рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдЙрдж्рднрд╡


- рдЗрдорд░ाрди рдЕंрд╕ाрд░ी

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдоाрдирд╡िрдХी, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж (рднाрд░рдд)
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 957 375 7203

рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдЬिрд╕े рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ ‘рдЧрдж्рдп рдХाрд▓’ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдХाрд▓  рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡्рдпाрдкрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдХाрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдЬैрд╕ी рд╡िрдзाрдУं рдХे рдЬрди्рдо рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд░рдЪрдиा рдХी рднाрд╖ा, рдХрдеाрдирдХ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдкाрдд्рд░ों рдХो рд▓ेрдХрд░ рднी рд░рд╣ा। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдПрдХ рджूрд╕рд░ा рдкрд╣рд▓ू рджेрдЦें рддो рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рднी рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ुрдЖ। рд╣рдо
рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рд╕рдордп рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдХा рднी рд╕рдордп рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рд╕ीрдзा-рд╕ीрдзा рдЕрд╕рд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЬुреЬाрд╡, рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рднी рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЧांрдзी рдХे рдЕрд╣िंрд╕ाрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдХрдИ рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рд▓िрдЦा рдЧрдпा। рдХुрдЫ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рддो, рдЦुрдж рдХो рдЧांрдзीрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рднी рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди 1936 рдХे рдмाрдж рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд▓ेрдЦрди рдХा рд░ूрдк рдмрджрд▓ा। рдЗрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рдиे рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддाрдУं рдХो рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рд╣िंрджी рдХे рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдоें рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди, рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡, рдЕрдоृрддрд░ाрдп рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдХिрд╕ाрдиों, рдордЬрджूрд░ों, рдорд╣िрд▓ाрдУं рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рддрдмрдХों рдХी рд╡рдХाрд▓рдд рдХी рдЧрдпी। рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдЕрд╕рд░ рд╕े рдЧांрдзी рдХा рдЖंрджोрд▓рди рддो рдлीрдХा рдкреЬा рд╣ी, рд╕ाрде рд╣ी рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдПрдХ рдмреЬे рд╡рд░्рдЧ рдХा рдЧांрдзीрд╡ाрдж рд╕े рдоोрд╣ рднंрдЧ рднी рд╣ुрдЖ। рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рд╣ी ‘рдЧрд░рдо рджрд▓’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ। рдЬो рдХрдИ рдоाрдпрдиों рдоें рдЧांрдзी рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рддрдеा рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрд╡ाрджी рднी рд░рд╣ा। рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рднी рдмुрдиिрдпाрджी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП। рдЕрдм рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рд░рдЪрдиा рдоें рдиिрд╣िрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ। рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд░ूрдк, рдЙрд╕рдХी рднाрд╖ा, рдЙрд╕рдХे рдХрде्рдп рддрдеा рдЙрд╕рдХा рд╕ौंрджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рднी рдмрджрд▓ा। рдкрд╣рд▓े рдЬрд╣ाँ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд░ूрдк-рд░ंрдЧ рдЙрд╕рдХे рдЪрд▓рдиे рдХा рдвंрдЧ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ौंрджрд░्рдп рдХो рджेрдЦा рдЬाрддा рдеा। рд╡рд╣ीं рдЕрдм рдХाрдордХाрдЬी рд╕्рдд्рд░िрдпों, рдордЬрджूрд░ों рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рджेрдЦрдиे рдХा рдирдпा рдирдЬрд░िрдпा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдирдпा рд╕ौंрджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдеा, рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрдардХ рдХे рд╕ौंрджрд░्рдпрдмोрдз рдХो рднी рдмрджрд▓рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдЖрд░ंрдн рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдЗрд╕ рд╕ौंрджрд░्рдпрдмोрдз рдХो рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХрд╡िрддा ‘рд╡рд╣ рддोрдб़рддी рдкрдд्рдерд░’ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै – рд╡рд╣ рддोрдб़рддी рдкрдд्рдерд░ / рджेрдЦा рдЙрд╕े рдоैंрдиे рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдХे рдкрде рдкрд░ / ...рд╢्рдпाрдо рддрди, рднрд░ рдмंрдзा рдпौрд╡рди / рддрди рдирдпрди, рдк्рд░िрдп рдХрд░्рдо рд░рдд рдорди / рдЧुрд░ु рд╣рдеौреЬा рд╣ाрде / рдХрд░рддी рдмाрд░-рдмाрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ / ...рд╕рдЬा рд╕рд╣рдЬ рд╕िрддाрд░ / рд╕ुрдиी рдоैंрдиे рд╡рд╣ рдирд╣ीं рдЬो рдеी рд╕ुрдиी рдЭंрдХाрд░ /...‘рдоैं рддोрдб़рддी рдкрдд्рдерд░।’1           
           ‘рд╕ुрдиी рдоैंрдиे рд╡рд╣ рдирд╣ीं рдЬो рдеी рд╕ुрдиी рдЭंрдХाрд░’ рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдпрд╣ рдкंрдХ्рддि рдХेрд╡рд▓ рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдирдИ рдирд╣ीं рдеी рдЕрдкिрддु рдкूрд░े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рдирдпा рдеा। рд╕ौंрджрд░्рдп рдХा рдРрд╕ा рдЪिрдд्рд░рдг рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХा। рдЪूँрдХि рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рддрдеा рдЪिंрддрди рдХी рдкрдж्рдзрддि рдпрдеाрд░्рде рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рд╕ीрдзा-рд╕ीрдзा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рднी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХो ‘рдж्рд╡ंрдж्рд╡ाрдд्рдордХ рднौрддिрдХрд╡ाрдж’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬिрд╕े рджूрд╕рд░े рд░ूрдк рдоें ‘рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рднौрддिрдХрд╡ाрдж’ рдХे рдиाрдо рд╕े рднी рдЬाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдХे рдЪिंрддрди рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдкрд░ рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।  рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡рд░्рдЧ-рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рд╣ी рдЕрдкрдиे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдмुрдиिрдпाрджी рддрдд्рд╡ рдмрддाрдпा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡рд░्рдЧ-рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХा рд░ूрдк рдЗрддрдиा рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рд░рдЪрдиाрдХाрд░, рдЪिंрддрдХ, рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиा рдкрдХ्рд╖ рдЪुрдиे। рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдХрд▓ाрдХाрд░, рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХो ‘рдЬрди’ рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдХी рдЬाрдиी  рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХрд▓ा, рдХрд▓ा рдХे рд▓िрдП рди рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдРрд╕े рддрдд्рд╡ों рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрд╕рдХा рд╕рд░ोрдХाрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╣ो рд╕рдХे। рд▓ेрдХिрди рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдРрд╕ा рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ी рд╣ो рдкाрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдмाрдд рд╕рд░्рд╡рд╡िрджिрдд рд╣ै рдХि рдЬрдирддा рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд▓िрдП рд▓рдб़рдиा рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд╣рд╕ рдХा рдХाрдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЬोрдЦिрдо рднी рдЙрдаाрдиा рдкрдб़рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд▓ोрдЧ рд╣ी рд╣िрдо्рдордд рдХрд░ рдкाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╕ंрдмंрдз рдПрдХ рдмुрдиिрдпाрджी рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдоें рдПрдХ рд▓ंрдмी рдмрд╣рд╕ рднी рд░рд╣ी рд╣ै। рджेрдЦा рдЬाрдпे рддो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрдж्рднрд╡ рдХे рд╕्рд░ोрдд рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╣ी рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдЙрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рд╡рдпं рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд▓िрдЦрддा, рдкрдв़рддा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдкрд░ рдЪिंрддрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЬुрдб़ाрд╡ рд╣ी рдЙрд╕े рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдмрдиाрддा рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХो рддрдп рдХрд░рддा рд╣ै। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें 1943 рддрдХ рдЖрддे-рдЖрддे рдЗрд╕ी рдл्рд░ाрдпрдбрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХा рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рддैрдпाрд░ рд╣ुрдЖ, рдЬिрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा  рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджिрдпों рдХी рдШोрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдЧрдпी। рдЗрди рдЧैрд░ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рдЪिंрддрдХों рдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी, рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдФрд░ рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХी рдоुрдЦ्рдп рднूрдоिрдХा рд░рд╣ी। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рдоांрдЧ рдХी рдЧрдИ рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЕंрддрддः рд╕्рд╡ाрдпрдд्рдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рднी рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рди рдоाрдирдХрд░ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд╡рд░्рдЧ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдХिрдП рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдП рдЬाрдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЬाрдпे। рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХрд▓ा рдХो рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЪिрдд्рдд рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рддрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рднीрддрд░ рдЬрд╣ाँ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдиे рдирдпी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा, рдЬिрд╕рдХा рд╕рд░ोрдХाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡ंрдЪिрдд рддрдмрдХों рдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рд╣ी рдоुрдЦ्рдп рдеी, рдЙрд╕рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕рдордп рдФрд░ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдиे ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рдХा рдЙрдж्рдШोрд╖ ‘рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ’ 1943 рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдХा рдЬрди्рдо рд╣ी рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдкрд░ рдЗрд╕ рдЖрд░ोрдк рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдоूрд▓рддः рдмौрдж्рдзिрдХрддा рд╕े рд▓ैрд╕ рддрдеा рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╡िрд░ोрдз рдХो рдмрдб़े рд╕्рддрд░ рдкрд░ рджрд░्рдЬ рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рджिрд╕ंрдмрд░ 1944 рдоें рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдоें рдЧैрд░ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджीрдпों рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдкрд░िрдорд▓’ рдиाрдордХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ। рдЗрд╕ рд╕ंрд╕्рдеा рдоें рдбॉреж рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी, рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рддрдеा рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣े। рд╡ैрд╕े рддो рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЖрдзाрд░ рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдоाрдиा рдЧрдпा, рдЬिрд╕рдоें рдл्рд░ाрдпрдб, рдПрдбрд▓рд░, рдпुंрдЧ рдЬैрд╕े рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рдиाрдо рдк्рд░рдоुрдЦ рд░рд╣ा рд╣ै। рдл्рд░ाрдпрдб рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдорди рдХे рддीрди рд░ूрдкों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै- рдЪेрддрди, рдкूрд░्рд╡ рдЪेрддрди рдФрд░ рдЕрдЪेрддрди। рдЗрд╕рдоें ‘рдЪेрддрди рдорди’ рдХा рд╕ीрдзा рд╕ंрдмंрдз рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рддрдеा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рднौрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рддो рд╡рд╣ीं ‘рдЕрдЪेрддрди’ рдХी рд╕्рдеिрддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдорди рдХी рд╡рд╣ рд╕्рдеिрддि рд╣ै, рдЬिрди рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдирд╣ीं рд░рд╣рддा рд▓ेрдХिрди рдпे рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдиिрд░ंрддрд░ рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рд░рд╣рдХрд░ рдЕрди्рдп рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд░рд╣рддी рд╣ैं। рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдХрд╣ें рддो рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЙрди рдЗрдЪ्рдЫाрдУं, рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХा рд╕рдоुрдЪ्рдЪрдп рд╣ै, рдЬो рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ, рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЬैрд╕ी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рд╕े рдЫुрдкाрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдорди рдоें рд╣ी рджрдмाрдП рд░рдЦрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рджрдоिрдд рдЗрдЪ्рдЫाрдПँ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрдЪेрддрди рдорди рдоें рд╕्рдеाрди рдкाрддी рд╣ैं рддрдеा рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдкों рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рд╣ैं। рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЗрд╕ी рд░ूрдк рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै।
рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдмрдб़े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рджेрдЦा рдЧрдпा, рдЬिрд╕рдоें рдХрд▓ा рдХा рдк्рд░ेрд░рдгाрд╕्рд░ोрдд, рдЙрд╕рдХा рд╢िрд▓्рдкрдкрдХ्рд╖ рддрдеा рдЙрд╕рдХे рд╕ृрдЬрди рдХी рдкूрд░ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдЗрд╕рдХे рдмрджрд▓ाрд╡ рд╕्рд╡рд░ूрдк рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि – “ рдЕрднिрдиेрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рдЧрдП рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рд╣рдо рдЕрдкрдиा рд╡рдХ्рддрд╡्рдп рдЙрдд्рддрдо рдкुрд░ुрд╖ рдПрдХрд╡рдЪрди рдоें рджेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджेрддे рд╣ैं, рдЕрднिрдиेрддा рдХो рд╡рд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣рдо рдирд╣ीं рджेрддे рдпाрдиी рдПрдХ рдЪेрд╣рд░ा, рдоाрд╕्рдХ рдЕрдерд╡ा рдкрд░ рдкрд░्рд╕ोрдиा рд╣рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд╣ै, рд╕्рд╡рдпं рдирдЯ рд╣рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдХाрд╡्рдп рдоें рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдХाрд╡्рдп рдоें рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рд╣рд░ ‘рдоैं’ рдкрд░्рд╕ोрдиा рд╣ोрддा рд╣ै, рдЕрднिрдиेрдп рдЪрд░िрдд्рд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрдм рдХрд╡ि рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиी рдмाрдд рднी рдХрд╣рддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╣рдоें рддрднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдм рд╡рд╣ рдХрде्рдп рдЕрдерд╡ा рд╡рдХ्рддрд╡्рдп рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХрд╡ि рдХा рди рд╣ोрдХрд░ рдПрдХ рдкрд░्рд╕ोрдиा рдЕрдерд╡ा рдЕрднिрдиेрдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрд╕рдХा рд╣ो।’’3  рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░рдЪрдиा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рддрдеा рдЙрд╕рдХे рддрдХрдиीрдХ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЗрддрдиी рдЧंрднीрд░рддा рд╕े рдЪिंрддрди рд╕ंрднрд╡рддः рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╣ी рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рдеा। рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬिрди рд░ूрдкों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЙрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╕рдоूрд╣ рдХो рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा।
рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рдаीрдХ-рдаीрдХ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдоें рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХो рдорджрдж рдоिрд▓ी। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕंрддрд░्рдорди рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдРрд╕ा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХрд╣ीं рдирд╣ीं рджिрдЦрддा। рджेрдЦा рдЬाрдпे рддो 1944-45 рдХा рджौрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рджौрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдПрдХ рддрд░рдл рдЬрд╣ाँ рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рд╡िрд╢्рд╡ рдпुрдж्рдз рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдеी, рддो рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рднाрд░рдд рдРрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рджोрд╣рд░ा рдоाрд░ рдЭेрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рдпрд╣ी рд╡рд╣ рд╕рдордп рдеा рдЬрдм рднाрд░рдд рдХे рднीрддрд░ рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдкрд░ рдеी। рдПрдХ рддрд░рдл рдоुрд╕्рд▓िрдо рдиेрддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдЖрд░рдХ्рд╖िрдд рдиिрд░्рд╡ाрдЪрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдирд╣ीं рддो рдЕрд▓рдЧ рджेрд╢ ‘рдкाрдХिрд╕्рддाрди’ рдХी рдоांрдЧ рдХी рдЬा рд░рд╣ी рдеी, рддो рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╣ुрдХूрдордд рд╕े рд╕्рд╡ाрдзीрди рд╣ोрдиे рдХी рд▓рдб़ाрдИ рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдкрд░ рдеी। рдРрд╕े рдоें рднाрд░рддीрдп рдпुрд╡ा рд╡рд░्рдЧ рдХे рднीрддрд░ рдЬो рдЪेрддрдиा рддैрдпाрд░ рд╣ो рд░рд╣ी рдеी, рдЙрд╕рдХा рдЕрд╕рд░ 1947 рдоें рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рджंрдЧे рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдЦा। рдЬिрд╕рдоें рд╣рдЬाрд░ों-рд▓ाрдЦों рд▓ोрдЧ рдмेрдШрд░ рд╣ुрдП, рдоाрд░े рдЧрдП। рдРрд╕ी рддрдоाрдо рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рдЕрд╕рд░ рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрджी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╕ौंрджрд░्рдп рдкрд░ рднी рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдЪि рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдЧрдИ। рджेрдЦा рдЬाрдпे рддो рдЬрдм-рдЬрдм рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдирдИ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рд╣ै, рддрдм-рддрдм рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдЦाрд╕рддौрд░ рдкрд░ рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдЧрд╣рд░े рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдорд╕рд▓рди рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╢ोрд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рдХा рдЖрдЧрдорди рд╣ुрдЖ, рднाрд╖ा рд╕рд░рд▓-рд╕рд╣рдЬ рд╣ुрдИ, рдХाрд╡्рдп рдХी рд╢ैрд▓ी рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХ рд╣ुрдИ рддो рд╡рд╣ीं, рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХे рдЬрди्рдо рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдирдпे рдмिрдо्рдмों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ, рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░ рдХी рдмाрдд рддрдеा рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдЬोрд░ рджिрдпा। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХी рдХрд╡िрддा ‘рдирджी рдХे рдж्рд╡ीрдк’ рдоें рд╣рдо рдЗрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХो рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं- рд╣рдо рдирджी рдХे рджीрдк рд╣ैं / рд╣рдо рдирд╣ीं рдХрд╣рддे рдХि рд╣рдо рдХो рдЫोрдб़ рдХрд░ рд╕्рд░ोрддрд╕्рд╡िрдиी рдмрд╣ рдЬाрдП / рд╡рд╣ рд╣рдоें рдЖрдХाрд░ рджेрддी рд╣ै /...рдХिंрддु рд╣рдо рдмрд╣рддे рдирд╣ीं рд╣ैं। рдХ्рдпोंрдХि рдмрд╣рдиा рд░ेрдд рд╣ोрдиा рд╣ै / рд╣рдо рдмрд╣ेंрдЧे рддो рд░рд╣ेंрдЧे рд╣ी рдирд╣ीं।4                             
рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рд░рдЪрдиा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдЖрд╕्рд╡ाрджрди рдХो рд▓ेрдХрд░ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рддрдеा рдкाрдардХ рдХे рдмौрдж्рдзिрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХो рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं рддрдеा рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рднी рдЬोрд░ рджेрддे рд╣ैं рдХि рд╕ौंрджрд░्рдп рдХी рдЕрдиुрднूрддि рднी рдоूрд▓рддः рдмुрдж्рдзि рддрдд्рд╡ рдХा рд╣ी рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╣ै। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдЗрд▓िрдпрдЯ рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рд░рдЪрдиा рдХो рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं рдмрдЬाрдП рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХो рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рдоाрди्рдпрддा рд░рд╣ी рд╣ै рдХी рдХрд╡ि рдпा рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рддो рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдоाрдз्рдпрдо рднрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдЗрд╕рд╕े рднी рдЖрдЧे рдЕрдкрдиे рдПрдХ рдиिрдмंрдз рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдоैं рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рд▓िрдЦрддा рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╣ै рдХ्рдпा? рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдЕрдЬ्рдЮेрдп рд╕्рд╡рдпं рд╕े рднी рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдЕрдкрдиे рдкाрдардХों рд╕े рднी। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “ рдоैं ‘рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп’ рдирд╣ीं рд▓िрдЦрддा। рдХोрдИ рднी рдХрд╡ि рдХेрд╡рд▓ рдоाрдд्рд░ ‘рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп’ рд▓िрдЦрддा рд╣ै рдпा рд▓िрдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдоैंрдиे рдЕрдкрдиे рдХो рд╕рджा рдЕрд╕рдорд░्рде рдкाрдпा рд╣ै। рдЕрди्рдп рдХрд╡िрдпों рдХी рднांрддि рдЕрд╣рдо् рдоुрдЭрдоें рднी рдоुрдЦрд░ рд╣ै, рдФрд░ рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдоेрд░े рд▓िрдП рднी рдХिрд╕ी рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ै; рдкрд░ рдХ्рдпा рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे-рдЖрдк рдоें рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╣ै?’’5       
рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдЕрдкрдиे рдЗрди рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдРрд╕ी рдХрдИ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХो рдЦंрдбिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬो рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕рджिрдпों рд╕े рдмрдиी рд╣ुрдИ рдеी। ‘рд╕्рд╡ाрди्рддः рд╕ुрдЦाрдп’ рдХी рдмाрдд рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиे рднी рдХी рдеी ‘рд╕्рд╡ाрди्рддःрд╕ुрдЦाрдп рддुрд▓рд╕ी рд░рдШुрдиाрде рдЧाрдеा’ рдкрд░ंрддु рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдоाрди्рдпрддा рдХो рднी рд╕िрд░े рд╕े рдирдХाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рджेрдЦा рдЬाрдпे рддो рдЕрдкрдиे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдк्рд░рдпोрдЧрдзрд░्рдоी рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдк्рд░рдпोрдЧाрдд्рдордХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी ‘рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ’ 1943 рдХो рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдк्рд░рдпोрдЧ рд░рдЪрдиा рдоें рднाрд╖ा, рдХрде्рдп, рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा, рд╢िрд▓्рдк, рдмिрдо्рдм рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрди рдк्рд░рдпोрдЧों рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрдзाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬाрдП рддो, рдпे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХрд╡िрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЕрдзिрдХ рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд▓ंрдмी рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡ैрд╕े рддो рд▓ंрдмी рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦрдиे рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдЗрд╕рд╕े рдкीрдЫे рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдоें рднी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рддрдеा рдирдИ рдХрд╡िрддा рддрдХ рдЖрддे-рдЖрддे рдЗрд╕ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдФрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкूрд░्рдгрддा рдоें рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЖрд╣्рд╡ाрди рд╕े рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рдд्рддा рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиे, рд╕рдордЭрдиे рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ो рд╕рдХी। рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдорджрдж рдоिрд▓ी।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рдШोрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиे рдХे рдмाрдж рднी, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдкрдиी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рджिрд▓ाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдпрд╣ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХे рдк्рд░рдпाрд╕ ‘рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ’ рдХो рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдХрд╣рдиा рдаीрдХ рдирд╣ीं рд╣ै। рдаीрдХ рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдд рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╕े рдХोрдИ рд▓ेрдиा-рджेрдиा рдирд╣ीं рд╣ै। рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕рдХे ‘рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ’ рдФрд░ ‘рдирдИ рдХрд╡िрддा’ рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХो рдПрдХ рдХрд░рдХे ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рд╕े рдЬोрдб़рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХे рдХाрд░рдгों рдХो рдЕрдЧрд░ рд╣рдо рджेрдЦे рддो рдкाрддे рд╣ैं рдХि рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ рддрдеा рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╣ी рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें ‘рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж’ рдХा рдЦंрдбрди рд╣ुрдЖ рддрдеा рдЬिрди рдирдИ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХे рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдирдП рд░ूрдкों рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рдЧрдИ, рдЙрд╕рд╕े рд╣ी ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж’ рдХा рднी рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ। рдорд╕рд▓рди рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдоें рдЬिрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рдЧिрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡े рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдЕрдЬ्рдЮेрдп рддрдеा рдЕрди्рдп рдЧैрд░ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рднी рдЧिрдиाрдпी рдЬाрддी рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдк्рд░рдпोрдЧрдзрд░्рдоी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЙрди्рд╣ें ‘рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी’ рдХрд╣рдиे рдХा рдЪрд▓рди рд╣िंрджी рдХे рджूрд╕рд░े рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдоें рдмреЭा। рдЕрди्рдпрдеा рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рд╕े рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХी рдоाрди्рдпрддाрдУं рддрдеा рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХो рдиिрдХाрд▓ рджिрдпा рдЬाрдП рддो рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдоें рдмрдЪेрдЧा рд╣ी рдХ्рдпा?
рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें ‘рдирдИ рдХрд╡िрддा’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдЬрдЧрджीрд╢рдЪंрдж्рд░ рдЧुрдк्рдд, рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдкрдд्рд░िрдХा рдоूрд▓рддः ‘рдкрд░िрдорд▓рд╡ाрджी’ рд╡िрдЪाрд░ों рддрдеा рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ोрдз рд╕्рд╡рд░ूрдк рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा। рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдоें рдЖ рд░рд╣ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рднी рдЗрд╕ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖्рдп рд░рд╣ा। рдЗрд╕ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд╕ाрде рдХी рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╣ै, рд╕्рд╡рдпं рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХी рдоाрди्рдпрддाрдУं рд╕े рднी рдЗрд╕рдХा рд▓ेрдиा-рджेрдиा  рдирд╣ीं  рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-” рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि ‘рддीрд╕рд░ा рд╕рдк्рддрдХ’ рдХे рд╕ंрдХрд▓рдирдХрд░्рддा рдФрд░ рд╕ंрдкाрджрдХ ‘рдЕрдЬ्рдЮेрдп’ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд  рдЙрд╕рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рдЬो рд╡िрдЪाрд░ ‘рдирдИ рдХрд╡िрддा’ рдФрд░ ‘рдирдП рдХрд╡ि’ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдЙрдирд╕े рди рдХेрд╡рд▓ рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдХा рд╕्рд╡рд░ рдЯрдХрд░ाрддा рд╣ै рд╡рд░рди् рдХुрдЫ рдЕंрд╢ों рддрдХ рдЙрд╕рдХा рдЦंрдбрди рднी рдХрд░рддा рд╣ै।’’6
рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा рддрдеा рдирдП рдХрд╡ि рдХे рднीрддрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рд░ूрдв़िрд╡ाрджी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдоोрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдирдП рдХे рдк्рд░рддि рдмेрд░ुрдЦी। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдЬрд╣ाँ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ौंрджрд░्рдпрдмोрдз, рдЙрд╕рдХे рдЖрд╕्рд╡ाрджрди рддрдеा рдЙрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдоें рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдмрдб़ी рднूрдоिрдХा рдоाрдирддे рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдж्рд╡ाрд░ा рдХाрд╡्рдп рдЖрд╕्рд╡ाрдж рдХे рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдкों рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдЙрдирдХी рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि –”рдХрд╡िрддा рдХा рдЖрд╕्рд╡ाрджрди рдЙрд╕рдХी рд╡рд╕्рддु, рдЙрд╕рдХी рд╢ैрд▓ी, рдЙрд╕рдХे рд╕्рд╡рд░-рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдЕрдерд╡ा рдЕрд░्рде-рд╕ंрдЧрддि рдЖрджि рдХिрд╕ी рдЕंрд╢ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рджृрд╖्рдЯि рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП।’’7
рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рд╕्рддुрддрдХрд░्рддा, рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЬिрди рддрдд्рд╡ों рдХो рдЧिрдиा рд░рд╣े рд╣ैं, рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпे рддрдд्рд╡ рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рднी рд░рд╣े рд╣ैं। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рднीрддрд░ рдЬिрди рдирд╡ीрдирддाрдУं рдХी рдмाрдд рдХी рдЧрдИ, рдЙрди рдирд╡ीрдирддाрдУं рдХे рдкीрдЫे рднाрд╖ा, рд╢िрд▓्рдк, рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рд╣ी рддो рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд░рд╣े рд╣ैं। рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХा рд▓िрдЦा рд▓ेрдЦ ‘рд▓рдШु рдоाрдирд╡ рдХे рдмрд╣ाрдиे рдирдИ рдХрд╡िрддा рдкрд░ рдПрдХ рдмрд╣рд╕’ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें рд╢ाрд╣ी рдЬी рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрддे рд╣ैं рдХि рдЬिрд╕ рд▓рдШु рдоाрдирд╡ рдХा рд╣ाрдоी рдмрдирдХрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрднрд░ा рдеा, рдХ्рдпा рдЙрд╕рдХी рдЕрдм рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै? рд╢ाрд╣ी рдЬी рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рд▓рдШु рдоाрдирд╡ рдХो рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдкुрдиः рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдиे рдХो рд▓ेрдХрд░ рднी рд╣ै।
  1951 рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХेंрдж्рд░िрдд ‘рдЖрд▓ोрдЪрдиा’ рдиाрдордХ рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдЙрдж्рднрд╡, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдкрд░िрдкेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рд╣ा рд╣ै। рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХुрдЫ рдоूрд▓рднूрдд рд▓рдХ्рд╖्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдП рдЧрдП рдеे। рдЙрди  рдЪिंрддाрдУं рдХो ‘рдЖрд▓ोрдЪрдиा’ рдк्рд░рдердо рдЕंрдХ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХीрдп рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкूрд░े рд╕ंрдкाрджрдХीрдп рд▓ेрдЦ рдоें рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рддрдеा рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣ो рд░рд╣े рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें рдЙрди рддрдоाрдо рд╡िрд╖рдорддाрдУं рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдкैрджा рд╣ुрдИ। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдирдП рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоाрди-рдоूрд▓्рдпों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рдХी рдУрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рджिрдЦाрдИ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ंрдмंрдз рдХрд░ाрдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдоें рдЙрд╕рдиे рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╢ुрдж्рдз рдХрд▓ा рд╡ाрджी, рдЕрд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдк्рд░рддिрдЧाрдоी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рднी рдХिрдпा। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдпрджि рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдкрдиे рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ाрдд्рдордХ рдкрде рдкрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рддो рд╕ंрднрд╡рддः рдЖрдЬ рдХी-рд╕ी рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рди рдлैрд▓ी рд╣ोрддी। рд╣рдоाрд░ा рдЖрд▓ोрдЪрдиा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдзिрдХ рд╕ंрдкूрд░्рдг рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХा рд╣ोрддा।’’9 
рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдпрд╣ рдЪिंрддा 1951 рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЬрдмрдХि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХा рджौрд░ 1936 рд╕े 1943 рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд░рд╣ा рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рдЬो рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрдд рд╣ै, рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдоुрдЦ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдорд╕рд▓рди рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рдмाрдж рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рддрдеा рдирдИ рдХрд╡िрддा, рдЬिрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЙрд╕рдХो рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЙрддрдиा рдорд╣рдд्рд╡ рдирд╣ीं рджेрддे рд╣ैं। рдЪूँрдХि рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рдЪिंрддрдХ рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХो рдЦрдб़ा рдХिрдпा рдЧрдпा। рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдпрд╣ рдЭрдЧрдб़ा рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕े рд╣ी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЙрд╕рдХी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдкрд░ рдмрд╣рд╕ рд╣ोрддे рд░рд╣े  рд╣ैं। 1936 рдХे рд▓рдЦрдирдК рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЬिрди рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЧрдИ, рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЗрди рдмрд╣рд╕ों рдХा рдХेंрдж्рд░ рдмिंрджु рдЙрд╕ी рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рд░рд╣ा рд╣ै। ‘рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрдХ рд╕ंрдШ’ рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рддрдп рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि ‘рдЙрдкрдпोрдЧिрддा’ рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा рдХा рдоूрд▓ рддрдд्рд╡ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХрд╣рддे рд╣ैं- “ рдоुрдЭे рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдоें рд╣िрдЪрдХ рдирд╣ीं рдХि рдоैं рдФрд░ рдЪीрдЬों рдХी рддрд░рд╣ рдХрд▓ा рдХो рднी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХी рддुрд▓ा рдкрд░ рддौрд▓рддा рд╣ूं। рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕ौंрджрд░्рдп-рд╡ृрдд्рддि рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рдиा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣рдоाрд░े рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЖрдиंрдж рдХी рдХुंрдЬी рд╣ै; рдкрд░ рдРрд╕ा рдХोрдИ рд░ुрдЪिрдЧрдд рдоाрдирд╕िрдХ рддрдеा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЖрдиंрдж рдирд╣ीं, рдЬो рдЕрдкрдиी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХा рдкрд╣рд▓ू рди рд░рдЦрддा рд╣ो।’’10                             
‘рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрдХ рд╕ंрдШ’ рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ीрдп рд╡рдХ्рддрд╡्рдп рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬिрди рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рд╣ैं, рдЙрдирдоें рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдХी рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ी рднूрдоिрдХा рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕ी рдХा рдЕрд╕рд░ рдеा, рдЬрдм рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХрд▓ा рдХा рд╕рдоाрдЬ рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рдЙрдкрдпोрдЧ рдкрд░ рдз्рдпाрди рдПрдХाрдЧ्рд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЬो рдЬрдоीрди рддैрдпाрд░ рд╣ुрдИ, рдЙрд╕рд╕े рдмाрдж рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХो рд╕рд╣ी рджिрд╢ा рдоें рдЖрдЧे рдмреЭрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдоिрд▓ी। рдпрд╣ рдЕрдХाрд░рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдХि 50 рдХे рдмाрдж рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рдмाрд░ рдкुрдиः рд╕ाрдаोрдд्рддрд░ी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдиाрдо рд╕े рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╢ोрд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा  рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдмрдиा। рдЕрдкрдиी рдмौрдж्рдзिрдХрддा рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि-рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдп рдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी, рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рд░рдЪрдиाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рджिрдЦाрдпा рдЬा рд╕рдХा рдФрд░ рди рд╣ी рдЬрдирддा рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЙрд╕ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕рд░ोрдХाрд░ рд╣ो рд╕рдХा, рдЬिрддрдиा рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХा।
рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рддрдеा рдЧैрд░ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдмрд╣рд╕ рдХी рдПрдХ рд▓ंрдмी рдкрд░ंрдкрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░ंрдкрд░ा рдЦेрдоेрдмाрдЬी рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рд╣ोрддी рд░рд╣ी, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдкрд░ рдмुрд░ा рдЕрд╕рд░ рдкреЬा। рдЗрд╕ рдмрд╣рд╕ рдоें рдПрдХ рдЦेрдоा, рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддा рд╣ै, рддो рджूрд╕рд░ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो। рдПрдХ рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा, рдЙрд╕рдХी рдкीрдб़ा рд╣ै, рддो рджूрд╕рд░े рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдорди рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдорди рдХी рдХुंрдаा, рдиिрд░ाрд╢ा рдЖрджि рдордиोрд╡ृрддिрдпों рдХो рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдоें рдорддрднेрдж рдХा рд╣ोрдиा рддो рд╕рдордЭ рдоें рдЖрддा рд╣ै, рдкрд░ 1947 рдХे рдмाрдж рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрдХों рдХे рднीрддрд░ рд╣ी рд╡िрд░ोрдз рдХे рд╕्рд╡рд░ рдлूрдЯрдиे рд▓рдЧें। рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЪिंрддाрдЬрдирдХ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдХाрд░рдг рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ рдкाрд░्рдЯी рдХे рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд▓ेрдЦрдХ рд╕ंрдШ рдкрд░ рднी рджिрдЦाрдИ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдкूрд░े рд╡िрд╡ाрдж рдоें рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдЕрдоृрддрд░ाрдп, рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡, рдк्рд░рдХाрд╢рдЪंрдж्рд░ рдЧुрдк्рдд рдФрд░ рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХो рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрд╡ाрдж рдХे рдХрдИ рдХाрд░рдгों рдоें рдПрдХ рдХाрд░рдг рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦे рдЧрдП рд▓ेрдЦ ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд░рдЦ’ рдХो рдмрддाрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдгрддाрдУं рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХुрдд्рд╕िрдд рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХी рдЦुрд▓рдХрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХी рдУрд░ рднी рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдЗрд╕ рд╡िрд╡ाрдж рдХा рдХाрд░рдг 1937 ‘рд╡िрд╢ाрд▓ рднाрд░рдд’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдХे рдЫрдкे рд▓ेрдЦ ‘рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा’ рдХो рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рд╡िрд╡ाрдж рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоाрд░्рдЪ-1937 рдХे ‘рд╡िрд╢ाрд▓ рднाрд░рдд’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╢िрд╡рд░ाрдЬ рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдХे рд▓ेрдЦ ‘рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा’ рд╕े рд╣ुрдИ। рдХिрд╕ी рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЗрд╕рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा рд╣ो, рдпाрдж рдирд╣ीं; рд╕ाрдоाрди्рдп рд╣िंрджी рд▓ेрдЦрдХों рдФрд░ рдкाрдардХों рдоें рдЗрд╕рдХे рд╡िрд░ूрдж्рдз рддीрд╡्рд░ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ुрдИ, рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै।”11 рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдЗрд╕ рд╡िрд╡ाрдж рдХा рдПрдХ рдФрд░ рдХाрд░рдг рд╕िрддंрдмрд░ 1947 рдХे ‘рд╣ंрд╕’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЕрдоृрдд рд░ाрдп рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдкूрдЫे рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рдиों рдХो рднी рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЕрдоृрддрд░ाрдп рдж्рд╡ाрд░ा рдХुрд▓ 7 рдк्рд░рд╢्рди рдкूрдЫे рдЧрдП рд╣ैं, рдЬो рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╣ैं। рдЬिрдирдХा рдЬрд╡ाрдм рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдоें рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рджूрд╕рд░े рд░ूрдк рдоें рджेрдЦें рддो рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЬो рд╡िрд╡ाрдж рдкैрджा рд╣ुрдЖ, рдЙрд╕рдоें рдЗрддрдиी рдмрд╣рд╕ें рд╣ुрдИं рдЙрд╕рдХा рд╕ीрдзा-рд╕ीрдзा рдлाрдпрджा рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╣ुрдЖ। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ, рдХрд▓ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рддो рдЪрд░्рдЪा рд╣ुрдЖ рд╣ी, рд╕ाрде рд╣ी рдЪिंрддрди рдХे рдРрд╕े рдкрд╣рд▓ू рднी рдиिрдХрд▓рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдП рдЬो рдЕрдмрддрдХ рд╣िंрджी рдкाрдардХों рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рдеे। рдЬैрд╕े рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз, рдХрд▓ा рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рд╕ंрдмंрдз, рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдоाрдирджंрдб, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рд╕ंрдмंрдз рдЬैрд╕े рдЕрдиेрдХ рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рд╕ाрд░्рдердХ рдмрд╣рд╕े рд╣ुрдИ। рдЬिрд╕рд╕े рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХो рдирдпा рдоाрд░्рдЧ рддो рдоिрд▓ा рд╣ी, рд╕ाрде рд╣ी рдХрдИ рдЕрдирд╕ुрд▓рдЭे рд╕ंрджрд░्рднों рдХो рднी рд╕ाрдл рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдкрдиे рд╕рдорд╕्рдд рд░ूрдкों рдоें рдпрд╣ рд╡िрдорд░्рд╢ рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЖрдзाрд░ рд▓ेрдХрд░ ‘рдЖрд▓ोрдЪрдиा’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣ो рд╕рдХा।

рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рде рд╕ूрдЪी:-

1. рд░ाрдЧ-рд╡िрд░ाрдЧ (рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╕ंрдХрд▓рди) рд╕ंрдкाрджрдХ: рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рд╖рд╖्рдЯрдо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1980, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-118 -119
2. рдоुрдХ्рддिрд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХी рднूрдоिрдХा: рд╡िрдЬрдп рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ंрд╕्рдеाрди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2015, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 13-14
3. рдЪौрдеा рд╕рдк्рддрдХ, рд╕ंрдкाрджрдХ:рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ- рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рд╡िрд╣ाрд░, рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1979, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 12
4. рд╕рджाрдиीрд░ा рднाрдЧ-1, рд╕ंрдкाрджрдХ: рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рдиेрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1986, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 252
5. рдЖрдд्рдордиेрдкрдж: рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1960, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 37
6. рдирдИ рдХрд╡िрддा: (рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдкрдХ्рд╖) рд╕ंрдкाрджрдХ: рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд, рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2000, рд╕ंрдЦ्рдпा 50
7. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 18
8. рдирдИ рдХрд╡िрддा (рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдкрдХ्рд╖) рд╕ंрдкाрджрдХ, рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд, рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2000, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 37
9. рдЖрд▓ोрдЪрдиा (рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा) рд╕ंрдкाрджрдХ: рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди, рдк्рд░рдердо рдЕंрдХ, рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рд╖, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 1 (рд╕ंрдкाрджрдХीрдп рд╕े)
10. рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп: рдк्рд░ेрдордЪंрдж, рд╣ंрд╕ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдирд╡ीрди рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2001, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 18-19
11. рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп: рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1984, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 5

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।