдеी рдХि рдЕрдм рд╡рд╣ рдЬрдпрди्рдд рдХी рдкрдд्рдиी рд╣ै, рдФрд░ рдирд░ेрд╢ рдмाрдмू рдЕрдм рдЙрд╕рдХे рдХोрдИ рдирд╣ीं рд░рд╣े рдФрд░ рдЕрдм рдЙрд╕े рдЙрди्рд╣ें рднुрд▓ा рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। ....рдФрд░ рд╡рд╣ рдирд░ेрд╢ рдХो рднुрд▓ा рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиे рд▓рдЧी рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдиाрд░ी рдеी рдФрд░ рд╣िрди्рджू рдиाрд░ी, рдЬिрд╕े рдкрддि рдХो рдЫोреЬ рдЕрди्рдп рдкुрд░ुрд╖ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕ोрдЪрдиा рднी рди рдЪाрд╣िрдП। (рдкृрд╖्рда-284)
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордпंрдХ рдЬी рдиे рдмреЬे рд╣ी рд╢ाрд▓ीрди рддрд░ीрдХे рд╕े рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХो рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдиाрд░ी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд╕рдоाрдкрди рдХिрдпा рд╣ै рдЬो рдкाрдардХ рдХे рд╕्рдоृрддि рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рд╕рдордп рддрдХ рдЫाрдпा рд░рд╣рддा рд╣ै।
рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд рджूрд╕рд░े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдиाрдо рд╣ै-‘рдЦंрдбिрдд рд╕्рд╡рдк्рди’। рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╕рднी рдк्рд░ाрдгी рдПрдХ рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддे। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рджो рд╕рдЧे рднाрдИ рднी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рдЪिंрддрди рдоें рдПрдХ рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддे। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдиाрдпрдХ рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдФрд░ рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдоें рднी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдмाрддों рдоें рд╡िрд╖рдорддा рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ै।
рдШрд░ рдХी рдмреЬी рдмрд╣ू рд╕рд░рд▓ा рдЬрд╣ाँ рдиाрдо рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ी рд╕рд░рд▓ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХी , рдкूрд░े рдШрд░ рдХो рдПрдХ рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдмांрдзे рд░рдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै рд╡рд╣ीं рдЫोрдЯी рдмрд╣ू рд░рдЬрдиी рдХो рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдХिрд╕ी рднी рдХाрдо рд╕े рдХोрдИ рдорддрд▓рдм рд╣ी рдирд╣ीं рдеा।
рдкрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ी рдмрдЪ्рдЪे рднी рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЫोрдЯे рднाрдИ рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдХे рдЕрд╕рдордп рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рдмреЬे рднाрдИ рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдиे рдкूрд░े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рдПрдХ рдкिрддा рдХी рддрд░рд╣ рдкाрд▓рдиा рдЪाрд╣ा рдХिрди्рддु рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдХा рдмреЬा рдкुрдд्рд░ рдорд╣ेрд╢ рдЕрдкрдиी рдоाँ рдХे рдЖрдЪрд░рдг рдХा рдЕрдиुрдЧाрдоी рдмрдирдХрд░ рдХुрд╕ंрдЧрддि рдоें рдкреЬ рдЧрдпा। рд░рдЬрдиी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдмрддाрдпे рдЬाрдиे рдкрд░ рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдиे рдорд╣ेрд╢ рдХो рд╕рдордЭाрдиा рдЪाрд╣ा рдХिрди्рддु рдорд╣ेрд╢ рдиे рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдХे рд╕ाрде рднी рдХुрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░ рджिрдпा рддो рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдиे рдЙрд╕рдХे рдЪांрдЯा рдоाрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдкрд░ рдорд╣ेрд╢ рдХी рдоाँ рд░рдЬрдиी рдиे рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдХा рд╣ी рдкрдХ्рд╖ рд▓िрдпा-
“рдЕрдЬीрдм рд╣ै рдпрд╣ рд░рдЬрдиी! рдЦुрдж рд╣ी рдорд╣ेрд╢ рд╕े рдкрд░ेрд╢ाрди рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕े рдмुрд▓ाрдиे рдЧрдИ рдеी рдФрд░ рдЕрдм рдЦुрдж рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдХो рдЙрд▓ाрд╣рдиा рджे рд░рд╣ी рд╣ै।”
.........
рдЖрд╣рдд рдорди рд╕े рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рд╕ोрдЪрдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рд╣ै рдХि-
рдоैंрдиे рд╕ोрдЪा рдеा рдХि рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдХे рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдоैं рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдкूрд░े рджाрдпिрдд्рд╡-рднाрд╡ рд╕े рдХрд░ूंрдЧा рдФрд░ рдкрддрди рдХे рдЧрд░्рдд рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓ рд▓ूंрдЧा। рдкрд░ рдпрд╣ाँ рддो рдорд╣ेрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рджूрд╕рд░ा рдирд░ेрди्рдж्рд░ рддैрдпाрд░ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рд░рдЬрдиी рднी рдоेрд░े рдорди рдХो рди рд╕рдордЭ рд╕рдХी, рдЗрд╕рдХा рдЦेрдж рд╣ै। (рдкृрд╖्рда-414)
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдФрд░ рд╕рд░рд▓ा рдиे рдЕрдкрдиे рд╕рдж्рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рд╢ाрд▓ीрдирддा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╢्рд░рдо рд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рдПрдХ рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдмांрдзрдХрд░ рд░рдЦрдиे рдХा рдЬो рд╕्рд╡рдк्рди рджेрдЦा рдеा рд╡рд╣ рдЦрдг्рдбिрдд рд╣ो рдЧрдпा।
рдЖрд╣рдд рдкिрди рдХुрд╢рди рд╕ा
рд╣рд░ рджрд░्рдж рд╕ोрдЦрддा рд░рд╣ा
рдмिрдЧрд▓िрдд рдЕрд░рдоाрдиों рдХी
рдЕрдиुрдЧूंрдЬ рд╢ेрд╖ рд░рд╣ рдЧрдИ।
рдордпंрдХ рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘ рдЦंрдбिрдд рд╕्рд╡рдк्рди’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╕ुрд╕ंрд╕्рдХाрд░िрдд рдФрд░ рдХुрд╕ंрд╕्рдХाрд░िрдд рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХी рд╕ंрддाрдиों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬुреЬрддे рдФрд░ рдЯूрдЯрддे рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХी рдпрдеाрд░्рде рдЧाрдеा рдХो рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕рд░рд▓ рднाрд╖ा-рд╢ैрд▓ी рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै।
рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдЦрдг्рдб рдЪाрд░ рдоें рдордпंрдХ рдЬी рдХे рджो рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рднी рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдП рдЧрдпे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рдХे рдЦрдг्рдб рдПрдХ рдФрд░ рдЦрдг्рдб рджो рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХी рдХрдеाрдУं рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рд╕ोрд▓рд╣-рд╕ोрд▓рд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрдирдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ैं-рдпुрдзिрд╖्рдард░ рдХी рдЙрджाрд╕ी, рд╢рдХुрдиि рдХी рдпोрдЬрдиा, рд╖рдб्рдпंрдд्рд░, рдпुрдзिрд╖्рдард░ рдХा рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖, рдЦेрд▓ рдХी рддैрдпाрд░ी, рдЪौрд╕рд░ рдХा рдЦेрд▓ рдЖрджि।
рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣-‘рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдкрдиे’ рдоें рдордпंрдХ рдЬी рдХी 10 рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрдирдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ैं-рдкрд░ीрдХ्рд╖ा, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдк्рд░ेрдоी, рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдкрдиे, рд╡рд╣ рдоाँ рд╣ै, рдХрд╣ाрдиी рд▓ेрдЦिрдХा,рдк्рд░ेрдо рдХा рдЕंрдХुрд░, рд╣рдердХंрдбे, рдкрд╢्рдЪाрддाрдк , рдиाрд░ी-рд╣ृрджрдп рдФрд░ рдордиोрд╡ृрдд्рддि।
рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी ‘рдкрд░ीрдХ्рд╖ा’ рдПрдХ рдРрд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХी рд╣ै рдЬो рдкूрд░े рд╡рд░्рд╖ рддो рд╕рдордп рдмрд░्рдмाрдж рдХрд░рддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдЖрдиे рдкрд░ рдШрдмрд░ाрддा рд╣ै। рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоें рдирдХрд▓ рдХрд░рдиे рдХी рдпोрдЬрдиा рднी рдмрдиाрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рд╕рдлрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрддा।
рджूрд╕рд░ी рдХрд╣ाрдиी ‘рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдк्рд░ेрдоी’ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЕрдЬрдпрдЧреЭ рдХे рд░ाрдЬा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдЬрдпрдЧреЭ рдХे рдКрдкрд░ рдЕрдкрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдХुрдЪेрд╖्рдЯा рдХा рдЬрдмाрд╡ рд╡िрдЬрдпрдЧреЭ рдХे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ेрдоिрдпों рдиे рдбрдЯрдХрд░ рдХिрдпा-
“рд╕рдЪрдоुрдЪ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдк्рд░ेрдоी рд╡ीрд░ों рдХो рдХोрдИ рдмрд▓рдкूрд░्рд╡рдХ рдирд╣ीं рдЭुрдХा рд╕рдХрддा। рд╡े рдк्рд░ाрдг рднрд▓े рд╣ी рджे рджें, рдкрд░ рдЗंрдЪ-рднрд░ рднी рднूрдоि рдЕрди्рдпाрдпी рдХो рдирд╣ीं рджे рд╕рдХрддे।” (рдкृрд╖्рда-486)
рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЕंрддिрдо рдХрд╣ाрдиी ‘рдордиोрд╡ृрдд्рддि’ рд╣ै рдЬो ‘рдоुрдг्рдбे-рдоुрдг्рдбे рдорддिрд░्рднिрди्рдиा, рддुрдг्рдбे-рддुрдг्рдбे рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рд╡ाрд▓ी рдХрд╣ाрд╡рдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै।
рдХॉрд▓ेрдЬ рдоें рд╕рд╣рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ुрд░ू рд╣ोрдиे рдкрд░ рдХॉрд▓ेрдЬ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдП рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдмреЬा рдЕрдЪ्рдЫा рд╡рд░्рдгрди рдордпंрдХ рдЬी рдиे рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдХॉрд▓ेрдЬ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рджो рдЫाрдд्рд░ рдФрд░ рджो рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХे рдиाрдо рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдордг्рдбрд▓ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░ рд▓ेрдиे рдкрд░ рд╕рднी рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХा рд╕рдЯीрдХ рд╡рд░्рдгрди рдордпंрдХ рдЬी рдиे рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХिрдпा рд╣ै।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╢्рд░ी рдЪрди्рдж्рд░рдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдпाрджрд╡ рдордпंрдХ рдЬी рдХे рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдЦрдг्рдб рдЪाрд░ рдХी рд╕рднी рд░рдЪрдиाрдПँ рдкреЭрдиे рдкрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЧрдж्рдп рдФрд░ рдкрдж्рдп рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рд╕рдоेрдЯे рдпे рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рдордпंрдХ рдЬी рдХी рдХाрд▓рдЬрдпी рд░рдЪрдиाрдУं рдХी рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ै।
рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдоुрдж्рд░рдг рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ा рдФрд░ рдд्рд░ुрдЯिрд╣ीрди рд╣ै। рдордпंрдХ рдЬी рдХा рдлोрдЯो рд▓рдЧा рдЖрд╡рд░рдг рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧ рд░рд╣ा рд╣ै।
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।