рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा, рдЕрддीрдд рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди

рдХांрддा рд░ॉрдп

- рдХाрди्рддा рд░ॉрдп

рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрдзा рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рд▓рдШुрдХрдеा। рддीрдиों рд╡िрдзाрдУं рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рд╕े рд╣ै। рд╡ेрджों, рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдоें рдк्рд░рд╕ंрдЧрд╡рд╢ рдХрд╣ी рдЧрдпी рдХрдеाрдПँ рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рддрд╣рдд рдЧрдв़ी рдЬाрддी рд░рд╣ी рдФрд░ рд╕ुрдиाрдИ рдЬाрддी рд░рд╣ी рд╣ै рд╡े рд╣ी рд╕рдордпाрдиुрд░ूрдк рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓рддी рд╣ुрдИ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै।

рд╣िрди्рджी рд▓рдШुрдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдШुрдХрдеा рддो рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж рдХी 'рдЕंрдЧрд╣ीрди рдзрдиी' рдХो рд╣ोрдиा рдеा рд▓ेрдХिрди 'рдкрд░िрд╣ाрд╕िрдиी' рдХा 'рд╕ंрдХрд▓рди' рдХे рд░ूрдк рдоें рдкाрдпा рдЬाрдиा рдФрд░ рдЙрдирдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рд▓ेрдЦрди рдХाрд▓ рдФрд░ рдоौрд▓िрдХрддा рдкрд░ рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдХी рдХрдоी рдиे 'рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी' 1901 рдИ. 'рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдоिрдд्рд░' рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХो рдпрд╣ рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ा।

рдЕрдиेрдХोрдиेрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХी рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХी рдЗрд╕ рд╕рдоृрдж्рдзрд╢ाрд▓ी рднूрдоि рдоें рдЬрдм рд▓ोрдХ рдХрдеाрдПँ, рдмोрдзрдХрдеाрдПँ, рдиीрддि рдХрдеाрдУं рд╕े рдиिрдХрд▓рдХрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрдкाрдЯी рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХो рджेрдЦрддे рд╣ैं рддो рдЕрдзिрдХाрд░िрдХ рддौрд░ рдкрд░ рджрд░्реЫ рдХी рдЧрдпी рд╣िंрджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдШुрдХрдеा ‘рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी’ рдХे рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдоाрдзрд╡ рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े (рд╕рди-1871-1926)  рдХो, рдЬो рд╣िрди्рджी рдХे рдЖрд░ंрднिрдХ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं рдЙрди्рд╣ीं рд╕े рдЙрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдкाрддे рд╣ैं। рдоाрдзрд╡ рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХा рдЬрди्рдо рд╕्рдеाрди рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рджрдоोрд╣ рдЬिрд▓े рдХे рдкрдерд░िрдпा рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा 1900 рдИ. рдоें ‘рдЫрддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рдиाрдордХ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рднी рдПрдХ рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХрджрдо рдеा।

рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी (рд╕рди-1889-1968) рдХा рдЬрди्рдо рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд╣ोрд╢ंрдЧाрдмाрдж рдЬिрд▓े рдоें рдмाрдмрдИ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдирдХो рдЖрд░ंрднिрдХ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдоें рдк्рд░рдердо рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ा рд╣ै। рд╡े рдЬिрддрдиे рд▓ेрдЦрдХ рдеे рдЙрддрдиे рд╣ी рдкрдд्рд░рдХाрд░ рднी рдеे। рдЙрдирдХी рд▓рдШुрдХрдеा ‘рдмिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдмुрдЦाрд░’ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рд╕рдордп-рдХाрд▓ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рдиा рдоिрд▓рдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣िंрджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдШुрдХрдеा рд╣ोрдиे рдоें рдЖрд▓ोрдЪрдХों-рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рджा рд╕ंрд╢рдп рдоें рдмрдиी рд░рд╣ी।

рдбॉ॰ рдкрджुрдорд▓ाрд▓ рдкुрди्рдиाрд▓ाрд▓ рдмрдЦ्рд╢ी (27 рдордИ 1894-28 рджिрд╕рдо्рдмрд░ 1971) рдХा рдЬрди्рдо рд░ाрдЬрдиांрджрдЧाँрд╡ рдХे рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рдХрд╕्‍рдмे рдЦैрд░ाрдЧрдв़ рдоें 27 рдордИ 1894 рдоें рд╣ुрдЖ।  рд╡े рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХे рдк्рд░рдзाрди рд╕ंрдкाрджрдХ рдеे। рдЙрдирдХी рд▓рдШुрдХрдеा ‘рдЭрд▓рдорд▓ा’ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддी рдХी рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╢िрдЦрд░ рдХो рдЫूрддी рд╣ै।

рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЦंрдбрд╡ा рд╕े рд░ाрдордиाрд░ाрдпрдг рдЙрдкाрдз्рдпाрдп рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд▓ेрдЦрдХ рд╣ैं। рд╡े рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдХे рдЙрд╕ рджौрд░ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдиाрдо рдХा рдЗрд╕्рддрдоाрд▓ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓рдШुрдХрдеा рд▓िрдЦा рдХрд░рддे рдеे। рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо 2 рдордИ 1918 рдХो рдХाрд▓рдоुрдЦी,  рдоें рд╣ुрдЖ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдИ। рдЕрдкрдиी рд╕рд░рд▓ рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рдПрд╡ं рд╕рд╣рдЬ, рд╕рд░рд▓ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдЧрдж्рдп рдХे рд▓िрдП рдкрд╣рдЪाрдиे рдЬाрддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд▓рдШुрдХрдеा ‘рд╕िंрд╣ рди्рдпाрдп’ рдФрд░ ‘рдпोрдЬрдиाрд╡ाрджी рд▓ोрдЧ’(рд╕рди्рджрд░्рдн: рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ं. рдоुрдХेрд╢ рд╢рд░्рдоा) рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै।

рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд╣ोрд╢ंрдЧाрдмाрдж рдЬिрд▓े рдоें рдЬрди्рдоें рд╣рд░िрд╢ंрдХрд░ рдкрд░рд╕ाрдИ (рд╕рди-1924-1995) рд╣िंрджी рдХे рдЬिрддрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡्рдпंрдЧрдХाрд░ рдеे рдЙрддрдиे рд╣ी рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░।  рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдЕрдкрдиी реЩाрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी ‘рдЬाрддि’, ’рдмाрдд’, ‘рд╕ूрдЕрд░’, ‘рд╕ंрд╕्рдХृрддि’ рдЬैрд╕ी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЬрд░िрдпे рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХो рдХрдЯाрдХ्рд╖рдпुрдХ्рдд рдПрдХ рдирдпा рдХрд▓ेрд╡рд░ рджिрдпा рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиिрд╣िрдд рдкाрдЦंрдб рдФрд░ рд░ूрдв़िрд╡ाрджी рдЬीрд╡рди–рдоूрд▓्рдпों рдЬैрд╕ी рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдХрд▓рдо рдХी рддीрд╡्рд░рддा рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рдЬोрдб़ा। рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рдЖрджрд░्рд╢ौрди्рди्рдоुрдЦ рдк्рд░ाрд░ूрдк рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рд╣рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╡ेрджों, рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдоें рдк्рд░рд╕ंрдЧрд╡рд╢ рдХрд╣ी рдЧрдпी рдХрдеाрдПँ рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рддрд╣рдд рдЧрдв़ी рдЬाрддी рд░рд╣ी, рд╕ुрдиाрдИ рдЬाрддी рд░рд╣ी рд╣ै рд╡े рд╣ी рдкрд░рд╕ाрдИ рдХाрд▓ рдоें рдирдП рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рд╕рдордпाрдиुрд░ूрдк рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓рддी рд╣ुрдИ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ुрдИ рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдЬ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣рдо рд╡िрдХрд╕िрдд рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рджेрдирд╣ाрд░ рд╣рд░िрд╢ंрдХрд░ рдкрд░рд╕ाрдИ рдЕрд░्рдеाрдд рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХो рдоाрди рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рдорд╣ाрдХाрд▓ рдХी рдирдЧрд░ी рдЙрдЬ्рдЬैрди рдХा рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдФрд░ рд╢рд░рдж рдЬोрд╢ी (рд╕рди-1931 рд╕े 1994) рдЬैрд╕े рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдзाрд░рджाрд░ рд╢ैрд▓ी рд╕े ‘рдоैं рд╡рд╣ी рднाрдЧीрд░рде рд╣ूँ’ рдФрд░ ‘рдХुрдд्рддा’, ‘рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ ’, ‘рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХी рд░рдХ्рд╖ा’ рдЬैрд╕ी рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рджेрдХрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЧौрд░рд╡ рдмреЭाрддे рд╣ुрдП рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдк्рд░ो. рдХृрд╖्рдг рдХрдорд▓ेрд╢ рдиे рднोрдкाрд▓ рдоें рд░рд╣ рдХрд░ рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рджेрд╢ рднрд░ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рдЖрди्рджोрд▓рди рдЪрд▓ाрдпा рд╡рд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдЬ्рдЮाрддрд╡्рдп рд╣ो рдХि рдбॉ. рд╢рдХुंрддрд▓ा рдХिрд░рдг рдХो рд▓рдШुрдХрдеा рдкрд░ рдкрд╣рд▓ा рд╢ोрдз рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рдк्рд░ेрд░рдгा рджी рдеी। рд▓рдШुрдХрдеा рдкрд░ рд▓рдо्рдмे рдЕрд░рд╕े рддрдХ рдиिрд░ंрддрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे, рд▓ेрдЦрдХों рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣िंрджी рд▓рдШुрдХрдеा рдХो рдХрдИ рдирдП рд▓ेрдЦрдХрдЙрдирдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рдЖрдпे। ‘рдоोрд╣рднंрдЧ’ рдФрд░ ‘рдоुрдЦौрдЯे’ рдк्рд░ो. рдХृрд╖्рдг рдХрдорд▓ेрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦी рдЧрдпी рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдоूрд▓्рдп рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ै।

рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рджोрдиों рдкрдХ्рд╖ рдоें рд░ाрдзेрд▓ाрд▓ рдмिрдЬрдзाрд╡ाрдиे, рднोрдкाрд▓ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдШुрдХрдеा-рд╡िрдзा рдоें рд╕ाрд░्рдердХ рдХाрдо рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рдбॉ. рдоाрд▓рддी рдмрд╕ंрдд рд▓рдШुрдХрдеा-рд╡िрдзा рдоें рдкрджाрд░्рдкрдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рди 1965 рдоें рдЕрдкрдиी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдШुрдХрдеा рд▓िрдЦрддी рд╣ैं। рдЕрдкрдиी рддीрди рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХाрд░, рдЕрддीрдд рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рдмुреЭाрдкे рдХी рджौрд▓рдд рдХे рд╕ाрде рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди ‘рдиाрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХी рд▓рдШुрдХрдеा’ рдХा рд╕ंрдкाрджрди рд╕рд╣िрдд рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рддрдХ рдХी рд╕рднी рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХी рд╕ाрдХ्рд╖ी рд░рд╣ी рд╣ैं। рд╕рди 2017 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓рдШुрдХрдеा рд╢ोрдз рдХेंрдж्рд░ рднोрдкाрд▓ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी।

рд▓рдШुрдХрдеा рд╢ोрдз рдХेंрдж्рд░ рднोрдкाрд▓ рдХे рд╕рдЪिрд╡ рдкрдж рдкрд░ рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдХाрди्рддा рд░ॉрдп рдХी рджो рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдШाрдЯ рдкрд░ рдард╣рд░ाрд╡ рдХрд╣ाँ’, ‘рдкрде рдХा рдЪुрдиाрд╡’, рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рдпाрдд्рд░ा (рдк्рд░рдХाрд╢ाрдзीрди), рд╕ंрдкाрджिрдд рдкुрд╕्рддрдХों рдоें  ‘рдЪрд▓े рдиीреЬ рдХी рдУрд░’, ‘рд╕рд╣ोрджрд░ी рд▓рдШुрдХрдеा’, ‘рд╕ीрдк рдоें рд╕рдоुрдж्рд░’, ‘рдмाрд▓ рдорди рдХी рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ’, ‘рд▓рдШुрдХрдеा рд░рдЬрдд рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा-1’, ‘рднाрд░рдд рдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдорд╣िрд▓ा рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░’ рдЖрдордж рджेрддी рд╣ैं। рдмрддौрд░ рдЕрддिрдеि рд╕ंрдкाрджрдХ, рд╕ंрдкाрджिрдд рдкрдд्рд░िрдХा- ‘рджृрд╖्рдЯि’ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХрд▓рд╢, рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा। рдлेрд╕рдмुрдХ рдоंрдЪ рдкрд░ ‘рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдкрд░िंрджे’ рд╕рдоूрд╣ рдХी рд╕ंрдЪाрд▓िрдХा। рдмрддौрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░ рд╕ंрдкाрджрдХ ‘рд╕рдд्рдп рдХी рдорд╢ाрд▓’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдкрд░िंрджों рдХा рдХोрдиा рд╕्рдеाрдИ рд╕्рддрдо्рдн рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬिрд╕рдоे рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рддीрди рдкрди्рдиे рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рд▓рдШुрдХрдеा–рдЯाрдЗрдо्рд╕, рдоाрд╕िрдХ рдЕрдЦрдмाрд░ рдЕрдкрдиी рддрд░рд╣ рдХी рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рддрд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╡िрдзा–рд╕рдо्рдордд рдЕрдЦрдмाрд░ рдиिрдХाрд▓рдиे рдЬैрд╕ी рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХрджрдо рдХे рд╕ाрде рдоुрдЦ्рдп рд╕ंрдкाрджрдХ рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдиिрд░ंрддрд░рддा рд╕े рд╡िрдзा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдпोрдЧрджाрди рджे рд░рд╣ी рд╣ैं। рдЪाрд╣े рдХिрд╕ी рднी рдпुрдЧ рдХी рдмाрдд рд╣ो рдЬрдм рднी рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдмिрдЧुрд▓ рдмрдЬाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рддो рдЬрди-рдоाрдирд╕ рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрдз्рдпрдо рд╣рдоेрд╢ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ी рдмрдирддा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдЧрдж्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рд╕्рдеाрди рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╣ी рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рдРрд╕ी рд╡िрдзा рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рд╕े рднрд░рдкूрд░ рд╣ै। рдХрде्рдп рдХे рдИрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдШूрдорддी рдХрдеाрдирдХ рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕрдкрдиे рдоें рдкूрд░े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд╕ाрд░ рд╕рдо्рднाрд▓рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддा рд╣ै। рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХрд▓ेрд╡рд░ рдХो рдирдП рдЕрд░्рде рджेрддी рд╣ै рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рд╡ाрдорди рдХाрдЯрджрд░े рдХी рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЕँрдзेрд░े рдХे рдЦिрд▓ाрдл’।

рднोрдкाрд▓ рд╕े рд╣ी рдШрдирд╢्рдпाрдо рдоैрдеिрд▓ ‘рдЕрдоृрдд’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘....рдПрдХ рд▓ोрд╣ाрд░ рдХी’, рдЙрдк рд╕ंрдкाрджрдХ рд▓рдШुрдХрдеा рдЯाрдЗрдо्рд╕- (рдЕрдЦрдмाрд░)। рдЕрд╢ोрдХ рдордирд╡ाрдиी рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣,  ‘рдоिрде्рдпा рдоंрдЬिрд▓’। рдХрдкिрд▓ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЬिंрджрдЧी рдХी рдЫрд▓ांрдЧ’। рд╕ंрддोрд╖ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди, ‘рд╕ीрдк рдоें рд╕рдоुрдж्рд░’। рдбॉ. рд╕्рд╡ाрддि рддिрд╡ाрд░ी, рд╕ंрдкाрджрди рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди ‘рд╣рдеेрд▓िрдпों рдкрд░ рдЙрдХेрд░ी рдЧрдпी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ’। рдЕंрдЬрдиा рдЫрд▓ोрдд्рд░े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдКँрдЪी рдЙреЬाрдиे’। рдбॉ.рдоोрд╣рди рдЖрдиंрдж рддिрд╡ाрд░ी рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рджेрд╢ рдмिрдХाрдК рд╣ै’। рдбॉ. рдЬрдпрдЬрдп рд░ाрдо рдЖрдиंрдж рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЖрдиंрдж рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕’, рдбॉ. рд▓рддा рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी  рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдоूрд▓्рдпрд╣ीрдирддा рдХी рд╕ंрдд्рд░ाрд╕’, ‘рд▓рдХी рд╣ैं рд╣рдо’, ‘рддिрддрд▓ी рдлिрд░ рдЖрдПрдЧी’ (рдмाрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣)। рдбॉ. рд╡рд░्рд╖ा рдЪौрдмे рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╢िрдЦрд░ рдХी рдУрд░’। рдХрд▓्рдкрдиा рд╡िрдЬрдпрд╡рд░्рдЧीрдп  рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЬीрд╡рди рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╣’। рдорд╣िрдоा рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡ рд╡рд░्рдоा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкाрджिрдд рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди ‘рд▓рдШुрдд्рддрдо рдорд╣рдд्рддрдо’।  рдЬрдпा рдЖрд░्рдп, рднूрдкिंрджрд░ рдХौрд░ рдмрддौрд░ рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдПрд╡ं рд▓рдШुрдХрдеा-рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рд▓рдШुрдХрдеा рд╢ोрдз рдХेंрдж्рд░ рднोрдкाрд▓, рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢्рд░ी рд░ाрдорд╡рд▓्рд▓рдн, рдЧोрдХुрд▓ рд╕ोрдиी, рд╢рд╢ि рдмंрд╕рд▓, рдКрд╖ा рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓, рдоुрдЬ़рдл़्рдл़рд░ рдЗрдХрдмाрд▓ рд╕िрдж्рджрдХी, рдирдпрдиा рдЖрд░рддी рдХाрдЯрдиिрдХрд░, рд╕ुрдиीрддा рдк्рд░рдХाрд╢, рдордзुрд▓िрдХा рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдХीрд░्рддि рдЧांрдзी, рдк्рд░рд╡ीрдг рдЦрд░े,рд╢ाрдоिрдиी рдЦрд░े,рдЖрд╢ा рд╢рд░्рдоा,рдЖрд╢ा рд╕िрди्рд╣ा рдХрдкूрд░,рд╕ुрдорди рдУрдмрд░ॉрдп,рдХांрддि рд╢ुрдХ्рд▓ा, рдиीрдиा рд╕िंрд╣ рд╕ोрд▓ंрдХी,рдиीрддा рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдк्рд░рддिрднा рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд╡िрдиीрддा рд░ाрд╣ुрд░ीрдХрд░, рд╡िрдЬрдпा рддैрд▓ंрдЧ, рдЪंрдж्рд░рдХांрддि рдд्рд░िрдкाрдаी, рдордзु рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдХुрдордХुрдо рдЧुрдк्рддा, рд╕рд░िрддा рдмрдШेрд▓ा, рд░ुрдЦ़рд╕ाрдиा рд╕िрдж्рджिрдХी, рдЕрд░्рдЪрдиा рдоिрд╢्рд░ा, рдЕрд░्рдкрдгा рд╢рд░्рдоा, рдЕрд╢ोрдХ рдордирд╡ाрдиी, рдЙрд╖ा рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдоोрд╣рди рддिрд╡ाрд░ी, рд╕ंрдЬрдп рдкрдаाрд░े рд╢ेрд╖, рдХрд▓्рдкрдиा рднрдЯ्рдЯ, рд╡िрдирдп рдХुрдоाрд░ рд╕िंрд╣, рд╕्рд╡ाрддि рддिрд╡ाрд░ी, рд╕рддीрд╢ рдЪрди्рдж्рд░ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡,   рд╡िрдиोрдж рдЬैрди, рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдиाрд░ाрдпрдг рдкрдпोрдзि, рдКрд╖ा рд╕ोрдиी, рдХिрд░рдг рдЦोрдбрдХे, рдпोрдЧेрд╢ рд╢рд░्рдоा, рдЪрд░рдгрдЬीрдд рд╕िंрд╣ рдХुрдХрд░ेрдЬा, рдЙрд╖ा рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдоिрдерд▓ेрд╢ рд╡ाрдордирдХрд░, рдоेрдШा рд░ाрдаी, рд░ाрд╣ुрд▓ рдЖрд╕िрдл, рдЕрдирдШा рдЬोрдЧрд▓ेрдХрд░, рд╕ंрддोрд╖ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд░ाрдЬрд╢्рд░ी рд░ाрд╡рдд, рджाрдоिрдиी рдЦрд░े рдЗрдд्рдпाрджि рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ों рдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд▓ेрдЦрди рдоें рдирд╡ीрди рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЕंрддрд░्рдж्рд╡ंрдж рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХो рдкुрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।

рдоेрд╣рд░ुрди्рдиिрд╕ा рдкрд░рд╡ेрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдирдХी рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╕рдорд░рд▓ोрдХ’ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा-рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдиिрдХрд▓ा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै। рднोрдкाрд▓ рд╕े ‘рдкрд╣рд▓े рдЕंрддрд░ा’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд╕ंрдкाрджрдХ рдирд░ेрдж्рд░ рджीрдкрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рд╕्рдеाрдИ рдЕंрдХ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдиिрд░ंрддрд░рддा рд▓िрдП рд▓рдШुрдХрдеा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рд╕рдд्рддрд░ рдХे рджрд╢рдХ рд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рддрдХ рдоें рднोрдкाрд▓ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдкрд░ рд╣ुрдП рд╕рдорд╕्рдд рдХाрд░्рдп рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ्рдиीрдп рд╣ै।

рдбॉ. рдоाрд▓рддी рдмрд╕ंрдд рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ोрдз рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рд╕े рдЗंрджौрд░ рд╢рд╣рд░ рдХो ‘рд▓рдШुрдХрдеा рдХी рдирд░्рд╕рд░ी’ рдХрд╣ рдХрд░ рдкрд░िрдЪрдп рджेрддी рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдбॉ॰ рд╕рддीрд╢ рджुрдмे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рди 1974 рдоें 34 рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд▓ाрдХрд░ рд╡िрдзाрдЧрдд рдЪрд░्рдЪाрдУं рдХो рджिрд╢ा рджेрдиे рдоें рд╡ृрд╣рдд рдХाрдо рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдирдХे рдЪाрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рднीреЬ рдоें рдЦोрдпा рдЖрджрдоी’, ‘рд░ाрдЬा рднी рд▓ाрдЪाрд░ рд╣ै’, ‘рдк्рд░ेрдХ्рд╖ाрдЧ्рд░рд╣’, рдФрд░ ‘рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ौ рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ’ рдФрд░ рдбॉ॰ рд╕рддीрд╢ рджुрдмे рдХी рдк्рд░рдердо рдкुрдг्рдп-рддिрдеि рдкрд░ 'рдк्рд░ेрдо рдХे рд░ंрдЧ' рдЙрдирдХी 55 рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рдЗंрджौрд░ рд╕े рд╣ी рд╕рддीрд╢ рд░ाрдаी ‘рддीрд╕рд░ा рдХ्рд╖िрддिрдЬ’, ‘рдордиोрдмрд▓’, ‘рд╕рдордХ्рд╖’ рдЬैрд╕ी рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рджेрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдкैंрддीрд╕ рд╕ाрд▓ों рд╕े ‘рдХ्рд╖िрддिрдЬ’ рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХी рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдХाрд░्рдп рдХो рднी рджेрдЦ рд░рд╣ें рд╣ैं। рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рд╕рдо्рдордд рдХाрд░्рдпों рдХे рддрд╣рдд ‘рдХ्рд╖िрддिрдЬ’ рдоंрдЪ рдХी рдУрд░ рд╕े рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рд▓рдШुрдХрдеा рд╕рдо्рдорд▓ेрди 2018 рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рднी рдЙрдирдХो рдЬाрддा рд╣ै।

рд╢्рд░ी рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдиाрдЧрд░ рдХी ‘рд╡िрд╖-рдмीрдЬ’, рдФрд░ ‘рд╡ाрдд्рд╕рд▓्рдп (рдорд░ाрдаी) рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рд╣िंрджी рдФрд░ рдорд░ाрдаी рджोрдиों рднाрд╖ाрдУँ рдоें рдЖрдпी рд╣ै। рдЖрдкрдиे ‘рддीрд╕рд░ी рдЖँрдЦ’,’рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдоें рд▓ाрд▓ рдЭंрдбा’,рдХрдеा рд▓ोрдЪрди’ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди рд╕ंрдкाрджिрдд рдХी рд╣ै।

рд╢्рд░ी рдЕрдиंрдд рд╢्рд░ीрдоाрд▓ी ‘рдХ्рд╖िрддिрдЬ’ рдФрд░ ‘рдордиोрдмрд▓’ рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧी рд╕ंрдкाрджрдХ। рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рд╡्рдпाрд╕ рдХी рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдХांрдХрд░-рдкाрдерд░’। рд╕ुрд░ेрд╢ рд╢рд░्рдоा рдХाрд▓ी рдоाрдЯी рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди рдФрд░ рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдХा рд╕ंрдкाрджрди।, рд╡ेрдж рд╣िрдоांрд╢ु рд╕्рдпाрд╣ рд╣ाрд╢िрдпे рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди рдХो рд╕ाрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ै।

рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢ैрд▓ी рдХे рдХाрд░рдг рдЪैрддрди्рдп рдд्рд░िрд╡ेрджी рдХी рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЙрд▓्рд▓ाрд╕’ рдХो рдХिрддाрдмрдШрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХा рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ ‘рдЖрд░्рдп рд╕्рдоृрддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоाрди’ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЕंрддрд░ा рдХрд░рд╡реЬे рдиिрд░ंрддрд░рддा рд╕े рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рджो рджрд╢рдХ рдкूрд░ा рдХрд░ ‘рджेрди рдЙрд╕рдХी рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП’ рдЬैрд╕ी рд╕рд╢рдХ्рдд рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд╕ाрде рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдирдП-рдирдП рдк्рд░рдпोрдЧों рдХे рд╕ाрде рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рдЖрдордж рджे рд░рд╣ी рд╣ैं।

рдЬ्рдпोрддि рдЬैрди рдПрдХрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЬрд▓рддрд░ंрдЧ’, ‘рдмिрдЬुрдХा’, рдЪрди्рдж्рд░ рд╕ाрдпрддा рдХी рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЧिрд░рд╣ें’। рдбॉ.рд▓ीрд▓ा рдоोрд░े рдХी рдПрдХрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╕рдд्рдпрдоेрд╡ рдЬрдпрддे’ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХा рдпुрдЧ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдпुрдЧ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдм рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдп рдЖрджрд░्рд╢ рдХी рдкैрд░рд╡ी рдкाрдардХों рдХो рдоंрдЬूрд░ рдирд╣ीं। рд╡рд╣ рдЬрдоीрдиी рддौрд░ рдкрд░ рдк्рд░рдЧрддि рдХो рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдкाрдардХ рдЕрдкрдиे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдЬो рджेрдЦрддा-рд╕ुрдирддा рд╣ै рдЙрд╕ी рд╕े  рдЬुреЬे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкрдв़рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕ाрдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдПँ рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдирдпी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै।

рдЗंрджौрд░ рд╕े рд╣ी  рд╕्рд╡. рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рд╢рд░्рдоा, рд░рдоेрд╢ рдЕрд╕्рдеिрд╡рд░, рдЪрд░рдг рд╕िंрд╣ ‘рдЕрдоी’, рд╢्рд░ी рдПрди. рдЙрди्рдиी., рд▓ीрд▓ा рдоोрд░े, рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рд╢рд░्рдоा, рдЕрд╢ोрдХ рд╢рд░्рдоा рднाрд░рддी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдХрд▓िрдд рд▓рдШुрдХрдеा рдкुрд╕्рддрдХ ‘ рддрд▓ाрд╢ рдЬाрд░ी рд╣ै’। рдмрд░рдЦा рд╢ुрдХ्рд▓ा, рдоीрдиा рдкाрдг्рдбेрдп, рд░рд╢्рдоि рдк्рд░рдгрдп рд╡ाрдЧрд▓े, рдбॉ. рдпोрдЧेрди्рдж्рд░ рдиाрде рд╢ुрдХ्рд▓ा, рд╡рд╕ुрдзा рдЧाрдбрдЧिрд▓, рдоीрд░ा рдЬैрди, рдХрд╡िрддा рд╡рд░्рдоा, рдкुрд░ुрд╖ोрдд्рддрдо рджुрдмे, рдк्рд░рддाрдк рд╕िंрд╣ рд╕ोреЭी, рд░ाрдо рдоूрд░рдд, рд╡рд░्рд╖ा рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рд╢ीрд▓ рдиिрдЧрдо, рдЬिрддेрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рддा, рдХृрд╖्рдгрдХांрдд рджुрдмे, рд╕ंрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдбाрдЧा, рд╕ुрд░ेрд╢ рдмрдЬाрдЬ, рдбॉ. рддेрдЬрдкाрд▓ рд╕ोреЭी, рд╕ुрднाрд╖ рдЬैрди рд╡ीрд░рдЪंрдж्рд░ рдирд░рд╡ाрд▓े, рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдкрдЯेрд▓, рд░рдоेрд╢ рдЬाрдзрд╡, рдХांрддिрд▓ाрд▓ рдаाрдХрд░े, рд░ाрдЬ рдХेрд╕рд░рд╡ाрдиी рдордзुрд░рдХрд░ рдкंрд╡ाрд░, рдорд╣ेрд╢ рднंрдбाрд░ी, рд░рдоेрд╢ рдЪрди्рдж्рд░ рджुрдмे, рдм्рд░рдЬेрд╢ рдХाрдиूрдирдЧो рдЗрдд्рдпाрджि рдЗंрджौрд░ рдоें рдмрддौрд░ рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рднी рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдПрд╡ं рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдХी рд╕рдХ्рд░ीрдп рднूрдоिрдХा рдиिрднा рд░рд╣ें рд╣ैं।

рдЧंрдЬ рдмाрд╕ौрджा рд╕े рдкाрд░рд╕ рджाрд╕ोрдд рдХे рд▓िрдП рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢्рд░ी рд░ाрдоेрд╢्рд╡рд░ рдХрдо्рдмोрдЬ ‘рд╣िрдоांрд╢ु’ рд▓рдШुрдХрдеा рдбॉрдЯ рдХॉрдо рд╡ेрд╡рд╕ाрдИрдЯ рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрдХ рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि, “рдкाрд░рд╕ рджाрд╕ोрдд рд╕рдордп рд╕े рдЖрдЧे рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЕрд╡рд░ोрдз–рд╡िрд░ोрдз рдХी рдУрд░ рдЖँрдЦ рдЙрдаाрдХрд░ рдирд╣ीं рджेрдЦрддा। рдЗрд╕े рдЪрд▓рдиे рд╕े рдорддрд▓рдм рд╣ै।“ рдкाрд░рд╕ рджाрд╕ोрдд рдХा рд▓ेрдЦрди рд▓рдШुрдХрдеा-рд╡िрдзा рдкрд░ рд╣ी рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдкрдиे рдХрд░ीрдм рд╕рдд्рд░рд╣ рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╡िрдзा рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै।

рдЙрдЬ्рдЬैрди рд╕े рд╡िрдХ्рд░рдо рд╕ोрдиी рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдкрд░ рдХिрдпे рдЧрдП рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкाрджिрдд рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд▓рдШु рдЖрдШाрдд’ рд╡िрд╢ेрд╖ рддौрд░ рдкрд░ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХाрдо рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЖрд▓ाрд╡ा рд╕ंрдкाрджिрдд рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдХрд▓рди рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рд╕рдмूрдд, рдкрдд्рдерд░ рд╕े рдкрдд्рдерд░ рддрдХ, рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдФрд░ рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЙрджрд╣ाрд░рдг’ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХाрдо рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рд╢्рд░ी рдмी. рдПрд▓. рдЖрдЪ्рдЫा рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рдПрдХ рдирдИ рдЪेрддрдиा рдЬрдЧाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣ें рд╣ैं। рд╕ंрддोрд╖ рд╕ुрдкрд░ेрдХрд░ рдХी рдЪाрд░ рдПрдХрд▓ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╣ाрд╢िрдпे рдХा рдЖрджрдоी’, ‘рдмंрдж рдЖँрдЦों рдХा рд╕рдоाрдЬ’, ‘рдн्рд░рдо рдХे рдмाрдЬाрд░ рдоें’, ‘рд╣ंрд╕ी рдХी рдЪीрдЦें’ рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдкुрд╕्рддрдХें рд╣ैं। рд╕्рд╡. рдЕрд░рд╡िрди्рдж рдиीрдоा, рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдиाрдЧрд░ ‘рдиिрд░ंрддрд░’, рдоुрдХेрд╢ рдЬोрд╢ी, рд╢ैрд▓ेрди्рдж्рд░ рдкрд░ाрд╢рд░, рд╕्рд╡ाрдоी рдиाрде рдкाрдг्рдбेрдп, рдбॉ. рд╢ैрд▓ेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рд╢рд░्рдоा , рднाрдЧीрд░рде рдмрдбोрд▓े,  рдбॉ. рдк्рд░рднाрдХрд░ рд╢рд░्рдоा, рд░рдоेрд╢ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ, рд╢्рд░ी рд░ाрдо рджрд╡े, рд╕рдорд░ рдХрдмीрд░, рдоीрд░ा рдЬैрди, рдХोрдорд▓ рд╡ाрдзрд╡ाрдиी рдк्рд░ेрд░рдгा, рдЖрд╢ाрдЧंрдЧा рд╢िрд░рдвोрдгрдХрд░, рд╡ाрдгी рджрд╡े, рдХ्рд╖рдоा рд╕िрд╕ोрджिрдпा рдЗрдд्рдпाрджि рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рдЧंрднीрд░ рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рджृрд╖्рдЯिрдЧोрдЪрд░ рд╣ै। рд╕рднी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрднिрди्рди рдоाрдз्рдпрдоों рд╕े рд▓рдШुрдХрдеा рдиिрд░ंрддрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдорд╣ेрд╢्рд╡рд░, рдЦрд░рдЧौрди рдЬिрд▓े рд╕े рд╡िрдЬрдп рдЬोрд╢ी ‘рд╢ीрддांрд╢ु’ рдХी рджो рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЖрд╢ा рдХे рджीрдк’, рдФрд░ ‘рдард╣рд░ाрд╡ рдоें рд╕ुрдЦ рдХрд╣ाँ’ рдЖ рдЪुрдХी рд╣ै।

рд▓ेрдЦрди рдоें рдЧрд╣рд░ाрдИ рдЖँрдХрдиे рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдоेрд░ा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдоें рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖्рдгाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рд╣ोрдиा рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। рдЗрд╕ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╡рд╣ рдХрдеा рдХे рдЕंрджрд░ рд╣ी рдЕंрджрд░ рдХрдИ рдХрдеाрдУं рдХो рдмुрдирддे рд╣ुрдП рдЕंрддрд░ рдмुрдиाрд╡рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡ैрд╕े рддो рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ीрдзी рджो рдЯूрдХ рдмाрдд рдХрд╣рдиे рдХी рд╡िрдзा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рджो рдЯूрдХ рдмाрдд рдоें рдЕрдХрд▓्рдкрдиीрдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рдЪрд░рдо рдкрд░िрдгрддि рд▓рдШुрдХрдеा рдХो рд╢рдХ्рддि рд╕рдо्рдкрди्рди рдмрдиाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХी рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рдоें рдЬрдмрд▓рдкुрд░ рд╕े рдоोрд╣рдордж рдЕрддрд╣рд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि’ рд▓рдШुрдХрдеा рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдкрдд्рд░िрдХा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै। рдХрдХुрдн рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рдХा рд╕ंрдкाрджрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХुंрд╡рд░ рдк्рд░ेрдоिрд▓ рдХी рдЪाрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХुрдЫ рд▓рдШुрдХрдеाрдУं рдХा рдорд░ाрдаी рд╕िंрдзी, рдЧुрдЬрд░ाрддी рдФрд░ рдкंрдЬाрдмी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдХिрдпा рд╣ै। рдк्рд░рднाрдд рджुрдмे, рдЕрд░्рдЪрдиा рдорд▓ैрдпा, рдк्рд░рджीрдк рд╢рд╢ांрдХ, рд░рдоेрд╢ рд╕ैрдиी, рд╕рдиाрддрди рдХुрдоाрд░ рдмाрдЬрдкेрдпी, рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рдмрдЬाрдЬ, рдкрд╡рди рдЬैрди, рдордзु рдЬैрди, рдЖрдЪाрд░्рдп рд╕ंрдЬीрд╡ рд╡рд░्рдоा ‘рд╕рд▓िрд▓’, рд╢рд╢ि рдкुрд░рд╡ाрд░, рдоिрдерд▓ेрд╢ рдмिрд▓рдЧैрдпाँ, рдк्рд░рднाрдд рджुрдмे, рд╕ुрдордирд▓рддा рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рдЧीрддा рдЧीрдд, рдк्рд░рджीрдк рд╢рд╢ांрдХ, рдаाрдХुрд░рджाрд╕ рдХुрд▓्рд╣ाрд░ा, рдЧुрд░ुрдиाрдо рд╕िंрд╣ рд░ीрд╣рд▓, рд╢्рд░ी рд░ाрдо рдаाрдХुрд░ рджाрджा, рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рд╕िंрд╣ рдкрд╡ाрд░, рдиीрддा рдХрд╕ाрд░, рдЫाрдпा рдд्рд░िрд╡ेрджी рдЗрдд्рдпाрджि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рд╕рдХ्рд░ीрдп рд╣ैं।

рджрддिрдпा рд╕े рдбॉ. рдХाрдоिрдиी, рджрдоोрд╣ рд╕े рдордиोрд╣рд░ рд╢рд░्рдоा, рдкुрд╖्рдкा рдЪिрд▓े, рдмрдмीрддा рдЪौрдмे, рдк्рд░ेрдорд▓рддा рдиीрд▓рдо, рдУрдЬेंрдж्рд░ рддिрд╡ाрд░ी, рдХрдЯрдиी рд╕े рд░ाрдЬा рдЪौрд░рд╕िрдпा, рдордХ्рд╕ी рд╕े рдЕрд╢ोрдХ рдЖрдирди, рдЫिंрджрд╡ाрдбा рд╕े рдкрд╡рди рд╢рд░्рдоा, рдЧोрд╡рд░्рдзрди рдпाрджрд╡, рдк्рд░рднुрджрдпाрд▓ рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рд╢िрд╡рдкुрд░ी рд╕े рдЪुрди्рдиीрд▓ाрд▓ рд╕рд▓ूрдЬा, рд╢ेрдЦ рд╢рд╣реЫाрдж рдЙрд╕्рдоाрдиी, рд░ाрд╣िрд▓ा рдЖрд╕िрдл, рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рд╕े рдбॉ. рдирд░ेрди्рдж्рд░рдиाрде рд▓ाрд╣ा, рдЖрдЬाрдж рд░ाрдпрдкुрд░ी, рдоंрдЬू рдиाрдЧौрд░ी, рдЧिрд░рдЬा рдХुрд▓рд╢्рд░ेрд╖्рда, рд╕ीрдоा рдЬैрди, рд░рддрд▓ाрдо рд╕े рдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдЬрд▓рдЬ, рд░рдоेрд╢ рдордиोрд╣рд░ा, рд╡िрдЬрдп рдмрдЬाрдЬ, рдк्рд░рддिрднा рдкाрдг्рдбेрдп, рдмाрд▓ाрдШाрдЯ рд╕े рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡, рдЕрдЬрдп рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓, рдирд░ेрд╢ рд╕ेंрдзрд╡ा, рдЖрдиंрдж рдмिрди्рдерд░े, рдк्рд░ीрддि рд╕рдордХिрдд рд╕ुрд░ाрдиा, рдмैрддूрд▓ рд╕े рд░ाрдо рдЪрд░рдг рдпाрджрд╡, рдЕрдкрд░ाрдЬिрддा рдЕрдиाрдоिрдХा, рдмреЬ рдирдЧрд░ рд╕े рд░ाрдЬрдорд▓ рджांрдЧी, рд▓ोрдХेрди्рдж्рд░ рд╕िंрд╣ рдХोрдЯ, рдоंрджрд╕ौрд░ рд╕े рдбॉ. рд░рдоेрд╢рдЪंрдж्рд░, рдорд╣ू рд╕े рдЬрдЧрджीрд╢ рдк्рд░рд╕ाрдж рддिрд╡ाрд░ी, рдЦंрдбрд╡ा рд╕े рдЧрдЬाрдирди рджेрд╢рдоुрдЦ, рд╡िрдорд▓ рд╢ुрдХ्рд▓ ‘рднाрд░рддीрдп’, рдиीрдордЪ рд╕े рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп ‘рдк्рд░рдХाрд╢’, рдЯीрдХрдордЧреЭ рд╕े рд░ुрдЦрд╕ाрдиा рд╕िрдж्рджीрдХी, рд╕ाрдЧрд░ рд╕े рдд्рд░ैрд▓ोрдХ्рдп рд░ंрдЬрди рд╢ुрдХ्рд▓, рдоंрдбрд▓ा рд╕े рд╢рд░рдж рдиाрд░ाрдпрдг рдЦрд░े, рдордиीрд╖ рд░ाрдп, рдХृрд╖्рдг рдЧोрдк, рд╕рддрдиा рд╕े рдкрд░рдорд▓ाрд▓ рдЧुрдк्рдд, рдЭाрдмुрдЖ рд╕े рд╕рддीрд╢ рд╡рд░्рдоा, рд░рдоा рд╢ंрдХрд░ рдЪंрдЪрд▓, рдзाрд░ рд╕े рдЕрд░्рдЬुрди рд╕िंрд╣ рдЕंрддिрдо рдЗрдд्рдпाрджि рд▓рдШुрдХрдеाрдХाрд░ рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХрддा рдХो рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рддрд░ीрдХे рд╕े рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдЪ्рдЪाрдЗрдпों рдХो рд▓рдШुрдХрдеा рдоें рдХрде्рдп рджेрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдоें рд▓рдЧे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╡्рдпрд╕्рдд рджिрдирдЪрд░्рдпा рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдм рд╕рдордп рдЗंрд╕्рдЯैंрдЯ рдбोрдЬ рджेрдиे рдФрд░ рд▓ेрдиे рдХा рд╣ै। рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рднोрдЬрди рдХी рдеाрд▓ी рд╕िрдордЯ рдХрд░ рдбिрдирд░ рдк्рд▓ेрдЯ рдоें рдЖ рдЧрдпी, рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд▓рдо्рдмी-рдЪौрдб़ी рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕рдордп рдЦрдкाрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдкाрдардХ рдЕрдм 'рдЯू рдж рдкॉрдЗंрдЯ' рдХрд╣рдиे-рд╕ुрдирдиे рдХा рдЖрджी рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдФрд░ рдпрд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि 'рдЯू рдж рдкॉрдЗंрдЯ' рдоें рд╣ी рдЙрд╕े рдЪрд░िрдд्рд░ рдФрд░ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдЬुрдб़ा рдкूрд░ा рд╕ंрджрд░्рдн рднी рдЪाрд╣िрдП рдЬिрд╕े рд▓рдШुрдХрдеा рдЕрдкрдиे рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕рдоेрдЯे рд╣ुрдП рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рдЕрдкрдиे рд╡рдЬूрдж рдХे рд╕ाрде рдЕрдм рдк्рд░рдердо рдкंрдХ्рддि рдоें рдордЬрдмूрддी рд╕े рдЦрдб़ी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд▓िрдЦी рдЬा рд░рд╣ी рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕्рддрд░ рдХी рдмाрдд рд╣ै рддो рдЬो-рдЬो рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рдЧрд╣рди рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ рдЬाрдирддे-рд╕рдордЭрддे рд╣ुрдП рд░рдЪрдиाрдХрд░्рдо рдоें рд▓рдЧे рд╣ैं, рд╡े рд╕рдм рдирдпी рд╢ैрд▓ी, рдирдП рд╢िрд▓्рдк рдХे рд╕ाрде рд╕ाрд░्рдердХ рд▓рдШुрдХрдеाрдПँ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рджे рд░рд╣े рд╣ैं। рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдХी рднी рднूрдоिрдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЬो рдХाрдо рдкिрдЫрд▓े рдХрдИ рджрд╢рдХों рдоें рдк्рд░िंрдЯ рдоीрдбिрдпा рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдпी рдЙрд╕े рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдиे рдмрдб़ी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдХрд░ рджिрдпा। рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рддैрдпाрд░ рдХрд░ рдоीрдбिрдпा рдиे рд▓рдШुрдХрдеा рдХो рдЬрди-рдЬрди рддрдХ рдШрд░-рдШрд░ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХा рдХाрдо рдХिрдпा рд╣ै। рд╡िрдзाрдЧрдд рд░ूрдЭाрди рджेрдЦрдХрд░ рдпрд╣ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЕंрджाрдЬा рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рд▓рдШुрдХрдеा рдкाрдардХों рдХी рдк्рд░िрдп рд╡िрдзा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ рдХрд░ рдЖрдпी рд╣ै। рд╕рдЪ рдХрд╣ूँ рддो рдоैं рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि рдХो рд▓рдШुрдХрдеा рдХा рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдпुрдЧ рдоाрдирддी рд╣ूँ рдФрд░ рд╕рди 1900 рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬ рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдХाрд▓ рддрдХ рдоें рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдоें рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдЕрдЧ्рд░рдгी рднूрдоिрдХा рдиिрднा рд░рд╣ा рд╣ै।

6 comments :

  1. рд▓рдШुрдХрдеा рд╡िрдзा рдХे рдЕрддीрдд рдПрд╡ं рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░ाрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдпрд╣ рд▓ेрдЦ рдЙрд╕рдХे рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рд╕ंрдХेрдд рднी рджे рд░рд╣ा рд╣ै।
    рдЖрджрд░рдгीрдпा рдХांрддा рдЬी рдХे рдорд╣рддी рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ेрддु рд╕ाрдзुрд╡ाрдж।

    ReplyDelete
    Replies
    1. рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рд╣ेрддु рдЖрднाрд░ рдЖрдкрдХा

      Delete
  2. This comment has been removed by the author.

    ReplyDelete
  3. рдЖрджрд░рдгीрдпा рдХाрди्рддा рдЬी рдХा рдЖрд▓ेрдЦ рд╢ोрдзрдкрд░рдХ рдПрд╡рдо।рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै ,рд╣्рд░рджрдп рд╕े рдмрдзाрдИ рдЖрднाрд░ рд╕ेрддु рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдордг्рдбрд▓

    ReplyDelete
    Replies
    1. рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рд╣ेрддु рдЖрднाрд░ рдЖрдкрдХा

      Delete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।