рдЬूрдарди: рдПрдХ рджрд▓िрдд рдХी рдЖрдд्рдорд╡्рдпрдеा (рд╕рдоीрдХ्рд╖ा)

рдЖрдирди्рдж рджाрд╕

рдЖрдирди्рдж рджाрд╕

     
рд╣िंрджी рдоें рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рд╣ै। рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдЙрди рд╢ीрд░्рд╖ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╕ृрдЬрди рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕рдо्рдоाрди рд╡ рд╕्рдеाрди рдкाрдпा рд╣ै। рд╡े рдмрд╣ुрдоुрдЦी рдк्рд░рддिрднा рдХे рдзрдиी рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे। рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдЬी рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднा рдФрд░ рдпोрдЧ्рдпрддा рдХे рджрдо рдкрд░ рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рд░рдЪрдиा рд░рдЪि рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдиाрдо рдЬूрдарди рд╣ै। рдЬूрдарди рдЬिрд╕ рдордиोрд╕्рдеिрддि рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै, рдЕрдерд╡ा рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рд╣ै рдЗрд╕рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХрд▓ рдХिрддрдиी рдеी рдФрд░ рдЖрдЬ рдХिрддрдиी рд╣ै? рдПрдХ рджрд▓िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдЙрд╕рдХी рдЖрдд्рдорд╡्рдпрдеा рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрди рд╕рдм рдмाрддों рдкрд░ рдЧौрд░ рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣рдоें рдЗрд╕рдХे рд▓ेрдЦрдХ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдЬी рдХे рдЬीрд╡рди рдЪрд░िрдд рдкрд░ рдирдЬрд░ рдбाрд▓рдиी рд╣ोрдЧी। рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХा рдЬрди्рдо 30 рдЬूрди 1950 рдХो рдЧ्рд░ाрдо рдмрд░рд▓ा, рдЬिрд▓ा рдоुрдЬрдл्рдлрд░рдирдЧрд░, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╣ुрдЖ рдФрд░ 17 рдирд╡ंрдмрд░ 2013 рдХो рджेрд╣рд░ाрджूрди рдоें рдЖрдкрдХा рдиिрдзрди рд╣ो рдЧрдпा। рд╡ैрд╕े рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рднी рд╣рд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рдмाрд▓рдХ рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рд╣ुрдЖ рдеा, рдкрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрди्рдд्рдпрдЬ рд╡рд░्рдЧ рдоें рдкैрджा рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╢ाрдпрдж рдЗрдирдХो рд╡े рд╕ुрдЦ рд╕ुрд╡िрдзाрдП рдирд╣ीं рдоिрд▓ी рдЬो рдФрд░ рдХिрд╕ी рдмाрд▓рдХ рдХो рдоिрд▓рдиी рдЪाрд╣िрдП рдеी। рдЙрдирдХा рдмрдЪрдкрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдоें рдмीрддा। рдкрдв़ाрдИ рдХे рджौрд░ाрди рдЙрди्рд╣ें рдЕрдиेрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдХрд╖्рдЯ рд╡ рдЙрдд्рдкीрдб़рди рдЭेрд▓рдиे рдкрдб़े। рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдЬी рдЬрдм рдХुрдЫ рд╕рдордп рддрдХ рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд░рд╣े рддो рд╡рд╣ाँ рджрд▓िрдд рд▓ेрдЦрдХों рдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдП рдФрд░ рдЙрдирдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рдбॉ.рднीрдорд░ाрд╡ рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा। рдЗрд╕рд╕े рдЖрдкрдХी рд░рдЪрдиा-рджृрд╖्рдЯि рдоें рдмुрдиिрдпाрджी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा। рдЙрдирдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ैं- рд╕рджिрдпों рдХा рд╕ंрддाрдк, рдмрд╕ ! рдмрд╣ुрдд рд╣ो рдЪुрдХा (рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣), рд╕рд▓ाрдо (рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣) рддрдеा рдЬूрдарди (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдШुрд╕рдкैрдаिрдП, рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ौंрджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ (рдЖрд▓ोрдЪрдиा), рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп: рдЕрдиुрднрд╡ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╣ी рдирд╣ीं рдЧрдв़ा рдЧрдпा, рдЕрдкिрддु рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХी рднी рдиिрд░्рдоिрдд рдХी рдЧрдИ। рд╕рдлाрдИ рджेрд╡рддाрд╡ाрд▓्рдоीрдХि рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЕрддीрдд рдЬिрд╕े рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдФрд░ рднोрдЧा рд╣ै।

     рджрд▓िрдд-рдЬीрд╡рди рдХी рдкीрдб़ाрдПँ рдЕрд╕рд╣рдиीрдп рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡-рджрдЧ्рдз рд╣ैं। рдЖрдЬ рднी рдЬिрд╕ рд╢рдм्рдж рдХो рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдг рдХे рд▓ोрдЧ рдЧाрд▓ी рдХी рддрд░рд╣ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं (рдбोрдо, рдЪрдоाрд░, рдоेрд╣рддрд░, рднंрдЧी рдпा рдЪूрд╣реЬा) рдРрд╕े рд╡рд░्рдг рдпा рдЬाрддि рдоें рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рдмाрд▓्рдоीрдХि рдЬी рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдг рдоें рдкैрджा рд╣ोрдиा рд╣ी рдЙрд╕ рд╕рдордп рднाрд░рдд рджेрд╢ рдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдЧрд▓рддी рдоाрдиी рдЬाрддी рдеी рдЬрд╣ां рджрд▓िрдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдЖрджрдоी рдирд╣ीं рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕ी рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЬूрдарди рдЖрдд्рдордХрдеा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै, рдПрдХ рджрд▓िрдд рдХी рдЖрдд्рдорд╡्рдпрдеा рдХ्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै рдЙрд╕े рдмреЬे рд╣ी рдоाрд░्рдоिрдХ рддрд░ीрдХे рд╕े рдмрддाрдпा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдорд╡्рдпрдеा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЗрд╕ рдЖрдд्рдордХрдеाрдХे рдмाрд░े рдоें рдЦुрдж рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХрд╣рддे рд╣ैं- ‘‘рджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХी рдкीрдб़ाрдПं рдЕрд╕рд╣рдиीрдп рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡-рджрдЧ्рдз рд╣ैं। рдРрд╕े рдЕрдиुрднрд╡ рдЬो рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рдкा рд╕рдХे। рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕рдоाрдЬ-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣рдордиे рд╕ांрд╕ें рд▓ी рд╣ैं, рдЬो рдмेрд╣рдж рдХ्рд░ूрд░ рдФрд░ рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рд╣ै। рджрд▓िрддों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рднी...। рдЕрдкрдиी рд╡्рдпрдеा-рдХрдеा рдХो рд╢рдм्рдж-рдмрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдХाрдлी рд╕рдордп рд╕े рдорди рдоें рдеा। рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рднी рд╕рдлрд▓рддा рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкा рд╣ी рдеी।...рдЗрди рдЕрдиुрднрд╡ों рдХो рд▓िрдЦрдиे рдоें рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЦрддрд░े рдеे। рдПрдХ рд▓ंрдмी рдЬрдж्рджोрдЬрд╣рдж рдХे рдмाрдж рдоैंрдиे рд╕िрд▓рд╕िрд▓ेрд╡ाрд░ рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рддрдоाрдо рдХрд╖्рдЯों, рдпाрддрдиाрдУं, рдЙрдкेрдХ्рд╖ाрдУं, рдк्рд░рддाрдб़рдиाрдУं рдХो рдПрдХ рдмाрд░ рдлिрд░ рдЬीрдиा рдкрдб़ा, рдЙрд╕ рджौрд░ाрди рдЧрд╣рд░ी рдоाрдирд╕िрдХ рдпंрдд्рд░рдгाрдПं рдоैंрдиे рднोрдЧीं। рд╕्рд╡рдпं рдХो рдкрд░рдд-рджрд░-рдкрд░рдд рдЙрдШेрдб़рддे рд╣ुрдП рдХрдИ рдмाрд░ рд▓рдЧा-рдХिрддрдиा рджुрдЦрджाрдпी рд╣ै рдпрд╣ рд╕рдм! рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдХो рдпрд╣ рдЕрд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рдФрд░ рдЕрддिрд░ंрдЬрдиाрдкूрд░्рдг рд▓рдЧрддा рд╣ै।’’1 рдЬूрдардирд╕िрд░्рдл рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХी рдЖрдд्рдордХрдеा рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХा рднोрдЧा рд╕рдЪ рд╣ै, рдЬрд╣ां рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЦрддрд░рдиाрдХ рдЦाрдпी рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ां рд╕े рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рджрд░्рджрдиाрдХ рдЪीрдЦें рд╣ैं। рдЬूрдардирдЬाрддिрдЧрдд рдЙрдд्рдкीреЬрди рдФрд░ рдЕрддिрджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХा рдЖрдЦ्рдпाрди рд╣ै। рдпрд╣ рдЖрдд्рдордХрдеा рдирд╣ीं рдЕрддीрдд рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдФрд░ рдкीрдб़ाрджाрдпी рдЕрдиुрднрд╡ों рд╕े рдЙрдкрдЬी рдХрд░ाрд╣ рд╣ै, рдЬрд╣ां рдпाрддрдиाрдордп рднрдпाрд╡рд╣рддा рдХे рд╕ाрде рд▓ेрдЦрдХ рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдордп-рд╕рдоाрдЬ рднी рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै।

    рдЬूрдарди рдХी рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рддрдеा рдХрд▓ рдФрд░ рдЖрдЬ рдХा рд╕рдоाрдЬ- рдкрд╣рд▓े рдкрд╣рд▓ рддो рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ी рдХाрдлी рдЪौрдХाрдиे рдФрд░ рд╕ोрдЪрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै। рдХाрдлी рд▓ोрдЧो рдиे рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдХी рдЖрдЦिрд░ рдЬूрдарди рдХैрд╕ा рдиाрдо рд╣ै, рдкрд░ рдЗрд╕ рдиाрдо рдХो рд░рдЦрдиे рдХे рдкीрдЫे рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЬो рджрд░्рдж рдЫिрдкा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЙрд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдмрдЪрдкрди рдХे рджिрдиों рдХो рдпाрдж рдХिрдпा рд╣ै। рдмрдЪрдкрди рдХे рджिрдиों рдХो рдмрддाрддे рд╣ुрдП рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ै рдХी рдХैрд╕े рдЙрдирдХी рдоाрддा рдФрд░ рдкिрддा рджोрдиों рд╣ाреЬрддोреЬ рдоेрд╣рдирдд рдХрд░рддे рдеे рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рднी рджोрдиों рд╕рдордп рдиिрд╡ाрд▓ा рдоिрд▓рдиा рджुрд╖्рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдеा, рдЙрдирдХी рдоाрддा рдХрдИ рддрдеाрдХрдеिрдд рдКँрдЪे рдШрд░ो рдоें рдЭाреЬू рдкोрдЫे рдХा рдХाрдо рдХрд░рддी рдеी рдФрд░ рдмрджрд▓े рдоें рдоिрд▓рддा рдеा рдЙрди्рд╣ें рд░ुрдЦी рд╕ुрдЦी рд░ोрдЯिрдпाँ рдЬो рдЬाрдирд╡рд░ों рдХे рднी рдЦाрдиे рд▓ाрдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдеी, рдЙрд╕ी рдХो рдЦाрдХрд░ рдЧुрдЬाрд░ा рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рдеा। рдРрд╕े рд╕рдордп рдоें рдЬрдм рдХिрд╕ी рд╕рд╡рд░्рдг рдХे рдШрд░ рдмाрд░ाрдд рдЖрддी рдеी рдпा рдЙрдд्рд╕рд╡ рдХा рдХोрдИ рдЕрд╡рд╕рд░ рдЖрддा рдеा рддो рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд╕ाрд░े рджрд▓िрдд рдЦुрд╢ рд╣ो рдЬाрддे рдеे, рдХ्рдпों рдХि рднोрдЬрди рдХे рдмाрдж рдлेंрдХे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдкрдд्рддрд▓ों рдХो рдЙрдаाрдХрд░ рд╡े рдШрд░ рд▓े рдЬाрддे рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЬूрдарди рдХो рдПрдХрдд्рд░ рдХрд░рдХे рдХрдИ рджिрдиों рддрдХ рдЦाрдиे рдХे рдХाрдо рдоें рд▓ाрддे, рдЗрд╕ рдШृрдгिрдд рдХाрд░्рдп рдХे рдмाрдж рднी рдкेрдЯ рдХी рднूрдЦ рд╢ांрдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдеोреЬे рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП реЩुрд╢ी рд╣ी рдоिрд▓рддी рдеी। рднрдп-рднूрдЦ рдХा рдпрд╣ рджृрд╢्рдп рд╕рднी рджрд▓िрдд рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЪीрдЬ рдирд╣ीं, рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╣рдХीрдХрдд рд╣ै—"рдкूрд░ी рдХे рдмрдЪे-рдЦुрдЪे рдЯुрдХрдб़े, рдПрдХ рдЖрдз рдоिрдаाрдИ рдХा рдЯुрдХрдб़ा рдпा рдеोрдб़ी рдмрд╣ुрдд рд╕рдм्рдЬी рдкрдд्рддрд▓ рдкрд░ рдкाрдХрд░ рдмांрдЫें рдЦिрд▓ рдЬाрддी рдеीं। рдЬूрдарди рдЪрдЯрдХाрд░े рд▓ेрдХрд░ рдЦाрдИ рдЬाрддी рдеी।"2 рдЖрдЬ рднी рдЗрд╕рдХी рдоुрдХрдо्рдорд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирд╣ीं рд╣ै рдЗрдирдХे рдкाрд╕। рд╕рд░рдХाрд░ें рдкौрд╖्рдЯिрдХ рднोрдЬрди рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдХा рджाрд╡ा рдХрд░рддी рд░рд╣ी рд╣ैं। рджूрдз рддो рджूрд░, рджрд▓िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдоांрдб (рдЪाрд╡рд▓ рдХा рдкाрдиी) рднी рдиिрдпрдоिрдд рдирд╕ीрдм рдирд╣ीं рд╣ोрддा।

    рдЬूрдардирджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХी рдорд░्рдоाрди्рддрдХ рдкीрдб़ा рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдХी рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा рдФрд░ рддрдоाрдо рдиाрдЧрд░िрдХ рд╕рд╣ूрд▓िрдпрддों рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡рдЬूрдж рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░, рдмрд╕्рддी рдФрд░ рдкूрд░ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддрдХ рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рджрд▓िрддों рдХे рдЬीрд╡рди рдпрдеाрд░्рде рдХो рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै- "рдЬोрд╣рдб़ी рдХे рдХिрдиाрд░े рдкрд░ рдЪूрд╣рдб़ों рдХे рдордХाрди рдеे, рдЬिрдирдХे рдкीрдЫे рдЧाँрд╡ рднрд░ рдХी рдФрд░рддें, рдЬрд╡ाрди рд▓рдб़рдХिрдпा, рдмрдб़ी-рдмूрдв़ी рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдирдИ рдирд╡ेрд▓ी рджुрд▓्рд╣рдиें рднी рдЗрд╕ी рдбрдм्рдмाрд╡ाрд▓ी рдХे рдХिрдиाрд░े рдЦुрд▓े рдоं рдЯрдЯ्рдЯी-рдлрд░ाрдЧрдд рдХे рд▓िрдП рдмैрда рдЬाрддी рдеीं। рд░ाрдд рдХे рдЕंрдзेрд░े рдоें рд╣ी рдирд╣ीं, рджिрди рдХे рдЙрдЬाрд▓े рдоें рднी рдкрд░्рджों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдд्рдпाрдЧी рдорд╣िрд▓ाрдПँ, рдШूँрдШрдЯ рдХाрдв़े, рджुрд╢ाрд▓े рдУрдв़े рдЗрд╕ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдЦुрд▓े рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдоें рдиिрд╡ृрдд्рддि рдкाрддी рдеीं। рддрдоाрдо рд╢рд░्рдо-рд▓िрд╣ाрдЬ рдЫोрдб़рдХрд░ рд╡े рдбрдм्рдмेрд╡ाрд▓ी рдХे рдХिрдиाрд░े рдЧोрдкрдиीрдп рдЬिрд╕्рдо рдЙрдзाрдб़рдХрд░ рдмैрда рдЬाрддी рдеीं। рдЗрд╕ी рдЬрдЧрд╣ рдЧाँрд╡ рднрд░ рдХे рд▓рдб़ाрдИ-рдЭрдЧрдб़े рдЧोрд▓рдоेрдЬ рдХाँрдл्рд░ेंрд╕ рдХी рд╢рдХ्рд▓ рдоें рдЪрд░्рдЪिрдд рд╣ोрддे рдеे। рдЪाрд░ों рддрд░рдл рдЧрди्рджрдЧी рднрд░ी рд╣ोрддी рдеी। рдРрд╕ी рджुрд░्рдЧंрдз рдХि рдоिрдирдЯ рднрд░ рдоें рд╕ाँрд╕ рдШुрдЯ рдЬाрдпे। рддंрдЧ рдЧрд▓िрдпों рдоें рдШूрдорддे рд╕ूрдЕрд░, рдиंрдЧ-рдзрдб़ंрдЧ, рдмрдЪ्рдЪे, рдХुрдд्рддे, рд░ोрдЬрдорд░्рд░ा рдХे рдЭрдЧрдб़े, рдмрд╕ рдпрд╣ी рдеा рд╡рд╣ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг, рдЬिрд╕рдоें рдмрдЪрдкрди рдмीрддा। рдЗрд╕ рдоाрд╣ौрд▓ рдоें рдпрджि рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЖрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд╣рдиे рд╡ाрд▓ों рдХो рджो-рдЪाрд░ рджिрди рд░рд╣рдиा рдкрдб़ рдЬाрдП, рддो рдЙрдирдХी рд░ाрдп рдмрджрд▓ рдЬाрдПрдЧी।"3 рдЖрдд्рдордХрдеा рдХी рдЗрди рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдкंрдХ्рддिрдпों рд╕े рд╣ी рдЗрд╕рдХी рдХрдеा рдФрд░ рдХрде्рдп рдХी рдоाрд░्рдоिрдХрддा рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

    рджрд▓िрдд рдмाрд▓рдХ рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХो рдЪूрд╣рдб़ा рд╕рдордЭрдХрд░ рд╣ेрдбрдоाрд╕्рдЯрд░ рджिрди рднрд░ рд▓ेрдЦрдХ рд╕े рдЭाреЬू рд▓рдЧрд╡ाрддा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें- "рджूрд╕рд░े рджिрди рд╕्рдХूрд▓ рдкрд╣ुँрдЪा। рдЬाрддे рд╣ी рд╣ेрдбрдоाрд╕्рдЯрд░ рдиे рдлिрд░ рд╕े рдЭाреЬू рдХे рдХाрдо рдкрд░ рд▓рдЧा рджिрдпा। рдкूрд░े рджिрди рдЭाреЬू рджेрддा рд░рд╣ा। рдорди рдоें рдПрдХ рддрд╕рд▓्рд▓ी рдеी рдХि рдХрд▓ рд╕े рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдмैрда рдЬाрдКंрдЧा। рддीрд╕рд░े рджिрди рдоैं рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЬाрдХрд░ рдЪुрдкрдЪाрдк рдмैрда рдЧрдпा। рдеोрдб़ी рджेрд░ рдмाрдж рдЙрдирдХी рджрд╣ाрдб़ рд╕ुрдиाрдИ рдкрдб़ी, ‘рдЕрдмे, рдУ рдЪूрд╣рдб़े рдХे, *** рдХрд╣ाँ рдШुрд╕ рдЧрдпा... рдЕрдкрдиी рдоाँ...рдЙрдирдХी рджрд╣ाрдб़ рд╕ुрдирдХрд░ рдоैं рдерд░-рдерд░ рдХाँрдкрдиे рд▓рдЧा рдеा। рдПрдХ рдд्рдпाрдЧी (рд╕рд╡рд░्рдг) рд▓рдб़рдХे рдиे рдЪिрд▓्рд▓ाрдХрд░ рдХрд╣ा, ‘рдоाрд╕्рд╕ाрдм, рд╡ो рдмैрдЯ्рдаा рд╣ै рдХोрдгे рдоें।рд╣ेрдбрдоाрд╕्рдЯрд░ рдиे рд▓рдкрдХрдХрд░ рдоेрд░ी рдЧрд░्рджрди рджрдмोрдЪ рд▓ी рдеी। рдЙрдирдХी рдЙंрдЧрд▓िрдпों рдХा рджрдмाрд╡ рдоेрд░ी рдЧрд░्рджрди рдкрд░ рдмрдв़ рд░рд╣ा рдеा। рдЬैрд╕े рдХोрдИ рднेрдб़िрдпा рдмрдХрд░ी рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдХो рджрдмोрдЪрдХрд░ рдЙрдаा рд▓ेрддा рд╣ै। рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдмाрд╣рд░ рдЦींрдЪрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдЭे рдмрд░ाрдорджे рдоें рд▓ा рдкрдЯрдХा। рдЪीрдЦрдХрд░ рдмोрд▓े, ‘рдЬा рд▓рдЧा рдкूрд░े рдоैрджाрди рдоें рдЭाреЬू..рдирд╣ीं рддो *** рдоें рдоिрд░्рдЪी рдбाрд▓ рдХे рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХाрдв़ (рдиिрдХाрд▓) рджूँрдЧा।"4 рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдоाрд╕्рдЯрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЧाँрд╡-рдШрд░ рдХे рд╕ाрдорди्рдд рд╡ рд╕ेрда-рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ рддрдХ рд╕рднी рджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХो рд▓ीрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдмैрдаे рдеे। рдЬूрдардирджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХी рдорд░्рдоाрди्рддрдХ рдкीрдб़ा рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдХी рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा рдФрд░ рддрдоाрдо рдиाрдЧрд░िрдХ рд╕рд╣ूрд▓िрдпрддों рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рджрд▓िрдд рдЬीрд╡рди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡рдЬूрдж рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░, рдмрд╕्рддी рдФрд░ рдкूрд░ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддрдХ рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рджрд▓िрддों рдХा рдЬीрд╡рди рдРрд╕ा рдеा рдХि рдХोрдИ рд╕ाрдорди्рдд рд╡ рд╕ेрда-рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ рджрд▓िрддों рдХो рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░рдиे рдХी рдХिрд╕ी рдХो рдЖрджрдд рдирд╣ीं рдеी। рдЙрдирдХे рд╕ंрдмोрдзрди рдХा рддрд░ीрдХा рдпрд╣ рд╣ोрддा рдеा, рдЕрдЧрд░ рдЙрдо्рд░ рдоें рдмрдб़ा рд╣ो рддो рдУ рдЪूрд╣рдб़े’, рдмрд░ाрдмрд░ рдпा рдЙрдо्рд░ рдоें рдЫोрдЯा рд╣ै рддो рдЕрдмे рдЪूрд╣рдб़े рдХे। рдЫुрдЖрдЫुрдд рд╡ рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХा рдПрдХ рдРрд╕ा рдоाрд╣ौрд▓ рдеा рдХि рдХुрдд्рддे-рдмिрд▓्рд▓ी, рдЧाрдп-рднैंрд╕ рдпा рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдЬाрдирд╡рд░ рдХो рдЫूрдиा рдмुрд░ा рдирд╣ीं рдеा рд▓ेрдХिрди рдЬाрддा рдеा। рдпрджि рдЪूрд╣рдб़े (рдордиुрд╖्рдп) рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рд╣ो рдЬाрдП рддो рдкाрдк рд▓рдЧ рдЬाрддा рдеा। рдпाрдиी рджрд▓िрддों рдХा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХोрдИ рдоाрди-рд╕рдо्рдоाрди, рдИрдЬ्рдЬрдд, рдЕрд╕्рдоिрддा, рддрдеा рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рдеी рд╕िрд╡ाрдп 'рдЪूрд╣рдб़ेрдХे। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЗрдирд╕ाрдиी рджрд░्рдЬा рдЦрдд्рдо рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдЬी рдЕрдкрдиे рд╕्рдХूрд▓ рдХी рдмाрдд рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдХैрд╕े рд╕рд╡рд░्рдг рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдЙрди्рд╣ें рдмाрдд рд╣ी рдмाрдд рдоें рдоाрд░рддे рдеे, рдпा рдХрд╣рддे рдеे рдХि рднंрдЧी рдпा рдЪрдоाрд░ो рдХे рд▓реЬрдХे рдкреЭ рдирд╣ीं рд╕рдХрддे рдХ्рдпों рдХि рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рдкреЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдоुрдЭे рдкреЭ рдХे рдмреЬा рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рд╣ुрдЖ рдХी рдпा рдмाрдд 1960 рдХे рджрд╢рдХ рдХी рд╣ै рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рдЖрдЬ рднी рд╣рд░ рдЬрдЧрд╣ рджिрдЦ рдЬाрддे рд╣ैं।

     рджрд▓िрдд рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХा рдкाрдиी рдХी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдХे рдмाрдж рднी рдк्рдпाрд╕ рдмुрдЭाрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдеा, "рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХे рджिрдиों рдоें рдк्рдпाрд╕ рд▓рдЧрдиे рдкрд░ рдЧिрд▓ाрд╕ рд╕े рдкाрдиी рдирд╣ीं рдкी рд╕рдХрддे рдеे। рд╣рдеेрд▓िрдпों рдХो рдЬोрдб़рдХрд░ рдУрдХ рд╕े рдкाрдиी рдкीрдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдкिрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЪрдкрд░ाрд╕ी рднी рдмрд╣ुрдд рдКрдкрд░ рд╕े рдкाрдиी рдбाрд▓рддा рдеा। рдХрд╣ीं рдЧिрд▓ाрд╕ рд╣ाрдеों рд╕े рдЫू рди рдЬाрдП।"5 рдРрд╕े рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдПрдХ рдУрд░ рд╕рд╡рд░्рдгрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдЧा, рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рджрд▓िрдд рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рдЕंрджрд░ рд╣ीрдирддा-рдХुрдг्рдаा рдХा рднाрд╡ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдЧा। рдЕрдХाрд░рдг рдирд╣ीं рдХि рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд▓ोрдЧ рдЬाрддिрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдоुрдХ्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рдкा рд░рд╣े рд╣ैं। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдиिрд░्рдзाрд░рдг рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рддрдХ рдЬाрддीрдп рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХाрдпрдо рд╣ै। рдк्рд░рдпोрдЧाрдд्рдордХ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоें рднेрджрднाрд╡ рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдмाрд░рд╣рд╡ीं рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рдХो рд░рд╕ाрдпрдирд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рдк्рд░рдпोрдЧाрдд्рдордХ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоें рдлेрд▓ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдоें рдЕрдЪ्рдЫे рдЕंрдХ рдоिрд▓े рдеे।

     рдЬूрдарди рдоें рджрд▓िрддों рдХो рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ 'рдмेрдЧाрд░' рдХрд░рдиी рдкреЬрддी рдеी рдЙрд╕े рднी рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдмрддाрдпा рд╣ै। рд╕рд╡рд░्рдг рдЬрдоींрджाрд░ рджрд▓िाрддों рдХी рдЬрдмрд░्рджрд╕्рддी рд╕े рдЕрдкрдиे рдЦेрдд рдоें рдХाрдо рдХрд░рд╡ाрддे рдеे। рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рддो рдЙрд╕े рджंрдб рднी рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдеा рдиे рджрд▓िрддों рдХे рдоाрди-рд╕рдо्рдоाрди рдХो рдХुрдЪрд▓ рджिрдпा рд╣ै। рдРрд╕ा рд╣ी рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рднी рдЖрдпा рд╣ै। рдЬрдм рд▓ेрдЦрдХ рджрд╕рд╡ीं рдХрдХ्рд╖ा рдоें рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдм рд╡े рдЕрдкрдиी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХी рддैрдпाрд░ी рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рджो рдкेрдкрд░ рд▓िрдЦрдиा рднी рдмाрдХी рд╣ोрддा рд╣ै। рддीрд╕рд░े рдкेрдкрд░ рдХी рддैрдпाрд░ी рд╢ुрд░ू рдХрд░рддे рд╣ैं। рддрдм рдЧाँрд╡ рдХा рд╕рд╡рд░्рдг рдЬрдоींрджाрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдкाрд╕ рдЖрддा рд╣ै рдФрд░ рдЬрдмрд░рджрд╕्рддी рд╕े рдмेрдЧाрд░ рдХрд░рдиे рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рдХिंрддु рд▓ेрдЦрдХ рдЖрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдлिрд░ рднी рд╡рд╣ рдХ्рдпा рдХрд╣рддा рд╣ै, рд▓ेрдЦрдХ рдмрддाрддे рд╣ैं- "рд░ाрдд рдХो рдкреЭ рд▓िрдпो ... рдЕрдм рдоेрд░े рд╕ाрде рдЪрд▓ рдИрдЦ рдмोрдиा рд╣ै। рдлौрдЬी рдиे рдЖрджेрд╢ рджिрдпा। рдоैंрдиे рдЙрд╕рд╕े рдмрд╣ुрдд рдХрд╣ा рдХि рдоुрдЭे рдкреЭрдиा рд╣ै, рдХрд▓ рдоेрд░ा рдкेрдкрд░ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдирд╣ीं рдоाрдиा। рдЬрдмрд░рджрд╕्рддी рдмाँрд╣ рдкрдХреЬрдХрд░ рдЦींрдЪрддे рд╣ुрдП рдЦेрдд рдкрд░ рд▓े рдЧрдпा। рдбрд░ा-рдзрдордХाрдХрд░ рдХाрдо рдкрд░ рд▓рдЧा рджिрдпा। рдЧाрд▓िрдпों рдХी рдмौрдЫाрд░ рдоें рдоेрд░ा рдорд╕्рддिрд╖्рдХ  рджрд╣рдХрдиे рд▓рдЧा। рдоेрд░े рднीрддрд░ рдЖрдЧ рднрд░ рдЧрдИ рдеी рдЙрд╕ рд░ोрдЬ рдд्рдпाрдЧिрдпों рдХे рдпे рдЬुрд▓्рдо рдоेрд░ी рд╕्рдоृрддि рдоें рдмрд╣ुрдд рдЧрд╣рд░े рддрдХ рднрд░े рд╣ुрдП рд╣ैं рдЬिрдирдХी рддрдкाрд╢े рдоें рдоैं рдЕрдиेрдХ рдмाрд░ рдЭुрд▓рд╕ा рд╣ूं।"6 рдЗрд╕ рдк्рд░рдеा рдХा рдЬрди्рдо 'рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ' рдХी рджेрди рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕े рджрд▓िрддों рдиे рдХрдИ рдкीреЭिрдпों рддрдХ рдЗрд╕े рднोрдЧा рд╣ै। рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╡िрд▓ाрд╕िрддा рдХी рджृрд╖्рдЯि рдЬ्рдпाрджा рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдЧрд░ीрдмों рдХो рдХुрдЪрд▓рдХрд░ рдзрди рдЗрдХрдЯ्рдаा рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдмेрдЧाрд░ी рдоें рджрд▓िрддों рдкрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рднी рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддे рдеे। рдЧрд░ीрдм рджрд▓िрдд рд╢ोрд╖рдг рдХे рднाрдЧ्рдп рдХा рд╡िрдзाрди рдоाрдирдХрд░ рдЕрдкрдиी рдЕрд╕рдорд░्рдерддा рдФрд░ рдЕрд╕рд╣ाрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрд▓ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдоाрдирдХрд░ рдиिрд░ंрддрд░ рдЗрд╕ рд╡рдХ्рд░ рдоें рдкिрд╕рддा рд░рд╣ा। рд╕ाрдоंрддी рдЙрдЪ्рдЪрд╡рд░्рдЧ рджिрди, рджрд▓िрддों рдХी рд╣рдб्рдбिрдпों рд╕े рдкाрд╕े рдиिрдЪोреЬрддे рд░рд╣े। рдмेрдЧाрд░ी рдк्рд░рдеा рдиे рджрд▓िрддों рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдЕंрдзेрд░ा рднрд░ рджिрдпा рдеा। 'рдЬूрдарди' рдоें рднी 'рдмेрдЧाрд░ी' рдк्рд░рдеा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдЖрдпा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдкूрд░े рдкрд░िрд╡рд░ рдХो рдоाँ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рднाрдИ рд╕рднी рдХो рд╣िंрджू, рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдШрд░ рдоें рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рдеा। рдЧाрдп, рднैंрд╕, рдмैрд▓ рдХा рдЧोрдмрд░ рдЙрдаाрдиा рдкреЬрддा рдеा। рдЧोрдмрд░ рдФрд░ рдоूрдд्рд░ рдкूрд░े рджрд▓ाрди рдоें рдлैрд▓ाрдиे рдкрд░ рджुрд░्рдЧंрдз рд╣ोрддी рдеी рдлिрд░ рднी рдЙрди्рд╣ें рдЧोрдмрд░ рдвूंрдврдХрд░ рдиिрдХाрд▓рдиा рдкреЬрддा рдеा। рдЗрди рд╕рднी рдХे рдмрджрд▓े рдЙрди्рд╣ेंрдз рдкैрд╕े рдирд╣ीं рджिрдП рдЬाрддे рдмрд▓्рдХि рдХ्рдпा рдоिрд▓рддा рдеा? рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХो рд▓ेрдЦрдХ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं- "рдЗрди рд╕рдм рдХाрдоों рдХे рдмрджрд▓े рдоिрд▓рддा рдеा рджो рдЬाрдирд╡рд░ рдХे рдкीрдЫे рдлрд╕рд▓ рдХे рд╕рдордп рдкाँрдЪ рд╕ेрд░ рдЕрдиाрдЬ рдпाрдиी рд▓рдЧीрднрдЧ рдвाрдИ рдХिрд▓ो рдЕрдиाрдЬ। рджрд╕ рдорд╡ेрд╢ी рд╡ाрд▓े рдШрд░ рд╕े рд╕ाрд▓ рднрд░ рдоें 25 рд╕ेрд░ (рд▓рдЧрднрдЧ -12,13 рдХिрд▓ो) рдЕрдиाрдЬ, рджोрдкрд╣рд░ рдХो рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдШрд░ рдоें рдПрдХ рдмрдЪी-рдЦुрдЪी рд░ोрдЯी, рдЬो рдЦाрд╕ рддौрд░ рдкрд░ рдЪूрд╣реЬों рдХो рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдЯे рдоें рднूрд╕ी рдоिрд▓ाрдХрд░ рдмрдиाрдИ рдЬाрддी рдеी। рдХрднी-рдХрднी рдЬूрдарди рднी рднंрдЧрди рдХी рдЯोрдХрд░ी рдоें рдбाрд▓ рджी рдЬाрддी рдеी।"7 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкूрд░े рд╕ाрд▓ рднрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХ рдмाрд╡рдЬूрдж 12-13 рдХिрд▓ो рдЕрдиाрдЬ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा рдФрд░ рдмाрдд рдХрд░рдиे рдХा рд▓рд╣рдЬा рднी рдмреЬा рдХ्рд░ूрд░ рд╣ोрддा рдеा। рдлिрд░ рднी рджрд▓िрддों рдиे рдЗрддрдиे рдХрд╖्рдЯ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рдмрдЪाрдХрд░ рд░рдЦा рдпрд╣ी рдмреЬी рдмाрдд рд╣ै। рдЕрдд: рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдЬी рдиे, рдЬाрддीрдп рдЕрдкрдоाрди рдФрд░ рдЙрдд्рдкीрдб़рди рдХे рдЬीрд╡ंрдд рд╡рд░्рдгрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдПрдХ рджрд▓िрдд рдХी рдЖрдд्рдорд╡्рдпрдеा рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХрдИ рдЕрдирдЫुрдП рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╣рдоाрд░े рд╕рдордХ्рд╖ рд░рдЦा рд╣ै।

               рд╕рди्рджрд░्рдн-рд╕ूрдЪी 
1. рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдУрдордк्рд░рдХाрд╢, рдЬूрдарди, рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рднूрдоिрдХा
2. рд╡рд╣ी рдкृ.рд╕ं.- 19
3. рд╡рд╣ी рдкृ.рд╕ं.-11
4. рд╡рд╣ी рдкृ.рд╕ं.-15
5. рд╡рд╣ी рдкृ.рд╕ं.-27
6. рд╡рд╣ी рдкृ.рд╕ं.-72
7. рд╡рд╣ी рдкृ.рд╕ं.-19

1 comment :

  1. рдЙрдд्рддрдо рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдкрдХा рдмрд╣ुрдд рдмрд╣ुрдд рдЖрднाрд░।

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।