рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдХे ‘рдпрдорджीрдк’ рдоें рдЦुрд▓ा рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде рдХा рддिрд▓рддिрд▓ рдорд░рддा рд░ाреЫ

рдХिрд░рдг рдЧ्рд░ोрд╡рд░
рд╕ाрд░ांрд╢

рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рднी рд╕рдоाрдЬों рдоें рдХिрди्рдирд░ों рдХा рднी рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рд╣ै-рдЬिрд╕े рдерд░्рдб рдЬेंрдбрд░, рд╣िрдЬреЬा, рддृрддीрдп рд▓िंрдЧी, рдЙрднрдпрд▓िंрдЧी, рдпूрдирдХ, рдЦोрдЬрд╡ा, рдоौрдЧा, рдЫрдХ्рдХा, рдкाрд╡ैрдпा,рдЦुрд╕рд░ा,рдЬрдирдЦा, рдЕрдирд░ाрд╡рдиी, рд╢िрдЦрдг्рдбी, рдЦ्рд╡ाрдЬाрд╕рд░ा рдЖрджि рдиाрдоों рд╕े рд╕рдо्рдмोрдзिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рд╣рдо 21рд╡ीं рд╢рддी рдХे рдорд╢ीрдиी рдпुрдЧ рдоें рдЬी рд░рд╣े рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рд╣рд░ рдХाрдо рдмрдЯрди рджрдмाрдиे рд╕े рд╣ी рдЪुрдЯрдХिрдпों рдоें рд╕ंрдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдордЧрд░ рдорди рд╡ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдЖрдЬ рднी рджрдХिрдпाрдиूрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдХी рдмेреЬिрдпों рдоें рдЬрдХреЬे рд╣ुрдпे рд╣ैं। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╕्рдеिрддि рдЕрдд्рдпрди्рдд рджрдпрдиीрдп рд╣ै,рдЙрдирдХी рдЭोрд▓ी рдоें рдЕрд╕ीрдо рдкीреЬा рд╣ै,рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдоाрд░ा рд╕рдоाрдЬ рдХोрд╕ों рджूрд░ рд╣ैं। рд╕ंрд╕рдж рдоें рдкेрд╢ рд╣ुрдП рд╡िрдзेрдпрдХ рдХे рдЬрд░िрдпे рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдХैрдмिрдиेрдЯ рдиे ‘рдЯ्рд░ांрд╕рдЬेंрдбрд░ рдкрд░्рд╕рди’рдмिрд▓ 2016 рдХो рдоंрдЬूрд░ी рджे рджी। 

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें ‘рдХिрди्рдирд░ рд╡िрдорд░्рд╢’ рдЕрднी рдЕрдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ै, рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдЗрди्рд╣ें рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиे рдоें рд╣िрдЪрдХिрдЪा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХिрди्рдирд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдкाँрдЪ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं-рдпрдорджीрдк, рддीрд╕рд░ी рддाрд▓ी, рдХिрди्рдирд░ рдХрдеा, рдЧुрд▓ाрдо рдоंрдбी, рдкोрд╕्рдЯ рдмाॅрдХ्рд╕ рдиं 203 рдиाрд▓ा рд╕ोрдкाрд░ा। рдХिрди्рдирд░ों рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХрдеाрдирдХ рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рдиा рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рдХी рд╕рдо्рдкрди्рдирддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде рдХी рд░ाреЫ рдХो рдЦोрд▓ा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ों рдХेे рдорди рдХी рдЕрддрд▓ рдЧрд╣рд░ाрдЗрдпों рдоें рд╣िрд▓्рд▓ोрд░े рд▓ेрддी рднाрд╡рдиाрдУं рд░ूрдкी рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЬрд╡ाрдм рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдЬी рдиे рдпрдорджीрдк рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рджिрдпा рд╣ै рдЬिрдирдоें рдоुрдЦ्рдп рд╣ैं- рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХो рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХा рдмुрдиिрдпाрджी рд╣рдХ рджेрдиे рдоें рдХрдЯौрддी рдирд╣ीं рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╕рдоाрдЬ рдХो рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рдЕрд╕рд░рджाрд░ рдкैрд░рд╡ी рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП। рдоीрдбिрдпा рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЬोреЬрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдЗрди рджो рдФрдЬाрд░ों рд╕े рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЬोреЬрдиे рдоें рдорджрдж рдоिрд▓ेрдЧी। рд╕рдд्рддा рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЙрднाрд░ा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ों рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ,рдоाрдирд╕िрдХ рднेрдж рд╢ोрд╖рдг рдХे рджौрд░ рдоें рд╕े рдЧुреЫрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рдк्рд░рддि рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрдиे рдХी рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕рдоाрди рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ै рддाрдХि рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ,рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрдд्рдеाрди рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХे।

рдмीрдЬ рд╢рдм्рдж: рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде, рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рднेрдж, рдпрдорджीрдк, рдмुрдиिрдпाрджी рд╣рдХ, рдЕрд╕рд░рджाрд░ рдкैрд░рд╡ी, рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा।

рдоूрд▓ рдк्рд░рддिрдкाрджрдиः рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рднी рд╕рдоाрдЬों рдоें рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рдЖрдзाрд░ рд╕्рддрдо्рдн рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХिрди्рдирд░ों рдХा рднी рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рд╣ै-рдЬिрд╕े рдерд░्рдб рдЬेंрдбрд░, рд╣िрдЬреЬा, рддृрддीрдп рд▓िंрдЧी, рдЙрднрдпрд▓िंрдЧी, рдпूрдирдХ, рдЦोрдЬрд╡ा, рдоौрдЧा, рдЫрдХ्рдХा, рдкाрд╡ैрдпा,рдЦुрд╕्рдд्рд░ा,рдЬрдирдЦा, рдЕрдирд░ाрд╡рдиी, рд╢िрдЦрдг्рдбी, рдЦ्рд╡ाрдЬाрд╕рд░ा рдЖрджि рдиाрдоों рд╕े рд╕рдо्рдмोрдзिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ों рдХो рдЪाрд░ рд╡рд░्рдЧो рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै-рдмुрдЪрд░ा, рдиीрд▓िрдоा, рдордирд╕ा рдФрд░ рд╣ंрд╕ा।1 рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ाрдд рдШрд░ाрдиों рдоें рдмांрдЯा рдЬाрддा рд╣ै,рд╣рд░ рдШрд░ाрдиे рдХे рдоुрдЦिрдпा рдХो рдиाрдпрдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдпे рдиाрдпрдХ рд╣ी рдЕрдкрдиे рдбेрд░े рдХे рд▓िрдП рдЧुрд░ु рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬрдм рдХिрд╕ी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдХिрди्рдирд░ рдХा рдЬрди्рдо рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдкिрддा рдкुрд░ुрд╖рдд्рд╡ рдкрд░ рд╕рди्рджेрд╣ рд╣ोрдиे рдХे рднрдп рд╕े рддृрддीрдп рд▓िंрдЧी рдмрдЪ्рдЪे рдХो рдЕрдкрдиे рд╕े рд╡िрд▓рдЧ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рдЬोрдХि рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕рдЪ рд╣ै।

рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЙрдж्рднрд╡ рд╡ рдЕрддीрдд рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЕрдиेрдХ рдЕрди्рддрд░्рдХрдеाрдПं рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं,рд░ाрдоाрдпрдг рдХी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдХрдеा рд╕े рдХिрди्рдирд░ों рдХी рдиिрд╢्рдЫрд▓ рдФрд░ рдиिрд╕्рд╡ाрд░्рде рднाрд╡рдиा рд╕े рдЖрд╡िрд░्рднूрдд рд╣ुрдИ-
         рдиाрд░ि рдкुрд░ुрд╖ рд▓рдШु рдордз्рдп рдмреЬेрд░े, рд╕рдм рд╕рдирдоाрдиि рдХृрдкाрдиिрдзि рдлेрд░ेे।।2

рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХे рд╕рдордп рдоें рднी рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рд░рд╣ी рд╣ै। рд╢िрдЦрдг्рдбी рдкाрдд्рд░ рдХो ‘рдерд░्рдб рдЬेंрдбрд░’ рдХा рдк्рд░рддिрд░ुрдк рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрд░्рдЬुрди рдиे рднी рдЕрдЬ्рдЮाрддрд╡ाрд╕ рдХा рд╕рдордп ‘рд╡ृрд╣рди्рдирд▓ा’ рдХे рдиाрдо рд╕े рд╡्рдпрддीрдд рдХिрдпा। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рддрде्рдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣िрди्рджू рд╡ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд░ाрдЬाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рддःрдкुрд░ рдоें рд░ाрдиिрдпों рдХी рдкрд╣рд░ेрджाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдХिрди्рдирд░ों рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдХे рд╕рдордп рдоें рдХिрди्рдирд░ рд╡рд░िрд╖्рда рд╕ैрдиिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд░рд╣े। рдЬрд╣ांрдЧीрд░ рдиे рднी рдЦ्рд╡ाрдЬाрд╕рд░ा рд╣िрд▓ाрд▓ рдХो рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╡ рдЗрдл्рддिрдЦाрд░ рдЦाрди рдХो рдЬाрдЧीрд░ рдХा рдлौрдЬрджाрд░ рдмрдиा рджिрдпा рдеा। рд╕ुрд▓рддाрди рдоुрдЬрдл्рдлрд░ рдХे рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рдоुрдоिрдд-рдЙрд▓-рдоुрд▓्рдХ рдХोрддрд╡ाрд▓ рдХी рдкрджрд╡ी рдкрд░ рдЖрд╕рди्рди рдеा। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдиाрдЯрдХों рд╡ рдХौрдЯिрд▓्рдп рдХे рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд░ाрдЬा рдХो рднी рд╣िрдЬреЬों рдкрд░ рд╣ाрде рдирд╣ीं рдЙрдаाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХिрди्рди्рд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдзрд░्рдо рдиे, рдкुрд░ाрдгों рдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рдЬिрдирдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ 4000 рд╕ाрд▓ рдкुрд░ाрдиा рд░рд╣ा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдЖрдЬ рднी рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡्рдпрдеा рд╕े рдкीреЬिрдд рдХ्рдпों।3 рдХिрди्рдирд░ों рдХी рджुрдиिрдпा рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рджुрдиिрдпा рд╣ै, рдЬो рдордиुрд╖्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рдЕрднिрд╢рдк्рдд рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рд╣ैं। рдЧрд░्рднाрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧреЬрдмреЬी рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рднेрджрднाрд╡ рдЙрдирдоें рд╣ीрди рднाрд╡рдиा рдХो рдЬрди्рдо рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХा рдордиोрдмрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ै рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡े рдЙрдЧ्рд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЭोрд▓ी рдоें рдЕрд╕ीрдо рдкीреЬा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдоाрд░ा рд╕рдоाрдЬ рдХोрд╕ों рджूрд░ рд╣ैं। рд╣рдо рдЖреЫाрдж рджेрд╢ рдХे рдиाрдЧрд░िрдХ рд╣ैं рдкрд░ рдЖреЫाрджी рдХे рдЗрддрдиे рд╡рд░्рд╖ों рдХे рдмाрдж рднी рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдХ्рдпों।4рдЖрдЬ рдХिрди्рдирд░ рд╢ाрджी, рд╡िрд╡ाрд╣ рдпा рдЦुрд╢िрдпों рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдеिрд░рдХрддे рдирдЬрд░ рдирд╣ीं рдЖрддे рдмрд▓्рдХि рдЖрдЬ рд╕्рдеिрддि рдЗрддрдиी рдмिрдЧреЬ рдЪुрдХी рд╣ै рдХि рдпे рдЯ्рд░ेрдиों, рдмрд╕ों, рдЧрд▓िрдпों рдпा рдХिрд╕ी рдЪैрд░ाрд╣े рдкрд░ рднी рддाрд▓िрдпाँ рдкीрдЯ-рдкीрдЯрдХрд░ рднीрдЦ рдоाँрдЧрддे рдирдЬрд░ рдЖ рд╣ी рдЬाрддे рд╣ैं। рд╕рдордп рдХी рдХрд░рд╡рдЯ рдиे рдХिрди्рдирд░ों рдХो рднी рдЭрдХрдЭोрд░ рджिрдпा рд╣ै।5

рд╡рд╕ुрдзैрд╡ рдХुрдЯुрдо्рдмрдХрдо् рдХा рдЫрд▓ рд░рдЪрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдоाрдЬ рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рд╣ी рдЧैрд░ рдмрд░ाрдмрд░ी рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдкрд░ рдЯिрдХी рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХिрд╕ी рднी рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕рдорддाрдоूрд▓рдХ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рд╕рдкрдиा рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓ों рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЬाрд░ी рд╣ै рдЬिрдирдоें рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдЖрдЬ рд╣рдо 21рд╡ीं рд╢рддी рдХे рдорд╢ीрдиी рдпुрдЧ рдоें рдЬी рд░рд╣े рд╣ंै рдЬрд╣ाँ рд╣рд░ рдХाрдо рдмрдЯрди рджрдмाрдиे рд╕े рд╣ी рдЪुрдЯрдХिрдпों рдоें рд╕ंрдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдордЧрд░ рдорди.рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдЖрдЬ рднी рдЙрди्рд╣ीं рдкुрд░ाрдиी рдФрд░ рджрдХिрдпाрдиूрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдХी рдмेреЬिрдпों рдоें рдЬрдХреЬा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╢ाрдпрдж рдпрд╣ी рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рд╣ै рдЬिрд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдмाреЫाрд░ рддрдХ рднी рдХрд╣ीं рдХोрдИ рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा। рд╢ाрджी рдФрд░ рдЬрди्рдоोрдд्рд╕рд╡ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдХिрди्рдирд░ों рдХा рдоौрдЬूрджрдЧी рдХो рд╢ुрдн рдоाрдирдХрд░ рджाрди рджрдХ्рд╖िрдгा рджेрдиा рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╖реЬрдпрди्рдд्рд░ рд╣ै рддाрдХि рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рдкेрд╢े рд╕े рдмाрд╣рд░ рди рдиिрдХрд▓ рд╕рдХे рд╡ рдЖрд░рдХ्рд╖िрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╕рд╣рднाрдЧिрддा рдХी рджाрд╡ेрджाрд░ी рди рдХрд░ рд╕рдХे। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╕्рдеिрддि рдЕрдд्рдпрди्рдд рджрдпрдиीрдп рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдЬ рд╡ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрди्рдирд░ों рдХे рд╕ाрде рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рддो рдмрд░рд╕ों рддрдХ рдЗрди्рд╣ें рдиाрдЧрд░िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд░рдЦा। рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпे рдЧрдпे рдЖंрдХреЬों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджेрд╢ рдоें рдХिрди्рдирд░ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЪाрд░ рд▓ाрдЦ рдирдм्рдмे рд╣рдЬाрд░ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рдХाрд░рдг рднीрдЦ рдоांрдЧрдиे рд╡ рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрднिрд╢рдк्рдд рд╣ै। рдЬिрд╕्рдордлрд░ोрд╢ी рдХी рджрд▓рджрд▓ рдоें рдЧिрд░ рдЬाрдиे рд╕े рдПрдб्рд╕ рдкीреЬिрддों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै। рдХोрдИ рднी рдХिрди्рдирд░ों рдХेे рджрд░्рдж рдХो рд╕ुрдирдиा,рд╕рдордЭрдиा рд╡ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддा-
              рдХंрдЧрди рд╣ै рдоेрд░े рд╣ाрде рдоें,рдкрд░ рдХрд▓ाрдИ рдоें рддाрдХрдд рд╣ै рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рдЕрдзिрдХ
           рдЖрд╡ाреЫ рд╣ै рдоेрд░ी рдкुрд░ुрд╖ों рд╕ीे, рдкрд░ рдорди рдоेрд░ा рдХोрдорд▓ рд╣ै  рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рдЕрдзिрдХ
                        рдкрд░ рдкूрдЫрддा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоेрд░ा, рддू рдХौрди рд╣ै ?6

рд╕рдоाрдЬ рдпрд╣ рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рдХि рдХिрди्рдирд░ों рдХी рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХ्рдпा рд╣ै,рдЗрд╕ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдиिрдпрдо рдХ्рдпा рд╣ै, рдЗрдирдХी рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдХे рд╕ाрдзрди рдХ्рдпा рд╣ैं,рдЗрдирдХी рдмिрд░ाрджрд░ी рдХा рддाрдиा рдмाрдиा рдХ्рдпा рд╣ै, рдЗрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХा рджрд░्рдж, рдЗрдирдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд░рд╕्рдоों рд╕े рдЭрд▓рдХрддा рд╣ै। рдЗрдирдХा рдЕрди्рддिрдо рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдЖрдзी рд░ाрдд рдХो рд╣ोрддा рд╣ै,рдЙрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╢рд╡ рдХो рдЬूрддों рд╕े рдкीрдЯ-рдкीрдЯ рдХрд░ рджुрдЖ рдоांрдЧी рдЬाрддी рд╣ै рдХि рдРрд╕ा рдЬрди्рдо рдлिрд░ рди рдоिрд▓े। рд░ाрдЬ्рдп рд╕рднा рдЪैрдирд▓ рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдпे рдЧрдпे рд╡ृрддрдЪिрдд्рд░ рдоें ‘рдХिрди्рдирд░ рд▓ोрдХ рдХा рд╕рдЪ’ рдоें рдЗрд╕ рд╕рдоुрджाрдп рдХी рдЕрдиु рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рдХो рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдпрдЧрдд рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдбाॅрдХ्рдЯрд░ рдХे рдкाрд╕ рдЬाрддे рд╣ैं рддो рдбाॅрдХ्рдЯрд░ рд╣рдоें рдЫूрддा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдоें  рдмाрд▓ рд░ोрдЧ,рд╕्рдд्рд░ी рд░ोрдЧ, рдиाрдХ ,рдХाрди,рдЧрд▓ा, рд░ोрдЧ рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рд╣ैं,рд▓ेрдХिрди рд╣рдоाрд░ा рджेрд╢ рд╣िрдЬреЬों рдХे рд░ोрдЧों рдХो рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдпा,рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдпрд╣ рдХिрди्рди्рд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдиीрддि рдиिрдпंрддाрдУं рдХी рд╕ोрдЪ рдкрд░िрдзि рдоें рдирд╣ीं рдЖрддा।7 рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рднी рдЗрдирдХा рдк्рд░рддिрд╢рдд рдирдЧрдг्рдп рд╣ै। рд╕ंрд╕рдж рдоें рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдиे рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджрд░्рдЬ рдирд╣ीं рдХрд░рд╡ाрдИ। рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдЯ्рд░ेांрд╕рдЬैрди्рдбрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрди्рдпрддा рдоिрд▓ी рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХी рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░ीрдХा рд╡ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЕрдоेрд░िрдХा, рдм्рд░िрдЯेрди, рдЖॅрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा, рдпूрд░ोрдк рдЖрджि рджेрд╢ों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ рд╡рд░्рдЧ рдХी рдк्рд░ाрд╕्рдеिрддि рд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП 2006 рдоें рдЗंрдбोрдиेрд╢िрдпा рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд▓िंрдЧीрдп рдкрд╣рдЪाрди рдХो рдоाрди्рдпрддा рджेрддे рд╣ुрдП рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рдоें рдХाрдиूрди рдмрдиाрдпे рдЧрдпे рдЬिрдирдоें рдм्рд░िрдЯेрди рдХрд╕ рд╕рдоाрдирддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо 2010, рдЖॅрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдХा рд▓िंрдЧ рд╡िрднेрдж рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1984 рд╡ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 2013,рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдпूрдиिрдпрди рдХाрдиूрди 2006,27 рджेрд╢ों рдоें рд▓ाрдЧू рд╣ेрдЯ рдХ्рд░ाрдЗрдо рдк्рд░िрд╡ेंрд╢рди рдПрдХ्рдЯ 2009 рдЕрдоेрд░िрдХा рдЖрджि рдоुрдЦ्рдп рд╣ैं।8 15 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 2014 рдХो рднाрд░рдд рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рди्рдпाрдпрдоूрд░्рддि рдХे рдПрд╕ рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдФрд░ рдП рдХे рд╕ीрдХрд░ी рдиे рддीрд╕рд░े рдЬैрдг्рдбрд░ рдХो рдоाрди्рдпрддा рджेрддे рд╣ुрдП рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдлैрд╕рд▓ा рджिрдпा рд╣ै-  
“Seldom, our society realizes or cares to realize the trauma, agony and pain which the members of Transgender community undergo, nor appreciates the innate feelings of the members of the Transgender community, especially of those whose mind and body disown their biological sex. Our society often ridicules and abuses the Transgender community and in public places like railway stations, bus stands, schools, workplaces, malls, theatres, hospitals, they are sidelined and treated as untouchables, forgetting the fact that the moral failure lies in the society's unwillingness to contain or embrace different gender identities and expressions, a mindset which we have to change.”9

рдЕрджाрд▓рдд рдиे рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рд╕े рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рдоांрдЧ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдХे рдкрд╣рд▓ рдХी рд╣ै। рдЕрдм рдЗрд╕ рдкрд╣рд▓ рдХो рдЖрдЧे рд▓े рдЬाрдиे рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╣ोрдЧी। рдЗा рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рднेрджрднाрд╡ рди рдХिрдпा рдЬाрдпे। рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░рдХों рдХो рдХिрди्рдирд░ों рдХी рдпрдеाрд╕्рдеिрддि рдХा рд╕ंрдЬ्рдЮाрди рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЬрдм рддрдХ рд╕рдоाрдЬ рдЬाрдЧृрдд рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рддрдм рддрдХ рдХोрдИ рднी рдХाрдиूрди рд╡ рд╕рд░рдХाрд░ рдЗрдирдХो рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдоें рдирд╣ीं рд▓ा рд╕рдХрддी। рд╕ंрд╕рдж рдоें рдкेрд╢ рд╣ुрдП рд╡िрдзेрдпрдХ рдХे рдЬрд░िрдпे рдХिрди्рдирд░ों рдХो рднेрджрднाрд╡ рд╕े рдмрдЪाрдиे рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдХैрдмिрдиेрдЯ рдиे ‘рдЯ्рд░ांрд╕рдЬेंрдбрд░ рдкрд░्рд╕рди’рдмिрд▓ 2016 рдХो рдоंрдЬूрд░ी рджे рджी।10 рдЗрд╕ рд╡िрдзेрдпрдХ рдХे рдЬрд░िрдпे рд╕рд░рдХाрд░ рдХिрди्рдирд░ों рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╢ैрдХ्рд╖िрдгрдХ рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг рдХे рд▓िрдП рддंрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░ेрдЧी। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рд╣рдоाрд░े рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди, рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрдорд░्рд╢ рд╕े рдПрдХ рд╕िрд░े рд╕े рдЧाрдпрдм рд╣ै। рдЕрд╕्рдкрд╖्рдЯ рд▓ैंрдЧिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рд╡ाрд▓ा рдпрд╣ рд╡рд░्рдЧ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд╕рднी рд╕рдоाрдЬों рдоें рдХрд╣ीं рдХрдо рддो рдХрд╣ीं рдЬ्рдпाрджा рдХे рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рд╢ोрд╖рдг рдХा рд╢िрдХाрд░ рдмрди рд░рд╣ा рд╣ै।

рдЖрдзुрдиिрдХ рджौрд░ рдоें рдЙрдкрдЬे рд╡िрдорд░्рд╢ рдФрд░ рдЕрд╕्рдоिрддाрдУं рдХे рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдХिрди्рдирд░ों рдХी рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рднी рдкреЬा рд╣ै। рдоुрдЦ्рдп рдЪुрдиाрд╡ рдЖрдпुрдХ्рдд рдЯी॰рдПрди॰ рд╢ेрд╖рди рдиे 1994 рдоें рдХिрди्рдирд░ों рдХो рдорддाрдзिрдХाрд░ рджे рджिрдпा рдеा, рдЗрд╕рдХे рдмाрдж 15 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 2014 рдХो рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдХिрди्рдирд░ों рдХो рддीрд╕рд░े рд▓िंрдЧ рдХे рд░ुрдк рдоें рдХाрдиूрдиी рдкрд╣рдЪाрди рджी।11 рдЕрдЧрд▓ी рдХреЬी рдХे рд░ुрдк рдоें рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХा рдПрдХ рдФрд░ рдлैंрд╕рд▓ा рдЖрдпा рдХि рдЙрди्рд╣ें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдоुрд╣ैрдпा рдХрд░рд╡ाрдпे рдЬाрдиे рдЪाрд╣िрдП। рд▓िंрдЧाрдиुрдЧрдд рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рдиिрд░ाрдХрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП, рдЗрди्рд╣ें рдмрдЪ्рдЪा рдЧोрдж рд▓ेрдиे рдХा рднी рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा। рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХी рднी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдд्рд░ी рдкुрд░ुрд╖ рдХिрд╕ी рднी рд▓िंрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡рдпं рдХो рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░рд╡ा рд╕рдХрддे рд╣ंै। рдЗрди рд╕рдм рд╕рдоाрдЬों рдоें рдХिрди्рдирд░ों рдХो рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХो рджेрдиे рдХे рдЙрдкрд░ाрди्рдд рдХ्рдпा рд╕рдоाрдЬ рдХा рдирдЬрд░िрдпा рдЗрдирдХे рдк्рд░рддि рдмрджрд▓ा рд╣ै।

рдЧрд░्рднाрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧреЬрдмреЬी рдХे рдХाрд░рдг рд▓ैंрдЧिрдХ рд╕्рдеिрддि рд▓ाрдЦों рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдоाрдЬ рдХी рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдзाрд░рдгा рд▓ैंрдЧिрдХ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХा рдирдоूрдиा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ों рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рдкीреЬा рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрдордиे рд░рдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें ‘рдХिрди्рдирд░ рд╡िрдорд░्рд╢’ рдЕрднी рдЕрдкрдиी рдЖंрдЦें рдЦोрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ों рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрд▓ाрдиे рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдРрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рдХी। рд╡िрдЧрдд рджो рджрд╢рдХों рдоें рдХिрди्рдирд░ों рдиे рднी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд▓реЬाрдИ рд▓реЬрдиे рдХी рдкрд╣рд▓ рдХी рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХिрди्рдирд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдкाँрдЪ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं-рдпрдорджीрдк,рддीрд╕рд░ी рддाрд▓ी, рдХिрди्рдирд░ рдХрдеा,рдЧुрд▓ाрдо рдоंрдбी, рдкोрд╕्рдЯ рдмाॅрдХ्рд╕ рдиं 203 рдиाрд▓ा рд╕ोрдкाрд░ा।12 рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдордиुрд╖्рдп рд╣ोрдиे рдХा рдк्рд░рдоाрдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрдирдХी рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рднूрдоिрдХाрдУं рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддी рд╣ै।

рдЙрддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЬौрдирдкुрд░ рдЬिрд▓े рдХी рдиिрд╡ाрд╕ी рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдЬी рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेреЫी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдкाрд░ंрдЧрдд рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХिрдпा। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рд╕े рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдЬी рдиे рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдЕрдХाрджрдоी рдкुрд░рд╕्рдХाрд░, рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдкुрд░рд╕्рдХाрд░, рд╕рд░्рдЬрдиा рдкुрд░рд╕्рдХाрд░, рдпрд╢рдкाрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░, рд╢ैрд▓ेрд╢ рдордЯिрдпाрдиी рдкुрд░рд╕्рдХाрд░,рд░ाрд╖्рдЯीрдп рдХрдеा рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдЕрд░्рдЬिрдд рдХिрдпा। рдиीрд░рдЬा рдЬी рдиे рдФрдкрди्рдпाрд╕िрдХ рдХृрддिрдпों рдпрдеा рдпрдорджीрдк, рддेрдн्рдпः рд╕्рд╡рдзा,рдИрд╣ाрдоृрдЧ, рдЕрд╡рд░्рдг рдорд╣िрд▓ा рдХांрд╕्рдЯेрдмрд▓ рдХी рдбाрдпрд░ी,рдЕрдиुрдкрдоेрдп рд╢ंрдХрд░,рдЧेрд╢े рдЪрдо्рдкा, рдоृрдЧрджाрдп рдХे рдЕрд╣ेрд░ी, рдзрди्рдпрд╡ाрдж рд╕िрд╡рдиी рдЖрджि рд╕े рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдУрдЬिрд╕्рд╡рддा рдХा рд╕्рд╡рд░ рдоुрдЦрд░िрдд рдХिрдпा। рдХिрди्рдирд░ों рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХрдеाрдирдХ рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рдиा рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рдХी рд╕рдо्рдкрди्рдирддा рд╡ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде рдХी  рдкрд░्рддों рдХो рдЦोрд▓ा рд╣ै।13 рдЖрдо рдЖрджрдоी рдиे  рдХрднी рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХी рдпрд╣ рдХोрд╢िрд╢ рдирд╣ीं рдХी рдХि рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЕрди्рджрд░ рдзреЬрдХрдиे рд╡ाрд▓े рджिрд▓ рдоें рдХ्рдпा рд╣рд▓рдЪрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рдорди рдХी рдЕрддрд▓ рдЧрд╣рд░ाрдЗрдпों рдоें рднाрд╡рдиाрдПं рд╣िрд▓्рд▓ोрд░े рд▓ेрддी рд╣ैं। рдЗрди рд╕рднी рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЬрд╡ाрдм рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдЬी рдиे рдпрдорджीрдк рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рджिрдпा рд╣ै। Dr. NeerjaMadhav is very much famous for her untouched themes of novels and stories, as her one of the novels entitled `Yamdeep' is first Hindi novel that deals with internal problems and mental agony of eunuchs.14

рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬेंрдбрд░ рдХी рд╕рдоाрдЬीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рддрд╣рдд рд╕्рдд्рд░ी рдкुрд░ुрд╖ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХो рд╣ी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рд╡рддः рд╣ी рдЕрд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬेंрдбрд░ рдиिрд░्рдоिрддि рдоें рдпौрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рджी рдЬाрддी рдЕрдкिрддु рдЙрдирдХे рдпौрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдХाрдиूрдиी рдЕрдкрд░ाрдз рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЬोрдХि рдЙрди्рд╣ें рд╕्рд╡ рд╕े рдирдлрд░рдд рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рддा рд╣ै-
                     рд▓рдЬ्рдЬा рдХा рд╡िрд╖рдп рдХ्рдпों рд╣ूं рдЕрдо्рдоा рдоेрд░ी
                   рдЕंрдзा, рдмрд╣рд░ा рдпा рдордиोрд░ोрдЧी рддो рдирд╣ीं рдеा рдоै।
                   рд╕ाрд░े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд╣ैं рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рд╣рдЬ,
                    рдоैं рд╣ी рдмрд╕ рдордорддाрдордп рдЧोрдж рд╕े рдмिрдЫреЬा рд╣ूं।15

рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдЬो рд╕рджрд╕्рдп рдЗрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рдкाрд╕ рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं,рдкрд░рди्рддु рд╕рдоाрдЬ рдЙрди्рд╣ें рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдмрдЪ्рдЪे рдХो рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕ौंрдк рджें। рдпрджि рдкрд░िрд╡ाрд░ рдРрд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдкाрд▓рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рддो рд╕рдоाрдЬ рд░ूрдХाрд╡рдЯ рдХ्рдпों рдмрдирддा рд╣ै। рдпрд╣ी рд╕рд╡ाрд▓ рдпрдорд░ाрдЬ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдирди्рджрд░ाрдиी рдХे рдоाрддा рдкिрддा рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рдкाрд╕ рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдирди्рджрд░ाрдиी рдХी рдоाрддा рдЙрд╕े рдкреЭा рд▓िрдЦा рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдкैрд░ों рдкрд░ рдЦреЬा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рдеी। рдирди्рджрд░ाрдиी рдХी рдоां рдХे рд╕ाрдордиे рдорд╣рддाрдм рдЧुрд░ु рдПрдХ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрддे рд╣ैं рдХि ‘рдоाрддा рдЬी рдХिрд╕ी рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдЖрдЬ рддрдХ рд╣िрдЬреЬे рдХो рдкреЭрддे-рд▓िрдЦрддे рджेрдЦा рд╣ै। рдХिрд╕ी рдХुрд░्рд╕ी рдкрд░ рд╣िрдЬреЬा рдмैрдаा рд╣ै। рдкुрд▓िрд╕ рдоें, рдоाрд╕्рдЯрд░ी рдоें, рдХрд▓ेрдХ्рдЯрд░ी рдоें--рдХिрд╕ी рдоें рднी। рдЕрд░े! рдЗрд╕рдХी рджुрдиिрдпा рдпрд╣ी рд╣ै, рдоाрддा рдЬी--рдХोрдИ рдЖрдЧे рдирд╣ीं рдЖрдпेрдЧा рдХि рд╣िрдЬреЬों рдХो рдкреЭाрдУ, рд▓िрдЦाрдУ рдиौрдХрд░ी рджो --рдЬैрд╕े рдХुрдЫ рдЬाрддिрдпों рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рдХाрд░ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै।’16 рдХिрди्рдирд░ों рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ,рдоाрдирд╕िрдХ рднेрдж рд╢ोрд╖рдг рдХे рджौрд░ рдоें рд╕े рдЧुреЫрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдорд╣рддाрдм рдЧुрд░ु рдХा рд╕ंрд╡ाрдж рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╕рдд्рдп рд╣ै।

рдЙрдд्рдкाрджрди рдФрд░ рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ -рдмिрди्рджु рд╣ै,рдЬрд╣ां рдЬैрд╡िрдХ рднिрди्рдирддा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЗрдирдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдмрдиा рджेрддी рд╣ै।17 рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рди рдХेрд╡рд▓ рдЬैрд╡िрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХो рдЭेрд▓рддा рд╣ै рдЕрдкिрддु рд▓िंрдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХा рднी рд╕ाрдордиा рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдирди्рджрд░ाрдиी рдЕрдкрдиी рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рджौрд░ाрди рдЖрдП рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдХो рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиे рд▓рдЧी-‘рдХ्рдпा рдирди्рдж рд░ाрдиी ,рддुрдо рдХैрд╕े рдЪрд▓рддी рд╣ो, рд╣рдо рд▓ोрдЧों рдХी рддрд░рд╣ рдЪрд▓ो--рдХрд╣ीं рд╣िрдЬреЬे рджेрдЦ рд▓ेंрдЧे рддो рддुрдо्рд╣ें рднी рд╡рд╣ी рд╕рдордЭ рдмैрдаेрдЧे।’18 рдпрд╣ां рд╕рдордЭ рдХा рдорд╕рд▓ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рдЙрдирдХी рд╕्рдеिрддि рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдоाрдирдЬрдирдХ рдмрддाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпा рдпрд╣ी рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕рдЪ рд╣ै। рдпрджि рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдФрдЬाрд░ рдоिрд▓ рдЬाрдпे рддो рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд░ोрд╢рдиी рдоें рдирд╣ाрдиे рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं рд░ोрдХ рд╕рдХрддा।

рдХिрди्рдирд░ों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рднूрдоिрдХा рдХी рдУрд░ рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдиे рдпрдорджीрдк рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╣рдоाрд░ा рдз्рдпाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдоुрдо्рдмрдИ рдХी рдПрдХ рдХрдо्рдкрдиी рдоें рдмрдХाрдпा рдзрди рдХी рд╡рд╕ूрд▓ी рд╣ेрддु рдХिрди्рдирд░ों рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рд╣ुрдИ рдФрд░ рдкрд░िрдгाрдорддः рдЬिрд╕ рдЛрдг рдХी рд╡рд╕ूрд▓ी рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рдкा рд░рд╣ी рдеी,рдЙрд╕े рдЪुрдЯрдХी рдмрдЬाрдХрд░ рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░ рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХी рдмाрдд рдиीрд░рдЬा рдЬी рдиे рдХी рд╣ै рдХि рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдЕрдкрдиी рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рднूрдоिрдХा рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓ рд╕рдХे। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдиाрдЬрдмीрдмी рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि  ‘рдЕрдЧрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рд╣рдоें рднी рд╣рдеिрдпाрд░ рджे। рдоैं рддो рд▓реЬूंрдЧी। рд▓реЬрддे-рд▓реЬрддे рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рдХे рдкीрдЫे рдЕрдкрдиी рдЬाрди рджे рджूंрдЧी।’19рд▓ोрдХрддाрди्рдд्рд░िрдХ рджेрд╢ рдоें рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рдЕрд╕рд░рджाрд░ рдкैрд░рд╡ी рдХे рд▓िрдП рд╣рдоाрд░ा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдоौрди рд╣ै। рдпрд╣ी рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде рдХा рд░ाреЫ рд╣ै।

рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдкाрдд्рд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдорд╣рддाрдм рдЧुрд░ु, рдиाреЫрдмीрдмी, рдЫрд▓ै рдмिрд╣ाрд░ी,рдоाрдирд╡ी рдЖрджि рдШुंрдШрд░ू рдХी рдЖрд╡ाреЫ рдкрд░ рд╣рдоाрд░े рдорди рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╕े рд╕рд╡ाрд▓ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдиाреЫрдмीрдмी рдХे рдоाрддा-рдкिрддा рд╕े рдорд╣рддाрдм рдЧुрд░ू рдХा рд╕ंрд╡ाрдж рд╣рдоाрд░े рдЕंрддрд╕ рдХो рджो рдлांрдХ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै-‘‘рдЖрдк рдЗрд╕ рдмрд╕्рддी рдоें рд░рд╣ рдирд╣ीं рд╕рдХрддे рдмाрдмूрдЬी рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рд░рдЦ рднी рдирд╣ीं рд╕рдХрддे....рджुрдиिрдпा рдоें рдмрджрдиाрдо рдФрд░ рд╣ंрд╕ी рд╣ंрд╕ाрд░рдд рдХे рдбрд░ рд╕े। рд╣िрдЬреЬी рдХे рдмाрдд рдХрд╣рд▓ाрдиा рди рдЖрдк рдмрд░्рджाрд╢्рдд рдХрд░ рдкाрдПंрдЧे рдФрд░ рди рдЖрдкрдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд▓ोрдЧ। рд▓ूрд▓ी рд▓ंрдЧреЬी рд╣ोрддी рдпрд╣, рдХाрдиी рдХोрддрд░ рд╣ोрддी, рддो рднी рдЖрдк рдЗрд╕े рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рд░рдЦ рд╕рдХрддे рдеे, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕े рдЕрдм рдЗрд╕рдХे рд╣ाрд▓ рдкрд░ рдЫोреЬ рджीрдЬिрдП। рдпрд╣ी рдЙрд╕рдХा рднाрдЧ्рдп рдеा, рдпрд╣ी рдмрджा рдеा..рд╕ोрдЪ рд▓ीрдЬिрдП, рдорд░ рдЧрдИ, рд╕рдм्рд░ рдХрд░ рд▓िрдпा।.’20 рдпрд╣ी рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде рд╣ै рдХिрди्рдирд░ों рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХा -рдЬिрд╕рдХा рдкрд░्рджाреЮाрд╢ рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдЬी рдиे рдХिрдпा рд╣ै।

рдорд╣рддाрдм рдЧुрд░ु рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдиीрд░рдЬा рдЬी рдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиाрдПं рдЧрдпे рд╕рдд्рддा рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЙрднाрд░ा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдмाрд╣рд░ рд░рдЦा рдЧрдпा рдЕрдкिрддु рдЗрдирдХे рдк्рд░рддि рдбрд░ рд╡ рдЕрдлрд╡ाрд╣ों рдХो рднी рдЬрдирддा рдоें рднрд░ा рдЬाрддा рд╣ै।21 рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХी реЫिрди्рджрдЧी рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдоाрдирд╡ी рдХрд░рддी рд╣ै ‘рдРрд╕ा рд╕ुрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЖрдк рд▓ोрдЧ рдпुрд╡рдХों рдХो рдмрд╣рд▓ा-рдлुрд╕рд▓ाрдХрд░ рдЬрдмрд░рди рдЙрдирдХा рдСрдкрд░ेрд╢рди рдХрд░рдХे рд╣िрдЬреЬा рдмрдиा рджेрддे рд╣ैं’। рдорд╣рддाрдм рдЧुрд░ु рдЗрди рдЕрдлрд╡ाрд╣ों рдХो рдирдХाрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं ‘рд╣рдоाрд░ी рдмрд╕्рддी рдоें рдЬрд▓्рджी рдХोрдИ рдЗंрд╕ाрди рдХा рдкूрдд рдШुрд╕рддा рд╣ै ..рдХि рдХिрд╕ी рдХे рдЖрддे рд╣ी рд╣рдо рдЙрд╕े рддुрд░ंрдд рдЖрдкрд░ेрд╢рди рдХрд░ рджेंрдЧे рдкрдХреЬрдХрд░ ? рдбाрдХ्рдЯрд░ी рдЦोрд▓े рдмैрдаे рд╣ैं рдЗрд╕ी рдХोрдард░िрдпा рдоें рдХ्рдпा ? рдпрд╣ рджेрдЦो рд╣рдоाрд░ा рдЕंрдЧ, рдХोрдИ рдХाрдЯा рд╣ै рдХि рдЕрд▓्рд▓ा-рд░рд╕ूрд▓े рд╡ैрд╕े рднेрдЬा рд╣ै ?’22 рдоाрдирд╡ी рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдеा । рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдЬ рдиे рдЗрди्рд╣ें рдЗंрд╕ाрди рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╢ैрддाрди рд╕рдордЭा рдФрд░ рдЙрд╕ी рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдиिрдЬी рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдЬрдЧрд╣ों рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा । рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рд▓ोрдЧ рдЗрдирд╕े рдмाрдд рдХрд░рдиा рдЗрдирдХे рд╕ाрде рдЦреЬे рд╣ोрдиे рддрдХ рдоें рдЕрдкрдоाрди рд╕рдордЭрддे рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдХी рдоाрдирд╡рддा рдЗрдирдХी рдпौрдиिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд╕ाрдордиे рдЕрджृрд╢्рдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै ।

рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрдкрдиे рдХुрдЫ рдиिрдпрдо-рдХाрдпрджे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓ा рдЗрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкूрд░्рдг рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдз рд░рдЦрдиा рд╡ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиा।рджूрд╕рд░ा рд╕рдорд▓ैंрдЧिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╡िрд╖рдорд▓िंрдЧी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдоाрди्рдпрддाрдУं рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा। рддीрд╕рд░ा рдЗрд╕ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд▓ोрдЧों рдХा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рднीрдЦ рдоांрдЧрдиा рдФрд░ рдЪैрдеा рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ोрдиा। рдкाँрдЪрд╡ा рд╣िंрд╕ा рдФрд░ рдЪोрд░ी рдХрд░рдиा। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХिрд╕ी рдХा рджिрд▓ рджुрдЦाрдиे рд╡ рдЬीрд╡ рд╣рдд्рдпा рдХो рдкाрдк рдоाрдирддा рд╣ै। рд╡िрд╡ेрдЪ्рдп рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдорд╣рддाрдм рдЧुрд░ु рдХрд╣рддे рд╣ैं ‘рдЕрд░े, рд╣рдо рддो рдЦुрдж рд╣ी рдбрд░рддे рд╣ैं рдХि рдХрд╣ीं рд╣рдорд╕े рдХिрд╕ी рдХा рджिрд▓ рди рджुःрдЦ рдЬाрдП । рдПрдХ рдЪींрдЯी рднी рдкैрд░ рдХे рдиीрдЪे рдкреЬ рдЬाрддी рддो рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं рдХि рдЗрд╕рдХे рдЕंрдбे рд╣ोंрдЧे...।’23рдпрд╣ाँ рдзрд░्рдо рдХा рдЖрд╢рдп рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै рдпрд╣ाँ рдзрд░्рдо рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдзाрд░рдгा рд╣ै।

рд╕рдоाрдЬ рдиे рдЗंрд╕ाрдиिрдпрдд рдХे рдЬिрд╕ рддрдХाреЫे рдкрд░ рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдордиुрд╖्рдпрддा рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкैрдоाрдиे рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХिрдпा। рд╡рд╣ी рдордиुрд╖्рдпрддा рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рд╣ोрддी рд╣ै।  рд╕реЬрдХ рдкрд░ рдкреЬी рдЧрд░्рднрд╡рддी рдкрдЧрд▓ी рдХे рдЬрди्рдордЬाрдд рд╢िрд╢ु рдХो рдоुрдЦ्рдп рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рдХिрдП рдЬाрдиे рдкрд░ рдпрдорджीрдк рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдкाрдд्рд░ा рдиाрдЬрдмीрдмी рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд▓рди рдкोрд╖рдг рд╣ो рдпा рдорд╣िрд▓ा рд╕े рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХो рдЕрд╕рдлрд▓ рдХрд░ рдЙрд╕рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा рд╣ो,рдиाреЫрдмीрдмी рдХा рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕рдд्рдп рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।24 рд╡िрд╡ेрдЪ्рдп рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдоाрдирд╡ी рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрд░ी рд╕ुрдзाрд░ рдЧृрд╣ рдХे рд╕рдлेрджрдкोрд╢ рдЪेрд╣рд░े рдХो рдмेрдирдХाрдм рдХрд░рдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें рдиेрддाрдУं рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рднी рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी рдЬрдирддा рдХे рд░рдХ्рд╖рдХ рдЕрдкрдиी рднрдХ्рд╖рдХ рднूрдоिрдХा рдоें рджृрд╖्рдЯिрдЧोрдЪрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕ рдордиुрд╖्рдпрддा рд╡ рдоाрдирд╡рддा рдХी рдмाрдд рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХा рд╕рдоाрдЬ рдХрд░рддा рд╣ै рдХ्рдпा рд╡рд╣ рдпрд╣ी рдоाрдирд╡рддा рд╣ै рдХि рдЕрдкрдиे рд╕े рдХрдордЬोрд░ рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░े ? рдиाрдЬрдмीрдмी рдХрд╣рддी рд╣ैं ‘рд╕ोрдЪ рд░рд╣ी рд╣ूँ, рдоेрдо рд╕ाрд╣рдм, рдХि рднрдЧрд╡ाрди рдиे рдоुрдЭे рд╣िрдЬреЬा рдмрдиाрдХрд░ рдаीрдХ рд╣ी рдХिрдпा । рдЕрдЧрд░ рдпрд╣ рди рдмрдиाрддा рддो рдЬрд░ूрд░ рдоुрдЭे рдФрд░рдд рдмрдиाрддा рдФрд░ рддрдм рдпे рд╕ाрд░े рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдоुрдЭे рднी рдЭेрд▓рдиे рдкреЬрддे’25 рдиाрдЬрдмीрдмी рдХे рдХрдерди рдоें рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде рдХा рд░ाреЫ рдиिрд╣िрдд рд╣ैै। рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рднी рд╕ोрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рдоाрдирд╡рддा рдХिрддрдиी рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рд╣ै ?

рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд░ाрдЬ्рдп рднी рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиे рдЙрддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХो рдирд╣ीं рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддा। рдорд╣рддाрдм рдЧुрд░ु рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि ‘рдХोрдИ рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рд╕рдоाрдЬ рднी рдирд╣ीं,рд╕рд░рдХाрд░ рддो рдЕрдкрдиा рд╡ोрдЯ рдоांрдЧрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╕ाрдордиे рдЪाрд░ा рдлैंрдХेрдЧी, рди рддो рд░ोреЫ рдоुрд░्рдЧिрдпों рдХी рддрд░рд╣ рдЕंрдбे рджेрдХрд░ рдЖрдмाрджी рдмреЭाрдПрдЧी । рд╣рдо рдХौрди рд╕े рдЕंрдбे рджेрдиे рд╡ाрд▓े рд╣ैं। рдЕрд▓्рд▓ा рдоिрдпां рдиे рддो рд╣рдоें рдпे рдиेрдордд рджी рд╣ी рдирд╣ीं।’26 рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХा рдпрд╣ी рдЬैрд╡िрдХ рдпрдеाрд░्рде рд╣ै। рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕рдоाрдЬ рдиे рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЗрди्рд╣ें рдмाрд╣рд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ां рдоाрдирд╡ рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХो рд╕рдоाрдЬ рдЙрдирдХी рд▓ैंрдЧिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╕े рдХ्рдпों рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬीрд╡िрдд рдЬैрд╡िрдХ рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै।

рдЙрдд्рдкाрджрди рдФрд░ рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ -рдмिрди्рджु рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЕंрдд рдоें рдиाрдЬрдмीрдмी рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рдЪुрдиाрд╡ рдоें рдЦреЬे рд╣ोрдиे рдХी рднूрдоिрдХा рддрдп рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдХрд╣рддी рд╣ैं,‘рдЬрд░ूрд░рдд рдкреЬी рддो рдн्рд░рд╖्рдЯ рд▓ोрдЧों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╣рдеिрдпाрд░ рднी рдЙрдаाрдКँрдЧी। рд╣рд░ рдЧंрджрдЧी рдХो рдЬреЬ рд╕े рд╕ाрдл рдХрд░ рджूंрдЧी। рджुрдиिрдпा рдоें рд╢ांрддि рд░рд╣े, рдФрд░ рдХ्рдпा рдЪाрд╣िрдП рдХिрд╕ी рдХो?’27 рдиाрдЬрдмीрдмी рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рд╢рдмрдирдо рдоौрд╕ी, рдХрдорд▓ा рдЬाрди, рдЖрд╢ा рджेрд╡ी, рдХрдорд▓ा рдХिрди्рдирд░ рдФрд░ рд░ाрдпрдЧреЭ рдХी рдоेрдпрд░ рдордзु рдХिрди्рдирд░ рдХी рдпाрдж рджिрд▓ाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдХрд╣рдиा рдеा рдХि рд╡рд╣ рддाрд▓ी рдирд╣ीं рдмрдЬाрдиा рдЪाрд╣рддी рд╡рд╣ рдХुрдЫ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ैं। рдпрдорд░ाрдЬ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдЬी рдиे рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬрдиीрддि рдХो рд╡िрдХрд▓्рдк рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдЙрднाрд░ा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдд्рддा рд╣ी рд╕рдд्рддा рдХी рдЖрд╡ाреЫ рдХो рд╕ुрдирддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдд्рдп рд╣ै рдХि рдХिрди्рдирд░ों рдХो рднी рдЕрдкрдиे рд╣рдХ рдоें рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।

рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдоें рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг рдХा рддंрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХों рдХो рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЪेрдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рддाрдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рджाрдпрд░े рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓ рдХрд░ рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ें-
1 рдкाрд╕рдкोрд░्рдЯ, рд░ाрд╢рди рдХाрд░्рдб, рд╡ोрдЯрд░ рдХाрд░्рдб, рдкैрди рдХाрд░्рдб, рдмैंрдХ рдЦाрддा, рдХ्рд░ैрдбिрдЯ рдХाрд░्рдб, рд╡िрд▓ рд▓िрдЦрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░।
2 рдХाрдиूрдиी рддौрд░ рдкрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдк्рд░рднाрдЧ рдоें рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░।
3 рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдЕрдзिрдХाрд░,рдмрдЪ्рдЪा рдЧोрдж рд▓ेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░।
4 рддрд▓ाрдХ рд▓ेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░।
5 60 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдЙрдкрд░ рд╣िрдЬреЬों рдХे рд▓िрдП рдкैंрд╢рди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा।
6 рдШрд░ рдмрдиाрдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा।
7 рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдмैंрдХ рд▓ोрди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा।
8 рд╕्рдХूрд▓ рдоें рднрд░्рддी рдЕрдкिрддु рдлीрд╕ рдоें рдХрдЯौрддी рддрдеा рдЫाрдд्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХी рд╕ुрд╡िрдзा।
9 рди्рдпाрдпिрдХ рд╕ुрд╡िрдзा рдоें рдЕрдиुрджाрди।
10 рдЕрдкрдиा рд▓िंрдЧ рдмрджрд▓рд╡ाрдиे рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдоैрдбिрдХрд▓ рд╕ुрд╡िрдзा рдоुрдл्рдд।28
рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХिрди्рдирд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рдЕрднी рдЕрдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ै, рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдЗрди्рд╣ें рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиे рдоें рд╣िрдЪрдХ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрдо рдЖрджрдоी рдиे рдХрднी рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХी рдпрд╣ рдХोрд╢िрд╢ рдирд╣ीं рдХी рдХि рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЕрди्рджрд░ рдзреЬрдХрдиे рд╡ाрд▓े рджिрд▓ рдоें рдХ्рдпा рд╣рд▓рдЪрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рдорди рдХी рдЕрддрд▓ рдЧрд╣рд░ाрдЗрдпों рдоें рднाрд╡рдиाрдПं рд╣िрд▓्рд▓ोрд░े рд▓ेрддी рд╣ैं। рдЗрди рд╕рднी рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЬрд╡ाрдм рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдЬी рдиे ‘рдпрдорджीрдк’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рджिрдпा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ों рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХрдеाрдирдХ рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рдиा рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдЪेрддрддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЬीрд╡िрдд рдпрдеाрд░्рде рдХी рдкрд░्рддों рдХो рдЦोрд▓ा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдоुрдЦ्рдп рд╣ैं-рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХो рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХा рдмुрдиिрдпाрджी рд╣рдХ рджेрдиे рдоें рдХрдЯौрддी рдирд╣ीं рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╕рдоाрдЬ рдХो рдХिрди्рдирд░ों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рдЕрд╕рд░рджाрд░ рдкैрд░рд╡ी рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП। рдоीрдбिрдпा рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЬोреЬрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдЗрди рджो рдФрдЬाрд░ों рд╕े рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЬोреЬрдиे рдоें рдорджрдж рдоिрд▓ेрдЧी। рд╕рдд्рддा рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЙрднाрд░ा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ों рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ,рдоाрдирд╕िрдХ рднेрдж рд╢ोрд╖рдг рдХे рджौрд░ рдоें рд╕े рдЧुреЫрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рдк्рд░рддि рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрдиे рдХी рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕рдоाрди рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ै рддाрдХि рдХिрди्рдирд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ,рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрдд्рдеाрди рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХे।

рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рдеः-
1 http _puneetbisaria.wordpress.com_.htm
2 рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдерд░्рдб рдЬेंрдбрд░ _ рд╕्рдд्рд░ी рдХाрд▓.htm
3  NewsRace-B&w _ рди्рдпूрдЬрд░ेрд╕   рд╣िрдЬреЬा рд╣ोрдиा рдЕрднिрд╢ाрдк рдХ्рдпूँ.htm
4  рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдерд░्рдб рдЬेंрдбрд░ _ рд╕्рдд्рд░ी рдХाрд▓.htm
5  http://www.streekaal.com/2014/04/blog-post_20.html
6 рдкाрд░ू рдорджрдирдиाрдИрдХ, рдоैं рдХ्рдпों рдирд╣ीं, рдкृ॰ – 165
7 рдкंрдЬाрдм рд╕्рдХ्рд░ीрди  INDIAрдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рдоें рдХрд╣ाँ рдЦो рдЬाрддी рд╣ै рддीрд╕рд░े рд▓िंрдЧ рдХी рдЖрд╡ाреЫ.htm
8 рдЯ्рд░ांрд╕рдЬेंрдбрд░ рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рд▓ोрдХрд╕рднा рдоें рд╡िрдзेрдпрдХ рдкेрд╢ _ рдЦрдмрд░ рд▓рд╣рд░िрдпा - Khabar Lahariya.htm
9 рдкंрдЬाрдм рд╕्рдХ्рд░ीрди  INDIAрдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ рд╡िрдорд░्рд╢ рдоें рдХрд╣ाँ рдЦो рдЬाрддी рд╣ै рддीрд╕рд░े рд▓िंрдЧ рдХी рдЖрд╡ाреЫ.htm
10 sathsath...  рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдирдЬрд░ рдоें рдЗंрд╕ाрди рд╣ैं рдХिрди्рдирд░.htm
11 рдХिрди्рдирд░ों рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ें рдкрд╣рд▓े рдлिрд░ рд╢्рд░ेрдгीрдХрд░рдг, рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХी рдмाрдд рдХрд░ें _ рд░ाрдпрдЯोрдХ्рд░ेрдЯ рдХुрдоाрд░ेрди्рдж्рд░.htm
12 рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдерд░्рдб рдЬेंрдбрд░ _ рд╕्рдд्рд░ी рдХाрд▓.htm
13 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡.htm
14 https://www.facebook.com/neerja.madhav
15 http://shabdmitra-blogspot-in/2011/06/blog&post&4197-html
16 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рдпрдорджीрдк,рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002।
17 .рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдерд░्рдб рдЬेंрдбрд░ _ рд╕्рдд्рд░ी рдХाрд▓.htm
18 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рдпрдорджीрдк,рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002।
19 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рдпрдорджीрдк,рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002। 
20 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рдпрдорджीрдк,рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002।                                                                                                                                                                                          
21 http://www.streekaal.com/2014/04/blog-post_17.html
22 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рдпрдорджीрдк,рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002।                                                                
23 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рдпрдорджीрдк,рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002।                                                                 
24 NewsRace-B&w _ рди्рдпूрдЬрд░ेрд╕ рд╣िрдЬреЬा рд╣ोрдиा рдЕрднिрд╢ाрдк рдХ्рдпूँ.htm
26 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рдпрдорджीрдк,рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002।                                                                
27 рдиीрд░рдЬा рдоाрдзрд╡, рдпрдорджीрдк,рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002।                                                                
28 A. Chettiar, “The status of hijras in civil society: a study of the hijrasingreater Mumbai,” Ph.D. Dissertation, College of Social Work NirmalaNiketan, Mumbai, 2009.