рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп

- рд╕ंрдЧрдо рд╡рд░्рдоा
рдбॉ. рд╕ंрдЧрдо рд╡рд░्рдоा 
рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЬрд╣ाँ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЪिрддेрд░े рдХрд╡ि  рд╣ैं  рдЙрддрдиा рд╣ी рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХा рд╕ुрди्рджрд░ рд╕рдорди्рд╡рдп рджिрдЦрд▓ाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै।  рдпрд╣ рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдирдХी рдХिрд╕ी рдПрдХ рд░рдЪрдиा рдкрд░ рдЖрдзृрдд рди рд╣ोрдХрд░ рдмрд╣ुрд╡िрдз рдоें рджृрд╖्рдЯिрдЧोрдЪрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।  рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХे рдЕрдиेрдХ рдЪिрдд्рд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि-рдкूрдЬा, рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕, рдЧीрддिрдХा, рдЕрдиाрдоिрдХा, рдЕрдгिрдоा, рдЕрд░्рдЪрдиा рдФрд░ рдЖрд░ाрдзрдиा рдХे рдЧीрдд рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХा рдордгिрдХांрдЪрди рд╕ंрдпोрдЧ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा рдоें рдЕрдкрдиे рд╡рд╕्рддु рдпोрдЬрдиा рдХे рд▓िрдП рдкौрд░ाрдгिрдХ рдЖрдзाрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдпुрдЧ-рд╕ंрджрд░्рдн рд╕े рдЬोреЬрдиे рдХा рд╕्рддुрдд्рдп рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддिрдкूрдЬा рдХा рдкौрд░ाрдгिрдХ рдЖрдзाрд░ рджेрд╡ी-рднाрдЧрд╡рдд рд╣ै। рджेрд╡ी-рднाрдЧрд╡рдд рдХी рдХрдеा рд╣ै рдХि рдЕंрддिрдо рджिрди рдХे рдпुрдж्рдз рдХे рдкूрд░्рд╡ рд░ाрдо рдиे рджेрд╡ी рдХी рдкूрдЬा рдХी рдеी। рдиाрд░рдж рдХे рдЖрджेрд╢ рдкрд░ рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рдиे рдирд╡рд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╡्рд░рдд рд▓िрдпा рдеा рдФрд░ рджेрд╡ी рдХो рдк्рд░рд╕рди्рди рдХिрдпा рдеा। рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि-рдкूрдЬा рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рдпрд╣ी рдкौрд░ाрдгिрдХ рдЖрдЦ्рдпाрди рд╣ै। рд╢िрд╡ рдорд╣िрдо्рди рд╕्рддोрдд्рд░ рдоें рд╡िрд╖्рдгु рдж्рд╡ाрд░ा рд╢िрд╡ рдХी рднрдХ्рддि рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै। рдкूрдЬा рдХे рдЕрд╡рддाрд░ рдкрд░ рдПрдХ рдХрдорд▓ рдХी рдХрдоी рдкреЬрдиे рдкрд░ рд╡िрд╖्рдгु рдиे рдкुंрдбрд░ीрдХाрдХ्рд╖ рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдирдпрди рдЕрд░्рдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЙрдж्рдпрдо рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рд╢िрд╡ рдк्рд░рд╕рди्рди рд╣ुрдП рдеे। рдкрд╡рди рдкुрдд्рд░ рдХा рд╢ैрд╢рд╡ाрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╕ूрд░्рдп рдХो рдиिрдЧрд▓рдиे, рдЖрдХाрд╢ рдЧ्рд░рд╕рдиे рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдкрд░िрдЪिрдд ‘рд╣рдиुрдоाрди-рдЪाрд▓िрд╕ा╩╝ рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै рдФрд░ рд░ाрд╡рдг рдХो рдпुрдж्рдз рдоें рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡рд░рджाрди рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрди рдкौрд░ाрдгिрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦों рдкрд░ рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि-рдкूрдЬा рдХी рд╡рд╕्рддु-рдпोрдЬрдиा рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рджेрд╡ी рднाрдЧрд╡рдд, рд╢िрд╡ рдорд╣िрдо्рди рд╕्рддोрдд्рд░ рдФрд░ рд╣рдиुрдоाрди рдЪाрд▓ीрд╕ा рд╕े рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╕ूрдд्рд░ों рдХो рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЗрди्рд╣ीं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि-рдкूрдЬा рдХी рд╡рд╕्рддु рдпोрдЬрдиा рд╕्рдеिрддрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рд╡рд░्рдгрди рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХो рд╕рдлрд▓рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै।

рдЬрд╣ाँ рддрдХ рднрдХ्рддि-рддрдд्рд╡ рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рд╣рдиुрдоाрди рдЗрд╕ рд╢рдХ्рддि-рдкूрдЬा рдоें рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджेрддे рд╣ैं। рд╣рдиुрдоाрди рд╕्рд╡ाрдоी рдХो рдЦिрди्рди рджेрдЦрдХрд░ рд╡िрдЪрд▓िрдд рд╣ो рдЙрдарддे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рджुрдЦ рд╣ै рдХि рдЙрдирдХे рдк्рд░рднु рд░ाрдо рдХे рдиेрдд्рд░ рд╕рдЬрд▓ рд╣ैं। рд╡े рдк्рд░рднु рдХो рджुрдЦी рдирд╣ीं рджेрдЦ рд╕рдХрддे। рдлрд▓рддः рд╡े рдЖрдХाрд╢ рдоें рдЙрд░्рдз्рд╡рдЧрдорди рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдорд╕्рдд рджिрд╢ाрдУं рдоें рдЙрдирдХी рд╡िрд╖рдп рдХा рдкрд░ाрдХ्рд░рдо рдЫा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡े рдорд╣ा-рдХाрд╢ рдХो рд╕рдоेрдЯ рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдж्рдпрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдорд╣ाрдиाрд╢ рд╕े рд╢िрд╡ рднी рдЪंрдЪрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдХो рд╕ाрд╡рдзाрди рдХрд░рддे рд╣ै। рдЖрдХाрд╢ рдоें рдЕंрдЬрдиा-рд░ूрдк рдоें рд╢рдХ्рддि рдХा рдЕрд╡рддрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдкрд╡рди рдкुрдд्рд░ рдХो рд╕рдордЭा-рдмुрдЭा рдХрд░ рд╡ाрдкрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╣рдиुрдоाрди рдкुрдиः рдк्рд░рднрдкाрдж рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддे рд╣ैं-
‘‘рдпрд╣ рдорд╣ाрдХाрд╢ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рд╡ाрд╕ рд╢िрд╡ рдХा рдиिрд░्рдорд▓
рдкूрдЬрддे рдЬिрди्рд╣ें рд╢्рд░ीрд░ाрдо, рдЙрд╕े рдЧ्рд░рд╕рдиे рдХो рдЪрд▓
рдХ्рдпा рдирд╣ीं рдХрд░ рд░рд╣े рддुрдо рдЕрдирд░्рде?-- рд╕ोрдЪो рдорди рдоें,
рдХ्рдпा рджी рдЖрдЬ्рдЮा рдРрд╕ी рдХुрдЫ рд╢्рд░ी рд░рдШुрдирди्рджрди рдиे?
рддुрдо рд╕ेрд╡рдХ рд╣ो, рдЫोреЬ рдХрд░ рдзрд░्рдо рдХрд░ рд░рд╣े рдХाрд░्рдп--
рдХ्рдпा рдЕрд╕рдо्рднाрд╡्рдп рд╣ो рдпрд╣ рд░ाрдШрд╡ рдХे рд▓िрдпे рдзाрд░्рдп?
рдХрдкि рд╣ुрдП рдирдо्рд░, рдХ्рд╖рдг рдоें рдоाрддा рдЫрд╡ि рд╣ुрдИ рд▓ीрди,
рдЙрддрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े, рдЧрд╣ рдк्рд░рднु-рдкрдж рд╣ुрдП рджीрди।╩╝╩╝1

рдЗрд╕ рдЙрдж्рдзрд░рдг рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╣рдиुрдоाрди рдХी рднрдХ्рддि-рднाрд╡рдиा рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд░ाрдо рдХी рднрдХ्рддि-рдкूрдЬा рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЪिंрддрди рднी рдк्рд░рдЧрдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рд░ाрдо-рдХृрд╖्рдг рдоिрд╢рди рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ै। рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि-рдкूрдЬा рдоें, рд╢рдХ्рддिрдкूрдЬा рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд░ाрдордХृрд╖्рдг рдкрд░рдорд╣ंрд╕ рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ै। рд╕्рд╡ाрдоी рд░ाрдордХृрд╖्рдг рдкрд░рдорд╣ंрд╕ рд╢рдХ्рддि рдХे рдЗрд╕ी рд░ूрдк рдХे рдЙрдкाрд╕рдХ рдеे। рдмंрдЧाрд▓ рдоें рдпрд╣ рджेрд╡ी рдк्рд░рдЪंрдбрддा, рдХрд░ाрд▓рддा рдФрд░ рдЕрд╕ुрд░ рд╡िрдиाрд╢िрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдХрд▓्рдкिрдд рд╣ै।

рдорд╣ाрдХрд╡ि рдиिрд░ाрд▓ा рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдПрдХ рдЕрдд्рдпंрдд рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд╡्рдп рд╣ै। рдХрд╡ि рдиे рдЗрд╕рдоें рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдиाрдЯрдХीрдп рдвंрдЧ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдХी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рд░ाрдордХрдеा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрдИ рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдХрд░рддे рд╣ैं- рдпрд╣ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХी рдХाрд╡्рдпрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕рд░्рдЬрдиाрдд्рдордХ рд▓рдЧाрд╡ рдХा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдпрдХрд▓ा рдХा рдкрд░рдо рдкрд░िрд╖्рдХाрд░ рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдХी рдПрдХ рдкрд░िрдгрддि рдХाрдоाрдпрдиी рд╣ै, рддो рджूрд╕рд░ी рдкрд░िрдгрддि рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’ рдоें рд╡рд╕्рддु-рдпोрдЬрдиा рдХे рд▓िрдП рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЖрдзाрд░ рдХो рд▓िрдпा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХा рдЖрд░ंрдн рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕ंрдз्рдпाрдХाрд▓ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।
‘‘рднाрд░рдд рдХे рдирдн рдХा рдк्рд░рднाрдкूрд░्рдп
рд╢ीрддрд▓рдЪ्рдЫाрдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ूрд░्рдп
рдЕрд╕्рддрдоिрдд рдЖрдЬ рд░े-рд╕рдорд╕्рддूрд░्рдп рджिрдб्рдоंрдбрд▓,
рдЙрд░ рдХे рдЖрд╕рди рдкрд░ рд╢िрд░рд╕्рдд्рд░ाрдг
рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддे рд╣ैं рдоुрд╕рд▓рдоाрди,
рд╣े рдЙрд░्рдоिрд▓рдЬрд▓, рдиिрд╢्рдЪрд▓рдд्рдк्рд░ाрдг рдкрд░ рд╢рддрджрд▓।╩╝╩╝2

рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╣्рдиाрд╕ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рднाрд░рддीрдп рдирдн рдоें рдк्рд░рдХाрд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी, рд╢ीрддрд▓ рд╣рд╡ा рдЫाрдпा рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдк्рд░рддाрдк рдЕрд╡рд╕ाрди рдкрд░ рдеा। рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рдиिрд░ाрд╢ा рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рд╣िрди्рджू рдк्рд░рдЬा рдкрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рд╣ो рд░рд╣े рдеे। рднाрд░рддीрдп рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрднाрд╕िрдд рдЧрддि рдХे рдкीрдЫे рдк्рд░ाрдгрд╣ीрди рдиिрд╕्рдкंрджрддा рдХा рд░ाрдЬ्рдп рдеा। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХा рдоूрд▓ рдЙрд╕рдХा рдЪिंрддрди рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рджрд░्рд╢рдирд╣ी рдЙрд╕рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдордирдирд╢ीрд▓-рдЪिंрддрдХ рдХрд╡ि рдХा рд░ूрдк рд╢рдХ्рддि рд╣ोрддा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХे рдЪिंрддрди рдкрдХ्рд╖ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдбॉ. рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि - ‘‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЪिंрддрди-рдкрдХ्рд╖ рд╣ृрджрдп рдФрд░ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рдЗрд╕ рджृреЭ рд╕рдорди्рд╡рдп рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдПрдХाрди्рддрдпрди рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рд╡рд╣ां рдЪिंрддрди рд╢ुрдж्рдз рдмौрдж्рдзिрдХ рдЕрдерд╡ा рдЙрдкрджेрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рдЖрддा। рднाрд╡рдиा рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рд╣ी рдЪिंрддрди рдХी рдЖрднा рд╡िрдХीрд░्рдг рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдк्рд░ौреЭ рдЪिंрддрди рдФрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рдоाрдг рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЪिंрддрди рднी рд╕ंрдХेрддाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╢ैрд▓ी рдоें рдЖрдпा рд╣ै। рдПрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрд╕े рд░рд╣рд╕्рдп рдХाрд╡्рдп рдХी рд╢ैрд▓ी рдХा рдЪिंрддрди рднी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХी рдоूрд▓ рдЪेрддрдиा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╣ै। рдЖрд░ंрдн рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЕंрдд рддрдХ рдЗрд╕ी рдЪेрддрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╣्рдиाрд╕ рдХे рдЪिрдд्рд░ рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ोрдХрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЙрдз्рд░्рд╡рдЧрдорди рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдпрд╣ी рдЪिрддрди рд╣ै рдФрд░ рдЕंрдд рднी рдЗрд╕ी рдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।╩╝╩╝3

рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд░ рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рд╣ै। рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрдХ्рд╖ों рдХा рднी рд╕рдоाрд╣ाрд░ рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рднाрд╡ рдХा рдЙрджाрдд्рдд рдХрд▓्рдкрдиा-рдкрдХ्рд╖ рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдоें рднाрд╖ा, рдЪिрдд्рд░рдг рдФрд░ рднाрд╡-рдЧाрдо्рднीрд░्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХे рдФрджाрдд्рдп рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣ो рд╕рдХी рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХा рдЧ्рд░рд╣рдг рднी рдпрд╣ рдХाрд╡्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХी рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдХे рдЙрдкрдХрд░рдгों рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдиाрдо рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдоें рднाрд░рддीрдп рдХाрд╡्рдпों рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдХे рджрд░्рд╢рди рднी рд╣ोрддे рд╣ैं। рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ै -
‘‘рджेрд╢ рдХाрд▓ рдХे рд╢рд░ рд╕े рдмिंрдз рдХрд░
рдпрд╣ рдЬाрдЧा рдХрд╡ि рдЕрд╢ेрд╖-рдЫрд╡िрдзрд░
рдЗрд╕рдХा рд╕्рд╡рд░ рднрд░ рднाрд░рддी рдоुрдЦрд░ рд╣ोрдпेंрдЧी।╩╝╩╝4

рдЕрддः рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдХे рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдкрд░ рдЪिंрддрди-рдк्рд░рдзाрди рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдХाрд╡्рдп рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рднाрд╡ рддрдеा рд╢ैрд▓ी рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдоें рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХे рдЧुрдгों рдХा рдЕंрддрд░्рднाрд╡ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЧीрддिрдХा рдХे рдЕрдиेрдХ рдЧीрдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпुрдХ्рдд рд╣ै, рдЬрд╣ां рдХрд╡ि рдиे рдоाँ рднाрд░рддी рд╕े рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЙрд╕े рдЗрддрдиी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░े рдХि рд╡рд╣ рднрд╡рд╕ाрдЧрд░ рдХो рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдкाрд░ рдХрд░ рдЬाрдпें।
‘‘рджें, рдоैं рдХрд░ूं рд╡рд░рдг
рдЬрдирдиि, рджुрдЦрд╣рд░рдг рдкрдж-рд░ाрдЧ-рд░ंрдЬिрдд рдорд░рдг।
рднीрд░ुрддा рдХे рдмँрдзे рдкाрд╢ рд╕рдм рдЫिрди्рди рд╣ों,
рдоाрд░्рдЧ рдХे рд░ोрдз рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рднिрди्рди рд╣ों,
рдЖрдЬ्рдЮा, рдЬрдирдиि, рджिрд╡рд╕-рдиिрд╢ि рдХрд░ूँ рдЕрдиुрд╕рд░рдг।╩╝╩╝5

рдЗрд╕ рднाрд╡ рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЕрдиेрдХ рдЧीрддों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рд╣ै, рдЬिрдирдоें ‘рд╡рд░ рджे’, рд╡ीрдгाрд╡ाрджिрдиी рд╡рд░ рджे, ‘рдмрди्рджूँ, рдкрдж рд╕ुрди्рджрд░ рддрд╡, ‘рднाрд░рддि, рдЬрдп, рд╡िрдЬрдп рдХрд░े’ рдФрд░ ‘рдЕрдирдЧिрдирдд рдЖ рдЧрдпे рд╢рд░рдг рдоें’, ‘рдк्рд░ाрдд рддрд╡ рдж्рд╡ाрд░ рдкрд░’ рдЖрджि рдХрд╡िрддाрдПँ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдЗрд╕ рдкрдХ्рд╖ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдбॉ. рдзрдиंрдЬрдп рд╡рд░्рдоा рд▓े рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि - ‘‘рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдХाрд╡्рдп рдоाрдирд╡ीрдп рдФрд░ рд▓ौрдХिрдХ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдФрд░ рд░рд╣рд╕्рдпाрдд्рдордХ рд╕ंрдХेрдд рд╕े рднाрд╡ाрди्рд╡िрдд рд╣ै। рдПрдХ рдЕंрдд-рдиिрд╣िрдд рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╕्рд╡рд░ рдЙрд╕рдоें рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рдХрд╡ि рдХा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╣ै। рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░рд╣рд╕्рдп рд╕рдд्рддा рдХी рд╡्рдпंрдЬрдиा рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ рд░рд╣рд╕्рдпाрдиुрднूрддि рдФрд░ рдЕрд▓ौрдХिрдХрддा рд▓ौрдХिрдХ рдЖрдзाрд░ рд▓ेрдХрд░ рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдИ рд╣ै।╩╝╩╝6
рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी 'рдиिрд░ाрд▓ा'
рдЙрдирдХी рджिрд╡्рдп рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХा рдЖрдзाрд░ рдХी рдкाрд░्рдеिрд╡ рд╣ै। рд╡िрдЬрдп рдФрд░ рдоुрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рд╣ी ‘рдЧीрддिрдХा’ рдоें рдЕрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрдХ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЧीрдд рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рдЖрднाрд╕िрдд рдж्рд╡ैрдд рдХो рдЕрдж्рд╡ैрдд рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡्рдпाрдк्рддि рдоें, рдЬреЬ-рдЪेрддрди рдоें, рдПрдХ рд╣ी рддрдд्рд╡ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рдоाрдиी рдЧрдпी рд╣ै। рдЬрдЧ рдХा рджेрдЦा рдПрдХ рддाрд░ рдЗрд╕े рд╣рдо рдиिрд░्рдЧुрдг рдХрд╣ें рдЕрдерд╡ा рдЕрдж्рд╡ैрдд-рджрд░्рд╢рди, рдпрд╣ рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЧीрддों рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рд╣ै। рд╡рд╣ рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдпा рдм्рд░рд╣्рдо рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╣ै рдФрд░ рдХрд╕्рддूрд░ी рдХे рдоृрдЧ рдХी рд╕ी рд╕्рдеिрддि рдЬीрд╡ рдХी рд╣ै। рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдХा рд╡ाрд╕ рд╡рд╣ाँ рднी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдЕрди्рдпрдд्рд░ рднрдЯрдХрддा рдлिрд░рддा рд╣ै। ‘рдкाрд╕ рд╣ी рд░े рд╣ीрд░े рдХी рдЦाрди╩╝, ‘рдХрд╣ीं рднी рдирд╣ीं рд╕рдд्рдп рдХा рд░ूрдк╩╝, ‘рдЕрдЦिрд▓ рдЬрдЧ рдПрдХ рдЕंрдзрддрдо-рдХूрдк’ рдоें рдЬ्рдЮाрдирдоाрд░्рдЧी рдоाрдпाрд╡ाрдж рдЕрдерд╡ा рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдХे  ‘рдм्рд░рд╣्рдо рд╕рдд्рдпं рдЬрдЧрди्рдоिрде्рдпा’ рдХा рд╕ा рднाрд╡ рдЖрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдЧीрдд рдоें рд╡ेрджांрдд рдХा рд╡рд╣ рдЖрдд्рдорд╡ाрдж рд╣ी рдХेрди्рдж्рд░ рднाрд╡ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рднांрддि рдЖрдд्рдо рднी рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдФрд░ рдЕрдиंрдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдХрд▓ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдЙрд╕ी рдХी рдЬ्рдпोрддि рд╣ै рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рд╕рдХрд▓ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХा рд╕ाрд░।

рдЗрд╕ рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЧीрддिрдХा рдХे рдЧीрдд рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рддрд░рдл рд╡िрднिрди्рди рд░ाрдЧ-рд░ाрдЧिрдиिрдпों рдоें рдмंрдзे рд╣ुрдП рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХो рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдк्рд░рддि рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдорди рдоें рдЬो рд░ाрдЧ рдХा рднाрд╡ рдеा, рд╡рд╣ рд╡рд╣ाँ рдЫрд▓рдХрддा рд╣ुрдЖ рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рд╡ेрджांрдд рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЗрди рдЧीрддों рдоें рд╡ेрджांрддी рд╕्рд╡рд░ рдз्рд╡рдиिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рдЕрдиाрдоिрдХा рдХे рдЕрдиेрдХ рдЧीрддों рдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕्рд╡рд░ рдз्рд╡рдиिрдд рд╣ैं। рдЕрдиाрдоिрдХा рдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рднी рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдиिрд░ाрд▓ा рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЖрд╢्рдпाрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдоूрд▓-рддрдд्рд╡ों рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордЭा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХा рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрди рдХाрд╡्рдп рдоें рдХिрдпा рд╣ै। ‘рдЦंрдбрд╣рд░ рдХे рдк्рд░рддि’ рдоें рднाрд░рдд рдХे рдЕрддीрдд рдЧौрд░рд╡ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै। рдЙрд╕ рдЧौрд░рд╡ рдХे рдк्рд░рддि рдпрд╣ рднाрд╡ाрдд्рдордХ рд╕ंрдпोрдЧ рд╣ै। рдпрд╣ рдЦंрдбрд╣рд░ рднाрд░рддीрдпों рдХो рдЙрдирдХे рд╡िрд╕्рдоृрдд рдЧौрд░рд╡ рдХी рдпाрдж рджिрд▓ा рдХрд░ рдЬाрдЧृрддि рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдмीрддे рдпुрдЧ рдоें рднाрд░рдд рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдЬрдп рд╣ै। рдХрд╡ि рдиे рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рдЕрдкрдиे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░ेрдо рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै। рднाрд░рддीрдпों рдоें рдЕрдкрдиी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ-рдиिрдзि рдХो рд╡िрд╕्рдоृрдд рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рдЦंрдбрд╣рд░ рдХे рдЖँрд╕ू рдХрд╡ि рдХी рд╡ेрджрдиा рдХो рдз्рд╡рд╕्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
‘‘рдЦंрдбрд╣рд░! рдЦреЬे рд╣ो рддुрдо рдЖрдЬ рднी?
рдЕрджрднुрдд рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдЙрд╕ рдкुрд░ाрддрди рдХे рдорд▓िрди рд╕ाрдЬ।
рд╡िрд╕्рдоृрддि рдХी рдиींрдж рд╕े рдЬрдЧाрддे рд╣ो рдХ्рдпों рд╣рдоें
рдХрд░ुрдгрдХрд░, рдХрд░ुрдгाрдордп рдЧीрдд рд╕рдж рдЧाрддे рд╣ुрдП।7

рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЕрдиाрдоिрдХा рдХी рдЕрдиेрдХ рдХрд╡िрддाрдУ рдоें рдЬैрд╕े ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि-рдкूрдЬा’, ‘рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि’ рдЖрджि рдоें рдЕрдкрдиे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░ेрдо рдХो рдмреЬी рд╕рдлрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпंрдЬिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдХрд▓्рдкрдиा рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд,  рдЕрд╡्рдпрдХ्рдд рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╕ौंрджрд░्рдп рд╣ै рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рд╕ृрд╖्рдЯा рдХрд╡ि рд╕े рд▓ेрдХ рдЧीрддрдХाрд░, рдЕрдж्рд╡ैрддрд╡ाрджी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ, рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рдХрд╡ि, рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рддрдд्рд╡ों рдФрд░ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рд╢ैрд▓ी рдХे рдХрд╡ि рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे рдЗрди рдкрд░िрд╡ेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рдорд╣рдд् рдХाрд╡्рдп рдХे рдФрджाрдд्рдп рдХे рд╕рдорди्рд╡िрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╣рдо рдЕрдиाрдоिрдХा рдХेा рдЙрдирдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХाрд╡्рдп-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬрд╣ां рддрдХ рдЗрд╕ рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै, рдпрд╣ рдЪेрддрдиा рдкрдЧ-рдкрдЧ рдкрд░ рд╡्рдпंрдЬिрдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдХрднी рд╡рд╣ рдЕрддीрдд рдХा рдЧुрдгрдЧाрди рдХрд░рддा рд╣ै, рддो рдХрднी рд╡рд╣ рд╡рд░्рддрдоाрди рджुрд░्рджрд╢ा рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдЖंрд╕ू рднी рдмрд╣ाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдм рдХुрдЫ рдЙрд╕рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░ेрдо рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।

‘рдЕрдиाрдоिрдХा’ рдоें рд╡िрд╖рдпों рдХा рд╡рд╣ рд╡ैрд╡िрдз्рдп рд╣ै, рдХрд▓ा рдХी рд╡рд╣ рд╡्рдпाрдкрдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдХрд╡िрдХрд░्рдо рдХे рдк्рд░рддि рд╡рд╣ рд╕рдЪेрдд рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рд╣ै। ‘рд╕рд░ोрдЬ-рд╕्рдоृрддि’ рдФрд░ ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддिрдкूрдЬा’ рдоें рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕ाрд░े рдкрд░िрд╡ेрд╢, рд╡्рдпाрдкрдХ рджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рд╡्рдпंрдЬрдиा рдоें рдЕрдиाрдоिрдХा рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╣ै। рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдФрд░ рд╡िрд╡ेрдХाрдирди्рдж рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдХुрдЫ рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдЗрд╕рдоें рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЙрди्рд╣ें рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдХрд▓ाрдХृрддि рди рдоाрди рдХрд░ рд╣рдоें рдЫोреЬрдиा рдкреЬрддा рд╣े। рдХрд▓्рдкрдиा рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдЕрд╡्рдпрдХ्рдд рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╕ौंрджрд░्рдп рдХे рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рд╕ृрд╖्рдЯा рдХрд╡ि рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЧीрддрдХाрд░, рдЕрдж्рд╡ैрддрд╡ाрджी-рджाрд░्рд╢рдиिрдХ, рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рдХрд╡ि, рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рддрдд्рд╡ों рдФрд░ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рд╢ैрд▓ी рдХे рдХрд╡ि рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे рдЗрди рдкрд░िрд╡ेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рдорд╣рдд् рдХाрд╡्рдп рдХे рдФрджाрдд्рдп рд╕े рд╕рдорди्рд╡िрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╣рдо ‘рдЕрдиाрдоिрдХा’ рдХो рдЙрдирдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХाрд╡्рдп-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдХ्рдпों рдЗрдирдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдмोрдз рдПрд╡ं рджрд░्рд╢рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЖрдпाрдо рд╣ैं। рдЙрдирдХी ‘рдЕрдиाрдоिрдХा’ рдХрд╡िрддा рдоें ‘рд╣िрди्рджी рдХे рд╕ुрдордиों рдХे рдк्рд░рддि рдкрдд्рд░’ рдХी рдХुрдЫ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ैं-
‘‘рдоैं рдЬीрд░्рдг-рд╕ाрдЬ рдмрд╣ु рдЫिрдж्рд░ рдЖрдЬ
рддुрдо рд╕ुрджрд▓ рд╕ुрд░ंрдЧ рд╕ुрд╡ाрд╕ рд╕ुрдорди
рдоैं рд╣ूँ рдХेрд╡рд▓ рдкрджрддрд▓-рдЖрд╕рди
рддुрдо рд╕рд╣рдЬ рд╡िрд░ाрдЬे рдорд╣ाрд░ाрдЬ।8

рдЕрдгिрдоा рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рдХрд╡ि рдиे рдЧीрддों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЧाрдиे рдХी рдЕрдиुрдХूрд▓рддा рдФрд░ рд╕्рд╡рд░ рдХे рд╕ौंрджрд░्рдп рдХे рд╕ाрде рд╢्рд░ुрддि-рдордзुрд░рддा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдХृрдд рджाрд░्рд╢рдиिрдХрддा, рдЙрджाрдд्рдд рдФрд░ рд╡िрд░ाрдЯ рдХрд▓्рдкрдиा рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╕рдо्рдоाрди рдХो рд╡े рдпрд╣ाँ рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ै। рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕्рд╡рд░ рднी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЙрдкाрджाрдиों рдХी рдк्рд░рддीрдХ рдмрдиा рдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдП рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдЙрдирдХा рдЖрдд्рдо рдиिрд╡ेрджрди рд╣ै, рдЕрдкрдиी рд╕ाрдзрдиा рдХा рдЖрдЦ्рдпाрди рд╣ै। рдЖрдд्рдорд╕рдорд░्рдкрдг рдФрд░ рдЬрди рд╕े рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХी рдЖрд░्рддрд╡ाрдгी рднी рдЗрди рдЧीрддों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдиिрд░ाрднिрдоाрди, рдиिрд╕्рд╕ंрд╢рдп, рдиिрд░ाрдордп рдЬीрд╡рди рдХी рдХाрдордиा рдФрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХृрдкा рдХा рдЕрдирди्рдп рдЖрд╢्рд░рдп рдЗрди्рд╣ें рдЕрд░्рдЪрдиा рдЕрд░ाрдзрдиा рдХी рдкूрд░्рд╡ рднूрдоि рдмрдиाрддा рд╣ै। ‘рдЧрд╣рди рд╣ै рдпрд╣ рдЕंрдзрдХाрд░ा╩╝ рдоें рдХрд╡ि рдХो рд╕рдорд╕्рдд рдЬрдЧрдд рд╕्рд╡ाрд░्рдердордп рд▓рдЧрддा рд╣ै। рди рджिрди рдХा рдк्рд░рдХाрд╢ рд╣ै рди рдЪंрдж्рд░िрдХा рдХी рдЬ्рдпोрддि। рдкूрд░े рдЧीрдд рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдиिрд░ाрд╢ा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдиिрд╡ृрдд्рддि рдоाрд░्рдЧी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЪिंрддрди рдХा рд░ूрдк рдЕрдзिрдХ рдиिрдЦрд░рддा рд╣ै। рдЬ्рдЮाрдирдоाрд░्рдЧी рд╢ाрдЦा рдХे рд╕ाрдзрдХ рдХा рддो рдпрд╣ рднाрд╡ोрдЪ्рдЫрд╡ाрд╕ рд╣ै, рдкрд░ рдпрд╣ рд╡्рдпрдХ्рддि-рд╕ंрдкрд░्рдХ рд╕े рд╢ूрди्рдп рднी рдирд╣ीं рд╣ै। ‘рдоैं рдЕрдХेрд▓ा’ рдоें рдпрд╣ рд╡िрд╖ाрдж рдк्рд░рдЧाреЭ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдХी рдЕंрддिрдо рджिрди рдЖ рдЧрдпे рд╕े рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдиिрд░ाрд╢ा рдХी рдпрд╣ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоाрд░्рдоिрдХ рд╣ै। рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рд╕рд░ीрдЦे рдкौрд░ुрд╖ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдпрд╣ рд╡ाрдгी рд╕ुрди рдХрд░ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рд╣ोрддा рд╣ै - рд▓ेрдХिрди рдЖрдд्рдорддोрд╖ рдоिрдЯा рдирд╣ीं рд╣ै -
‘‘рдЬाрдирддा рд╣ूँ, рдирджी-рдЭрд░рдиे,
рдЬो рдоुрдЭे рдеे рдкाрд░ рдХрд░рдиे
рдХрд░ рдЪुрдХा рд╣ूँ, рд╣ँрд╕ рд░рд╣ा рдпрд╣ рджेрдЦ
рдХोрдИ рдирд╣ीं рдоेрд▓ा।9

рдЕрдгिрдоा рдХे рдХुрдЫ рдЧीрддों рдоें рдЬैрд╕े ‘рдЧрд╣рди рд╣ै рдпрд╣ рдЕंрдзрдХाрд░ा’, ‘рдорд░рдг рдХो рдЬिрд╕рдиे рд╡рд░ा рд╣ै’, рдФрд░ ‘рджрд▓िрдд рдЬрди рдкрд░ рдХрд░ो рдХрд░ुрдгा’ рдЖрджि рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдХрд╡ि рдиे рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЪिрдд्рд░ рдЕंрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдХрд╡ि рдПрдХ рднрдХ्рдд рдХी рддрд░рд╣ рднрдЧрд╡ाрди рд╕े рдЖрд░्рддрдиाрдж рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рд╣े рднрдЧрд╡ाрди! рддुрдо рджрд▓िрдд рдЬрдиों рдкрд░ рдХрд░ुрдгा рдХрд░ो рдХ्рдпोंрдХि рдпे рддुрдо्рд╣ाрд░े рд╢рд░рдг рдоें рдЖ рдЧрдп рд╣ैं। рддुрдо рдЙрди рдкрд░ рдк्рд░ीрддि рдХрд░ो рддाрдХि рд╡рд╣ рд╕ुрдЦ рдФрд░ рд╢ांрддि рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХें। рд╡े рджीрди рдФрд░ рдорд▓िрди рд╣ैं, рд╡े рдЕрдХ्рд╖рдо рд╣ैं। рдЬрдм рддрдХ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдХрд░ुрдгा рдЙрди рдкрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी, рддрдм  рддрдХ рд╡े рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे। рд╣े рдк्рд░рднु! рддुрдо рдЙрди рдкрд░ рдХрд░ुрдгा рдХрд░ो।
‘‘рджрд▓िрдд рдЬрди рдкрд░ рдХрд░ो рдХрд░ुрдгा।
рджीрдирддा рдкрд░ рдЙрддрд░ рдЖрдпे
рдк्рд░рднु, рддुрдо्рд╣ाрд░ी рд╢рдХ्рддि рдЕрд░ुрдгा।
рджेрдЦ рд╡ैрднрд╡ рди рд╣ो рдирдд рд╕िрд░,
рд╕рдоुрдж्рдзрдд рдорди рд╕рджा рд╣ो рд╕्рдеिрд░,
рдкाрд░ рдХрд░ рдЬीрд╡рди рдиिрд░ंрддрд░,
рд░рд╣े рдмрд╣рддी рднрдХ्рддि-рд╡рд░ुрдгा।╩╝╩╝10

рдпрд╣ाँ рдХрд╡ि рдЖрдд्рдо-рдк्рд░рдзाрди рд╢ैрд▓ी рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рддрдд्рд╡ों рдХो рд╡्рдпंрдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рддीрдпों рдоें рд╕ुрдЦ-рд╢ांрддि рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।

рдЕрд░्рдЪрдиा рдХे рдЧीрдд рднрдХ्рддिрдкрд░рдХ рд╣ैं, рдЬो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕्рд╡рд░ рдХो рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддे рд╣ैं। рдиिрд░ाрд▓ा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдорди्рд╡िрдд ‘рдЕрд░्рдЪрдиा’ рдоें рдЧीрддि-рд╕ृрд╖्рдЯि рдХा рджूрд╕рд░ा рдоोреЬ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рд╕्рд╡рд░ рд╣िрди्рджी рдХी рднрдХ्рддिрдпुрдЧीрди рднाрд╡рдзाрд░ा рдХी рдиिрдХрдЯрддा рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕рдорддा рднी рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдЕрд░्рдЪрдиा’ рдФрд░ ‘рдЕрд░ाрдзрдиा’ рдХी рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рддृрдк्рддि рдк्рд░ाрд░्рдердиाрдкрд░рдХ рд╣ै, рднрдХ्рддिрдкрд░рдХ рд╣ै। ‘рдЕрд░्рдЪрдиा’ рдоें ‘рднрд╡-рдЕрд░्рдгрд╡ рдХी рддрд░ुрдгी рддрд░ुрдгा’ рдЧीрддिрдХ рдХी ‘рд╡ीрдгाрд╡ाрджिрдиी рдкрд░ рджे’ рдХी рддрд░рд╣ рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░ाрд░्рдердиा рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рд╡ंрджрдиा рд╣ै। рдЕрд░्рдЪрдиा рдоें ‘рджुрд░िрдд рджूрд░ рдХрд░ो рдиाрде, ‘‘рднрд╡-рд╕ाрдЧрд░ рд╕े рдкाрд░ рдХрд░ो рд╣ै, ‘‘рджो рд╕рджा рд╕рдд्рд╕ंрдЧ рдоुрдЭрдХो, ‘‘рд╣рд░ि рдХा рдорди рд╕े рдЧुрдгрдЧाрди рдХрд░ो, ‘‘рддрдирдорди рдзрди рд╡ाрд░े рд╣ैं, ‘рддू рджिрдЧрдо्рдмрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рд╣ै рдзрд░’, ‘‘рдХौрди рдлिрд░ рддुрдордХो рдкрд░ेрдЧा, ‘‘рд╣े рдЬрдирдиि, рддुрдо рддрдкрд╢्рдЪрд░िрддा’ рдФрд░ ‘рдоाँ, рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ोрдХ рдиिрдЦрд░ो’ рдЖрджि рдЧीрдд рднрдХ्рддिрдкрд░рдХ рдЧीрдд рд╣ैं, рдЬो рд╕рджैрд╡ рдЕрд╡िрд╕्рдорд░рдгीрдп рд░рд╣ेंрдЧे। ‘рдоाँ рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ोрдХ рдиिрдЦाрд░ो╩╝, рдХे рдХुрдЫ рдкंрдХ्рддिрдпां рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ैं-
‘рдоाँ рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ोрдХ рдиिрдЦाрд░ो,
рдирд░ рдХो рдирд░рдХ-рдд्рд░ाрд╕ рд╕े рд╡ाрд░ो।
рдкрд▓्рд▓рд╡ рдоें рд░рд╕, рд╕ुрд░рднि рд╕ुрдорди рдоें
рдлрд▓ рдоें рджрд▓, рдХрд▓рд░рд╡ рдЙрдкрд╡рди рдоें,
рд▓ाрдУ рдЪाрд░-рдЪрдпрди рдЪिрддрд╡рди рдоे,
рд╕्рд╡рд░्рдЧрдзाрд░ा рдХे рдХрд░ рддुрдо рдзाрд░ो।11

рдЧीрдд-рдЧूंрдЬ рдХे рдЧीрдд ‘рдЕрд░्рдЪрдиा’ рдФрд░ ‘рдЕрд░ाрдзрдиा’ рдХी рдиृрдд्рдп-рдЧीрдд рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХी рднूрдоि рднी рдЙрди्рд╣ीं рдХी рддрд░рд╣ рд╕рд╣рдЬ, рд╕ंрд╡ेрджृрдп, рд╕рд░рд▓ рдмोрдзрдЧрдо्рдп рд╣ै। рдк्рд░рддीрдХ, рднाрд╡, рд╡्рдпंрдЬрдиा, рд╢ैрд▓ी рдФрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдм рдоें рдпे рдЧीрдд рд▓ोрдХ-рдЧीрддों рд╕े рдЕрдзिрдХ рдиिрдХрдЯ рд╣ैं।

‘рдЖрд░ाрдзрдиा’ рдХे рд╕рднी рдЧीрдд рднрдХ्рддिрдкрд░рдХ рд╣ैं। рдЕрд░ाрдзрдиा рдХा рдк्рд░рдердо рдЧीрдд рднी ‘рдЕрд░्рдЪрдиा’ рдХे ‘рднрд╡ рдЕрд░्рдгрд╡ рдХी рддрд░ुрдгी-рддрд░ुрдгा’ рдФрд░ рдЧीрддिрдХा рдХी ‘рд╡ीрдгा рд╡ाрджिрдиी рд╡рд░ рджे’ рдХी рддрд░рд╣ рдк्рд░ाрд░्рдердиाрдкрд░рдХ рд╣ै। рдЗрди рдЧीрддों рдоें рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХрддा рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕ी рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдХрд▓्рдкрдиा рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдХрдо рд╣ी рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдЕрд░्рдЪрдиा рдЕрд░ाрдзрдиा рдХे рдЧीрддों рдоें рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рднрдХ्рддि рдХी рдиाрдо-рд╕्рдорд░рдг рдФрд░ рдХीрд░्рддрди-рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рд╕े рд╕рдорди्рд╡िрдд рдХрдИ рдЧीрдд рдЕрд░्рдЪрдиा-рдЕрд░ाрдзрдиा рдоें рд╣ै। рдЙрдирдоें рдоुрдХ्рддि рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХी рдРрдХांрддिрдХ рдХाрдордиा рдХे рд╕ाрде рднी рднрдХ्рдд рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрдд्рдордХ рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдирд╣ीं рдЫूрдЯ рдкाрдпा рд╣ै। рд╢рдХ्рддि рдХा рдоाрддृ-рд░ुрдк рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╡ंрджрдиीрдп рд░рд╣ा рд╣ै। рдХुрдЫ рдЧीрддों рдоें рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рд╡ैрд╖्рдгрд╡-рддрди्рдордпрддा рдХी рдз्рд╡рдиि рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЕрдиेрдХ рд╡िрдирдп рдХे рдкрдж рд▓िрдЦे рд╣ैं। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХे рдмाрдж рдРрд╕े рдорд░्рдЧрдмेрдзी рд╡िрд╖ाрдж рдХे рд╕्рд╡рд░ рдХेрд╡рд▓ рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧीрддों рдоें рд╕ुрдиाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдЬिрди рдЧीрддों рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрдо рдХो рдкुрдХाрд░ा рд╣ो, рдЙрдирдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХрдо рд╣ै। рдЬिрдирдоें рдоृрдд्рдпु рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХिрдпा рд╣ो, рдЙрдирдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдзिрдХ рд╣ै - рд╡िрдирдп рдоें рднी рдЪुрдиौрддी рдХा рднाрд╡ рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╡िрдирдп рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рдЬीрд╡рди-рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдЬूрдЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╢рдХ्рддि рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╣ै। рднрдХ्рддि рд╣ी рдЬрд╣ां рд╕ाрдз्рдп рд╣ो, рдм्рд░рд╣्рдо рдоें рд▓ीрди рд╣ो рдЬाрдиे рдХा рднाрд╡ рдоुрдХ्рддि рдХा рдЬрд╣ाँ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░ूрдк рд╣ो - рд╡рд╣ рднрдХ्рддि рдпा рдоुрдХ्рддि рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЬрдм рд╡рд╣ рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХी рд╡ंрджрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं, рддрдм рд╡рд╣ рд╡рд░рджाрди рдоांрдЧрддे рд╣ैं-
рдк्рд░िрдп рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд░рд╡ рдЕрдоृрдд рдорди्рдд्рд░ рдирд╡ рднाрд░рдд рдоें рднрд░ рджे।

‘рдЕрд░ाрдзрдиा’ рдХे ‘рдиीрд▓ рдирдпрди, рдиीрд▓ рдкрд▓рдХ’, ‘рд╣ाрд░рддा рд╣ै рдоेрд░ा рдорди’, ‘рдордЧ्рди рдорди, рд░ुрдЧ्рдг рдорди, ‘рдорд░ा рд╣ूँ рд╣рдЬाрд░ рдорд░рдг’, ‘рджुрдЦрддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдЕрдм рдЬीрд╡рди’ рдЖрджि рдЧीрдд рднрдХ्рддिрдкрд░рдХ рд╣ैं, рдЬो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪेрддрдиा рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ैं। ‘рдЕрд╢्рд░рдг-рд╢рд░рдг рд░ाрдо’ рдХी рдХुрдЫ рдкंрдХ्рддिрдпां рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ैं--
‘‘рдЕрд╢рд░рдг-рд╢рд░рдг рд░ाрдо,
рдХाрдо рдХे рдЫрд╡ि-рдзाрдо।
рдЬाрдирдХी-рдордиोрд░рдо,
рдиाрдпрдХ рд╕ुрдЪाрд░ुрддрдо,
рдк्рд░ाрдг рдХे рд╕рдоुрдж्рд░рдпрдо्,
рдзрд░्рдо рдзाрд░рдг рд╢्рдпाрдо।12
рдЕрддः рд╕ाрд░ांрд╢ рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЕрд░ाрдзрдиा рдХे рдЧीрдд рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд░рдЦрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╡िрд╢ेрд╖рддः рднрдХ्рддि-рдкрд░рдХ рдЧीрдд рд▓िрдЦे рдЧрдпे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХो рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддे рд╣ैं।


рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рд╕ूрдЪी

1. рд░рдоेрд╢рдЪंрдж्рд░ рдоेрд╣рд░ा, ‘ рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдкрд░рд╡рд░्рддी рдХाрд╡्рдп’ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдХाрдирдкुрд░, 1963
2. рд╕ंрдкाрджрдХ рдбॉ. рдк्рд░ेрдо рдиाрд░ाрдпрдг рдЯंрдбрди, ‘ рдорд╣ाрдХрд╡ि рдиिрд░ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдХृрддिрдд्рд╡’ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, 1962
3. рдбॉ॰ рднрдЧीрд░рде рдоिрд╢्рд░, ‘ рдиिрд░ाрд▓ा: рдХाрд╡्рдп рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди’ рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди,  рджिрд▓्рд▓ी, 1965
4. рдЕрд╡рдз рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी, ‘ рдЯैрдЧोрд░ рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा’ рдпुрдЧрд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди,  рдХाрдирдкुрд░, 1965
5. рд░ेрдЦा рдЦрд░े, ‘ рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рднाрд╖ा’ рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди,  рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 1976
6. рд╡िрд╖्рдгुрдХांрдд рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी, ‘ рдХрд╡ि рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╡ेрджрдиा рддрдеा рдЕрди्рдп рдиिрдмंрдз (рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг)’  рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, 1963
7. рдбॉ. рдХुрдоाрд░ी рд╢ांрддि рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, ‘ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा’ рдЧं्рд░рдердо,  рд░ाрдордмाрдЧ, рдХाрдиुрдкрд░-61, рдЕрдХ्рддूрдмрд░, 1966
8. рдбॉ. рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, ‘рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ाрдзрдиा’ рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди 
рджिрд▓्рд▓ी (рддीрди рдЦंрдбों рдоें)
рдкрд╣рд▓ा рдЦंрдб 1969
рджूрд╕рд░ा рдЦंрдб 1972
рддीрд╕рд░ा рдЦंрдб 1976
9. рдбॉ. рдиिрд░्рдорд▓ рдЬिंрджрд▓, ‘рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЧрдж्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдЖрд░्рдп рдмुрдХ рдбिрдкो,  рджिрд▓्рд▓ी-1, 1973
10. рдкрд░рдоाрдиंрдж рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, ‘ рдиिрд░ाрд▓ाः рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдиिрд░्рдоाрддा (рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг)’ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी,  рджिрд▓्рд▓ी, 1988
11. рд╕ूрд░्рдп рдк्рд░рд╕ाрдж-рджीрдХ्рд╖िрдд, ‘ рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЧрдж्рдп’ рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी-61, 1968
12. рджूрдзрдиाрде рд╕िंрд╣, ‘ рдиिрд░ाрд▓ा: рдЖрдд्рдорд╣ंрддा рдЖрд╕्рдеा’ рдиीрд▓ाрдн рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 1972

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।