рдЖрдзुрдиिрдХ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░

рд╡िрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдк्рд░рдзाрди

рдПрд╕ोрд╕िрдПрдЯ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ,
рд╡рдирд╕्рдерд▓ी рд╡िрдж्рдпाрдкीрда (рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди)


рджेрд╕рдХाрд▓ рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднाрд╡ рдиिрдЬ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рди рдоें ।
рдоंрдЬू рдордиोрд╣рд░ рднाрд╖ा рдпा рд╕рдо рдХोрдЙ рди рдЬрдЧ рдоें ।।
--рдкंрдбिрдд рд╕рдд्рдп рдиाрд░ाрдпрдг 'рдХрд╡िрд░рдд्рди'

рднाрд╖ा рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд╕ंрд╡ाрд╣िрдХा рднी рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рднाрд╖ा рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЗрддрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рднाрд╖ा рдЖрдн्рдпंрддрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рдпрд╣ी рдирд╣ीं рд╡рд╣ рд╣рдоाрд░े рдЖрдн्рдпंрддрд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг, рд╡िрдХाрд╕, рд╣рдоाрд░ी рдЕрд╕्рдоिрддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рдХा рднी рд╕ाрдзрди рд╣ै। рднाрд╖ा рдХे рдмिрдиा рдордиुрд╖्рдп рд╕рд░्рд╡рдеा рдЕрдкूрд░्рдг рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рддрдеा рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕े рд╡िрдЪ्рдЫिрди्рди рд╣ै।1 рднाрд╖ाрдИ-рд╕ंрдХрдЯ рдХे рджौрд░ рдоें рд▓ोрдХ рднाрд╖ा, рдЬрди рднाрд╖ा рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднाрд╖ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдкुрдиःрдЪिрди्рддрди рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдЬрд╣ाँ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдоाрдз्рдпрдо рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рднाрд╖ाрдИ рдЪрд░्рдЪा рдХिрд╕ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рдирдд рд╕ंрдХेрдд рд╣ै। рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░ाрдЪीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕े рд╣ी рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ै। рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд▓िрдП рдкрд░рдо рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдХेрд╡рд▓ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕рдорд╕्рдд рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдХ-рднाрд╖ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкुрдиः рд╡िрдорд░्рд╢ рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рд░рдЦрдиा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░ेрдоी рдХा рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╣ै। рд╕ाрдзाрд░рдгрддः рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдПрдХ рдЖрдо рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рд╢ृंрдЧाрд░ рдФрд░ рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп рд░рд╕ рдХी рднाрд╖ा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рдоें рдк्рд░рддिрдмिंрдмिрдд рд╕рдоाрдЬ рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рд╣ै।

рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдзрд░्рдо, рджрд░्рд╢рди рдПрд╡ं рд╡िрднिрди्рди рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиों рдХी рд╕ंрд╡ाрд╣िрдХा рдХे рд░ूрдк рдоें рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рджेрд╢ рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдЕрдЦंрдбрддा рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХी рд╕ुрдд्рд░рдзाрд░िрдгी рд░рд╣ी рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рджेрд╢ рдХी рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╡िрд╡िрдзрддाрдУं рдХो рдПрдХ рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдЬोреЬрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै। рд▓рдЧрднрдЧ 275 рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ рдХрдЪ्рдЫ рдХे рдорд╣ाрд░ाрдЬा рдиे рдПрдХ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी, рдЬिрд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рдмाрдж рдмंрдж рдХрд░ рджिрдпा। рдХेрд░рд▓ рдХे рд░ाрдЬा рд╕्рд╡ाрддि рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиा рдХрд░рддे рдеे। рдЧुрд░ु рдиाрдирдХ рдХे рдкрдж рдПрд╡ं рдЧुрд░ुрдЧोрд╡िंрдж рд╕िंрд╣ рдХे рд╕рд░рд╕ рд╕рд╡ेрдпे рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдЙрд╕рдоे 'рдм्рд░рдЬрдмुрд▓ी' рдиाрдо рд╕े рдХрд╡िрддाрдпें рд▓िрдЦी рд╣ैं।2 рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд░рд╣ा рд╣ै। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХा рдЖрд░рдо्рдн рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд░рддेंрджु рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡ि рд░ाрдЬाрд╢्рд░िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╢ृंрдЧाрд░िрдХрддा рд╡िрд╡рд╢рддा рдеी। рдкрд░рди्рддु рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХा рдХрд╡ि рд╡िрд╡рд╢ рдирд╣ीं рдеा। рднाрд░рддेंрджु рдХाрд▓ рдХे рдоुрдХाрдмрд▓े рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХрд╡िрддा рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдзिрдХ рд╕рдоीрдк рд╣ै।

рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдоें рд░рдЪिрдд рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдЪिंрддрди рдмрд╣ुрдд рдмाрдж рдоें рдЖрдпा, рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХрд╡िрддा рдоें 60-70 рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ рдЗрд╕े рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧीрди рдХрд╡िрдпों рдиे рдорд╣ंрдЧाрдИ, рдЕрдХाрд▓, рдЯैрдХ्рд╕ рдФрд░ рдзрди рдХा рд╡िрджेрд╢ рдк्рд░рд╡ाрд╣, рдЬाрддि-рднेрдж, рд╡िрджेрд╢ी рд╡ेрд╢-рднूрд╖ा, рдмाрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкрд░ाрдзीрдирддा рдФрд░ рджाрд╕्рддाँ рдЖрджि рддрдоाрдо рд╡िрд╖рдпों рдХो рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। "рдЕрдм рдирд╣ीं рдпрд╣ाँ рдЦाрдиे рднрд░ рдХो рднी рдЬुрдЯрддा/ рдирд╣िं рд╕िрд░ рдкрд░ рдЯोрдкी рдирд╣िं рдмрджрди рдкрд░ рдХुрд░рддा? рд╣ै рдХрднी рди рдЗрд╕рдоें рдЖрдзा рдЪाрд╡рд▓ рдЪुрд░рддा , рдирд╣िं рд╕ाрдЧ рдоिрд▓ै рдирд╣िं рдХंрдж рдоूрд▓ рдХा рднुрд░рддा।'' --рдк्рд░ेрдордШрди рдХी рдХрд╡िрддा рд╣ो рдпा ''рддрдм рд▓рдЦि рд╣ों рдЬрд╣ं рд░рд╣्рдпो рдПрдХ рджिрди рдХंрдЪрди рдмрд░рд╕рдд/ рддрд╣ं рдЪौрдеाрдИ рдЬрди рд░ूрдЦी рд░ोрдЯिрд╣ुрдХрд╣ु рддрд░рд╕рдд/ рдЬрд╣ां рдЖрдорди рдХी рдЧुрдЯрд▓ी рдЕрд░ु рдмिрд░рдЫрди рдХी рдЫाрд▓/ рдЬ्рд╡ाрд░-рдЪुрди рдоंрд╣ рдоेрд▓ि рд▓ोрдЧ рдкрд░िрд╡ाрд░рд╣िं рдкाрд▓ैं/ рдиौрди рддेрд▓ рд▓рдХрд░ी рдШाрд╕рд╣ु рдкрд░ рдЯिрдХ्рд╕ рд▓рдЧे рдЬрд╣ं/ рдЪрдиा рдЪिрд░ोंрдЬी рдоोрд▓ рдоिрд▓े рдЬрд╣ं рджीрди рдк्рд░рдЬा рдХрд╣।''--рдк्рд░рддाрдк рдиाрд░ाрдпрдг рдоिрд╢्рд░ рдХी рдХрд╡िрддा рд╣ो рд╕рднी рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡рд░ рдоुрдЦрд░ рд╣ै।

рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдкंрдбिрдд рд╢्рд░ीрдзрд░ рдкाрдардХ, рдЕрдпोрдз्рдпा рд╕िंрд╣ рдЙрдкाрдз्рдпाрдп 'рд╣рд░िрдУрдз', рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХрд╡िрд░рдд्рди, рд╡िрдпोрдЧी рд╣рд░ि, рджुрд▓ाрд░ेрд▓ाрд▓ рднाрд░्рдЧрд╡, рдЙрдоाрд╢ंрдХрд░ рд╡ाрдЬрдкेрдпी 'рдЙрдоेрд╢' рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдоुрдЦрд░рддा рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдЬрдЧрдд рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрдиूрднूрддि рдкाрдардХ рдХे рдорди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै - ''рдЫрди-рдЫрди рдЫीрдЬрдд рди рджेрдЦрд╣िं рд╕рдоाрдЬ-рддрди/ рд╣ेрд░рд╣िं рди рд╡िрдзрд╡ा рдЫрдЯूрдХ рд╣ोрдд рдЫрддिрдпां/ рдЬाрддि рдХो рдкрддрди рдЕрд╡рд▓ोрдХрд╣िं рди рдЖрдХुрд▓ рд╡्рд╣ै/ рднूрд▓ि рди рд╡िрд▓ोрдХрд╣िं рдХрд▓ंрдХी рд╣ोрдд рдХुрд▓ рдоाрди।'' (рд╣рд░िрдФрдз)

рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдк्рд░рдзाрдирддः рдЦреЬीрдмोрд▓ी рдоें рд╣ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ुрдИ рдкрд░рди्рддु рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рдХрд╡िрддा-рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рднी рдХ्рд╖ीрдг рд░ूрдк рд╕े рдЬाрд░ी рд░рд╣ी। рддрдм рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬ рддрдХ рд╕рдоाрдЬ рдиिрд░ंрддрд░ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╣ै। рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╡िрдпों рдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдШрдЯिрдд рд╕рдорд╕्рдд рдШрдЯрдиाрдУं – рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рдХो рд╡ाрдгी рджी рд╣ै। рднूрддрдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдЕрдЯрд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдиे рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рдХрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрдиुрднрд╡ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рдоुрдХ्рддрдХ 'рдзрдзрдХि рдЙрда्рдпो рдЧंрдЧा рдХो рдЬрд▓ рд╣ै' рд╕рдоाрдЬрд╕ेрд╡ी рдЬрдпрдк्рд░рдХाрд╢ рдиाрд░ाрдпрдг рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ै। рдЬрдм рд╕्рд╡рд░्рдЧीрдп рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд╢्рд░ीрдорддी рдЗंрджिрд░ा рдЧांрдзी рдиे рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдШोрд╖рдгा рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЬेрд▓ рдоें рдмंрдж рдХрд░ рджिрдпा рдеा рддрдм рдЙрд╕ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдЬे.рдкी. рдХे рд▓рд╣рд░ рдоें рд╕ाрд░ा рджेрд╢ рдПрдХрдд्рд░िрдд рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рд╡ाрдЬрдкेрдпीрдЬी рдиे рд▓िрдЦा - ''рдЬे.рдкी. рдбाрд░े рдЬेрд▓ рдоैं, рддाрдХो рдпрд╣ рдкрд░िрдиाрдо/ рдкрдЯрдиा рдоैं рдкрд░рд▓ै рднрдИ, рдбूрдм्рдпो рдзрд░рддी рдзाрдо / рдбूрдм्рдпो рдзрд░рддी рдзाрдо, рдордЪ्рдпो рдХोрд╣рд░ाрдо рдЪрддुрд░्рджिрдХ, рд╢ाрд╕рди рдХे рдкाрдкрди рдХो рдЬрдирддा рдвोрд╡ै рдзिрдХ्-рдзिрдХ्।/ рдХрд╣ 'рдХैрджी рдХрд╡िрд░ाрдп' рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдХोрдк рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ै/ 'рдЬрдп рдк्рд░рдХाрд╢' рд╣िрдд рдзрдзрдХि рдЙрда्рдпो рдЧंрдЧा рдХो рдЬрд▓ рд╣ै।।''3

рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд░ाрдЬрдиीрддि, рдЬीрд╡рди рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рд░ाрдЬрдиीрддि рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХрд╡ि рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдоोрд╣рднंрдЧ рдХो 'рд╕ंрд╕рдж рд╕े рд╕реЬрдХ рддрдХ' рд╣ो рдпा 'рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз' рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ी рд╣ै। рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХा рдХрд╡ि рднी рдЕрдпोрдЧ्рдп рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рд╕рдд्рддा рд▓ोрд▓ुрдкी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдкीрдЫे рдирд╣ीं рд╣ै। рд╢्рд░ी рдЕрд╡рдз рдмिрд╣ाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी 'рд╕рдд्рддा рдорд╣рдмूрдмा' рдоें рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं - ''рд╕рдд्рддा-рдорд╣рдмूрдмा рдоिрд▓ै, рд░рд╣िрдпे рд╕рджा рдЬрд╡ाрди, рдЕрд╕ी рд╕ाрд▓ рдХो рдбोрдХрд░ा, рдЦींрдЪै рд╕рдмрдХे рдХाрди, рдмुрдвाрдкा рдкाрд╕ рди рдлрдЯрдХे/ рдирдИ рдирдмेрд▓िрд╣ु рдоौрди, рджेрдЦि рдЦाрд▓ा рдХे рдЭрдЯрдХे, / рдХрд╣ 'рдЕрдиुрднрд╡ рдХрдмिрд░ाрдп' рдоिрд▓्рдпो рд╣ै рдЬोрдЧ рдЕрдЬूрдмा/ рд░рд╣िрдпे рд╕рджा рдЬрд╡ाрди рдоिрд▓ै рд╕рдд्рддा-рдорд╣рдмूрдмा।''4 рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХो рджрд░्рд╢ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдкैрд░ोрдбी рдХी рднी рд░рдЪрдиा рдХी рдЧрдпी рд╣ै - ''рдоाрдиुрд╕ рд╣ौं рддो рдмрдиौ рдХोрдК рдиेрддा, рдмрд╕ौं рдиिрдд рдоंрдд्рд░िрди рдХे рджрд░рдмाрд░рди।/ рдЬौ рдкрд╕ु рд╣ौं рддौ рдмрдиौрдХोрдК рд╕ांрдб, рдЪрд░ों рд╣рд░े рдЦेрдд, рдн्рд░рдоौं рдиिрдд рд╣ाрд░рди।/ рдкाрд╣рди рд╣ौं рддो рдмрдиौं рдкुрдЦрд░ाрдЬ рдоिрдиिрд╖्рдЯрд░ рдЬाрд╣ि рдХрд░ैं рдиिрдд рдзाрд░рди।/ рдЬौ рдЦрдЧ рд╣ौं рддो рдмрд╕ेрд░ो рдХрд░ौं, рдиिрдд рд╕ंрд╕рдж рднौрди рдЕрд╕ोрдХ рдХी рдбाрд░рди।''5

рднाрд╖ा рдХिрд╕ी рдХा рдоुँрд╣ рдирд╣ीं рдЬोрд╣рддी। рдЙрд╕рдХी рд╕ीрдоा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी। рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рдЗрддрдиी рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рднी рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рд╡िрд╖рдп рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рднाрд╡рдиा рдХो рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рддी рдХрд╡िрддा рд╣ै –'рдмрдЬрдЯ рдк्рд░рддिрд╡ेрджрди'। рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпाрдк्рдд рдорд╣ंрдЧाрдИ рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ें рдмрджрд▓ рдЬाрддीं рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЖрдо рдЬрдирддा рдХो рдорд╣ंрдЧाрдИ рд╕े рдоुрдХ्рддि рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी - ''рд╡рд░-рд╡िрди्рдпाрд╕ рднрдпे рдорд╣ंрдЧे, рд░ंрдЧ рд░ूрдк рд░ंрдЧाрдИ рдмреЬी рдорд╣ँрдЧी/ рдЪिрдХрдиाрдИ рдХрдкोрд▓рди рдХी рдорд╣ँрдЧी, рдмिрдиा рдХाрдо рдкреЭाрдИ рдмреЬी рдорд╣ँрдЧी/ рд░рд╕ рдЫंрдж рдХे рднाрд╡ рдмреЬे рдорд╣ंрдЧे рдХрд╡िрддाрдИ-рдоिрдаाрдИ рдмреЬी рдорд╣ँрдЧी।''6 рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдХрд╡ि рдЪिंрддिрдд рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЕрдиैрддिрдХрддा, рдоूрд▓्рдпрд╣ीрдирддा, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рд╕े рд╕рд░ाрдмोрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдХрд╡ि рд▓िрдЦрддा рд╣ै - ''рд▓ूрдЯि рдЕрди्рдзाрдзुрди्рдз рд░рд╣े, рджेрд╕ рдХे рд╣िрддैрд╖ी рдмрдиी/ рддिрди्рд╣ैं рд░ोрдХिрдмे рдХो рдХौрди рд╕ाрд╣рд╕ рджिрдЦाрд╡ै рдЖрдЬु?/ рдХрдмिрди рдХे рдмाреЭрдпो рд╣ै рдЫрдкाрд╕ рдФ рдкреЭाрд╕ рд░ोрдЧ/ рдмिрдХे рдЬाрдд рд╣ाрде рд╕ुрд╡िрдзा рдХे, рдХो рдмрдЪाрд╡ै рдЖрдЬु?/ рд╡ाрд░ि-рд╣ीрди рдоीрди рдЬैрд╕े рддрд▓рдлрдд рджीрди-рд╣ीрди/ рдкीрдд-рдкрдЯ-рд╡ाрд░े рдХो рд╕ुрдЬрд╕ рдХौрди рдЧाрд╡ै рдЖрдЬु?''7 рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХो рдпрдеाрд░्рдерддा рдХे рд╕ाрде рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ै рдпрд╣ рдХрд╡िрддा। рдХुрдЫ рд╣ी рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХो рдЙрднाрд░рддी рд╣ै рдпрд╣ рдХрд╡िрддा। рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧीрди рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рдмрд╣ुрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╡ि рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рддि рдХिрддрдиे рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ैं рдФрд░ рд╡े рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХрддा рдХा рдкूрд░्рдг рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
--------------------------------------------------------------------------------------------
рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рде –
1. рдбॉ. рд╣рд░िрдоोрд╣рди-рд░ाрдЬрднाрд╖ा рд╣िंрджी рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рджिрд╢ाрдПँ, рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2006, рдкृрд╖्рда-9
2. рдбॉ. рд▓рдХ्рд╖्рдоीрд╢ंрдХрд░ рдоिрд╢्рд░ 'рдиिрд╢ंрдХ', рд╣िंрджी рдХी рдЬрдирдкрджीрдп рдХрд╡िрддा, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2002, рдкृрд╖्рда-433
3. рд╢्рд░ी рдЕрдЯрд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда-347
4. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда-451
5. рд╢्рд░ी рд╕ुрди्рджрд░рд▓ाрд▓ рдЕрд░ूрдгेрд╢, рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда-503
6. рдУрдордиाрд░ाрдпрдг рддिрд╡ाрд░ी, рдмрдЬрдЯ рдк्рд░рддिрд╡ेрджрди, рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда-457
7. рд╢्рд░ी рдорд╣ेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рд╕рд░рд▓, рджेрд╕-рджрд╕ा, рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда, 480

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।