рдЖрдУ рд╣िंрджी рд╕ीрдЦें - рднाрдЧ 4

рдбॉ. рд╕рдд्рдпрд╡ीрд░ рд╕िंрд╣

рд╕рдд्рдпрд╡ीрд░ рд╕िंрд╣

рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЖрдЪाрд░्рдп (рд╣िंрджी)
рд▓ा. рдм. рд╢ा. рд░ाрдЬрдХीрдп рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдХोрдЯрдкूрддрд▓ी (рдЬрдпрдкुрд░) 303108, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рднाрд░рдд
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 979 996 4305; рдИрдоेрд▓: drsatyavirsingh@gmail.com

рд╣िंрджी рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдмोрд▓िрдпाँ


рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдордиुрд╖्рдпों рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ोрддा рд╣ैрдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рднाрд╖ाрдУं рдХा рднी рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдРрд╕ी рднाрд╖ाрдУं рдХा рд╕рдоूрд╣рдЬिрдирдХा рдЬрди्рдо рдХिрд╕ी рдПрдХ рдоूрд▓ рднाрд╖ा рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ो; рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рд▓рдЧрднрдЧ 3000 рднाрд╖ाрдУं рдХो 12 рдоुрдЦ्рдп рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдпे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ैं -
1.
рднाрд░ोрдкीрдп (рднाрд░рдд-рдпूрд░ोрдкीрдп)
2.
рдж्рд░рд╡िрдб़
3.
рдЪीрдиी
4.
рд╕ेрдоेрдЯिрдХ
5.
рд╣ेрдоेрдЯिрдХ
6.
рдЖрдЧ्рдиेрдп
7.
рдпूрд░ाрд▓ - рдЕрд▓्рдЯाрдЗрдХ
8.
рдмाँрдЯू
9. 
рдЕрдоेрд░िрдХी (рд░ेрдб рдЗंрдбिрдпрди)
10. 
рдХाрдХेрд╢рд╕
11.
рд╕ूрдбाрдиी
12.
рдмुрд╢рдоैрди

рд╣िंрджी рддрдеा рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рднाрд╖ाрдПँ (рдЧुрдЬрд░ाрддी, рд╕िंрдзी, рдХрд╢्рдоीрд░ीрдЙрдб़िрдпा, рдЕрд╕рдоिрдпाрдЙрд░्рджूрдорд░ाрдаी, рдкंрдЬाрдмीрдмांрдЧ्рд▓ा рдЖрджि) рдЖрд░्рдп рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рднाрд╖ाрдПँ рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ैं рдЗрдирдХा рдоूрд▓ рд╕्рд░ोрдд рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╣ै рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рднाрд╖ाрдПँ рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬीрдЬрд░्рдордиिрдХ, рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ीрд░ूрд╕ीрдлाрд░рд╕ीрдЧ्рд░ीрдХрдЖрджि рднाрд░ोрдкीрдп рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рднाрд╖ाрдПँ  рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै  рднाрд░ोрдкीрдп рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рднाрд░рддीрдп рд╢ाрдЦा рдХोрднाрд░рддीрдп рдЖрд░्рдп рднाрд╖ा рд╢ाрдЦा рдХे рдиाрдо рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЗрд╕рдХा рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рд░ूрдк рд╡ैрджिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕े рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдФрд░ рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।  рд╡ैрджिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рддрдХ рдХा рд╕рдлрд░ рдиिрдо्рди рдЪрд░рдгों рдоें рдкूрд░्рдг рд╣ुрдЖ -

1.
рд╡ैрджिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд (1500 рдИ.рдкू. рд╕े 800 рдИ.рдкू.) рдЗрд╕рдоें рдЪाрд░ рд╡ेрджों рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ुрдИ।
2.
рд▓ौрдХिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд (800 рдИ.рдкू. рд╕े 500 рдИ.рдкू.) рдЬिрд╕рдоें рд░ाрдоाрдпрдг, рдорд╣ाрднाрд░рдд, рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХा рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЖрджि  рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ुрдИ।
3.
рдкाрд▓ि рдФрд░ рдк्рд░ाрдХृрдд (500 рдИ.рдкू. рд╕े 500 рдИ. рддрдХ) рд▓ौрдХिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХा рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд░ूрдк рдеा рдЗрд╕рдоें рдмौрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ुрдИ।
4.
рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ (500 рдИ. рд╕े 1000 рдИ. рддрдХ) рдк्рд░ाрдХृрдд рдХा рдмрджрд▓ा рд░ूрдк рд╕ाрдордиे рдЖрдпाрдЬिрд╕े рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।  рджेрд╢ рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे  6 рд░ूрдк рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеे-
1.
рд╢ौрд░рд╕ेрдиी
2.
рдоाрдЧрдзी
3.
рдЕрд░्рдж्рдзрдоाрдЧрдзी
4.
рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ी
5.
рдм्рд░ाрдЪреЬ
6.
рдкैрд╢ाрдЪी

рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд  рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рдЫрд╣ рд░ूрдкों  рдоें рд╕े рд╢ौрд░рд╕ेрдиी, рдоाрдЧрдзी рдФрд░ рдЕрд░्рдзрдоाрдЧрдзी рд░ूрдкों рд╕े рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрди рд░ूрдкों рдХो рдкाँрдЪ рдЙрдк рднाрд╖ाрдПँ рдПрд╡ं рдЕрдЯ्рдаाрд░рд╣ рдмोрд▓िрдпों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡рд░्рдгрди рд╣рдоाрд░ा рдЖрд▓ोрдЪ्рдп рд╡िрд╖рдп рд╣ै।

рд╣िंрджी рд╢рдм्рдж рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि -
                                     
рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣िंрджी рд╢рдм्рдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕िंрдзु (рдирджी рдХा рд╡ाрдЪрдХ) рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХी 'рд╕' рдз्рд╡рдиि  рдлाрд░рд╕ी рдоें  'рд╣' рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХा рд╢рдм्рдж 'рд╕िंрдзुрдИрд░ाрдиिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा  'рд╣िंрджू' рд░ूрдк рдоें рд╡िрддрд░िрдд рд╣ोрддा рдеा। рдбॉ. рднोрд▓ाрдиाрде рддिрд╡ाрд░ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 'рд╣िंрджी' рд╢рдм्рдж рдоें 'рдИрдХ' рдк्рд░рдд्рдпрдп рд▓рдЧाрдХрд░ 'рд╣िंрджीрдХ' рд╢рдм्рдж рдмрдиा рдЬिрд╕рд╕े рдЧ्рд░ीрдХ рднाрд╖ा рдоें 'рд╣िंрджीрдХ' рдФрд░ 'рдЗंрджिрдХा' рддрдеा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें 'рдЗंрдбिрдпा' рд╢рдм्рдж рдмрдиे। 'рд╣िंрджीрдХ' рд╢рдм्рдж рдХाрд▓ांрддрд░ рдоें  'рдХ' рдзрд╡рдиि рдХे рд▓ुрдк्рдд рд╣ो рдЬाрдиे рд╕े рд╣िंрджी рдмрдиाрдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдеा рд╣िंрдж (рднाрд░рдд) рдХा।

рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдмोрд▓िрдпाँ -
                                 
рд╣िंрджी рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд 5 рдЙрдкрднाрд╖ाрдПँ  (рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╣िंрджी, рдкूрд░्рд╡ी рд╣िंрджी, рдмिрд╣ाрд░ी рд╣िंрджी, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рд╣िंрджी рдФрд░ рдкрд╣ाрдб़ी рд╣िंрджी) рдФрд░ рдЗрдирдХी 18 рдмोрд▓िрдпाँ  рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдЗрди рдкाँрдЪ рдЙрдкрднाрд╖ाрдУं рддрдеा рдЗрдирдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд  рдк्рд░рдоुрдЦ 18 рдмोрд▓िрдпों рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡рд░्рдгрди рдиिрдо्рдирд╡рдд् рд╣ै -

рдХ‌‌ . рдкрд╢्рдЪिрдоी  рд╣िंрджी -
                         
рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╣िंрджी рдордз्рдп рджेрд╢ рдХी рднाрд╖ा рд╣ै।  рдЗрд╕рдоें рд╣рд░िрдпाрдгा рд░ाрдЬ्рдпрджिрд▓्рд▓ी, рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рднोрдкाрд▓ рдПрд╡ं рд╕ंрдкूрд░्рдг рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕рдоाрд╡िрд╖्рдЯ рд╣ै।  рдЗрд╕рдХी рдкाँрдЪ рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं - рдм्рд░рдЬрднाрд╖ाрдЦрдб़ी рдмोрд▓ी, рдмांрдЧрд░ूрдмुंрджेрд▓ी рдФрд░ рдХрди्рдиौрдЬी।

1.
рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा -
                    '
рдм्рд░рдЬрд╢рдм्рдж рд╕ंрд╕्рдХृрдд 'рд╡्рд░рдЬрдХा рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд░ूрдк рд╣ै।  рдм्рд░рдЬ рдХा рдкुрд░ाрдиा рдЕрд░्рде рдкрд╢ुрдУं рдХा рдпा  рдЧोрдУ рдХा рд╕рдоूрд╣ рдпा рдЪाрд░ाрдЧाрд╣ рд╣ै।  рдкрд╢ु рдкाрд▓рди рдХे рдк्рд░ाрдзाрди्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХрджाрдЪिрдд рдм्рд░рдЬ рдХрд╣рд▓ाрдпा рдФрд░ рдпрд╣ाँ  рдХे рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдХी рдмोрд▓ी рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХрд╣ी рдЧрдИ। рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рдордз्рдпрд╡рд░्рддी рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рдиिрдо्рди рджेрд╢ों  рдоें рд╣ैрдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдордеुрд░ा, рдЕрд▓ीрдЧрдв़, рдЖрдЧрд░ा, рдмुрд▓ंрджрд╢рд╣рд░, рдПрдЯा, рдоैрдирдкुрд░ी, рдмрджाрдпूँ рддрдеा рдмрд░ेрд▓ी рдЬिрд▓ेрд╣рд░िрдпाрдгा рдХे рдЧुрд░ुрдЧ्рд░ाрдо  рдЬिрд▓े рдХी рдЫोрдЯी рд╕ी рдкрдЯ्рдЯीрд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рднрд░рддрдкुрд░, рдзौрд▓рдкुрд░рдХрд░ौрд▓ी рддрдеा рдЬрдпрдкुрд░ рдХा рдкूрд░्рд╡ी рднाрдЧ; рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХा рдкрд╢्рдЪिрдоी рднाрдЧ।  рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ - рднрд░рддрдкुрд░ी, рдЕंрддрд░्рд╡ेрджी, рднुрдХ्рд╕ा, рдбांрдЧी, рдоाрдеुрд░ी  рдЖрджि рд╣ै।  рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдбॉ. рд╕рдд्рдпेंрдж्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ुрдЖрдЬिрд╕рдоें рдЗрд╕рдХा  рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд░ूрдк рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ोрддा рд╣ै। рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕рдоें рд╢िрд╖्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рд╡िрдкुрд▓  рдоाрдд्рд░ा рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ 16рд╡ीं  рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ैрдЬрд╣ाँ рдм्рд░рдЬрдк्рд░рджेрд╢ рдоें   рдЧौрдб़ीрдп рд╡ैрд╖्рдгрд╡, рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕ंрдк्рд░рджाрдп  рдЕрдерд╡ा рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧ рдХेंрдж्рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдП।  рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рд╣рд░ рдХोрдиे рдоें рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рдЪрдиा рд╣ोрддी  рд░рд╣ी।  рд╕ूрд░рджाрд╕ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡ि рдеे। рд╕ूрд░ рдХे  рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕, рдиंрджрджाрд╕, рд░рд╣ीрдо, рд░рд╕рдЦाрди, рдмिрд╣ाрд░ी, рджेрд╡, рдХрд╡ि рд░рдд्рди рд░рдд्рдиाрдХрд░ рдЖрджि рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХे рдХрд╡ि рдеे।  рдЗрд╕рдХो рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЖрдЬ рддीрди рдХрд░ोреЬ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ै рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ 30,000 рд╡рд░्рдЧ рдоीрд▓ рдоें рд╣ै।

рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं -
рдУрдХाрд░рдмрд╣ुрд▓ाрд▓ेрдиो, рджेрдиो, рдЭрдЧрд░ो, рдмोрджो, рднрд▓ो, рдзोрдЯो, рдХрд░ेрдЧो, рдмрдбो, рдмрд╕ेрд░ो, рднрдпो, рдЖрджि
рд╡्рдпंрдЬрдиांрдд рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрдХाрд░ांрдд -  рд╕рдмु, рдоाрд▓ु, рд╣िंрджु, рд╕ाрд╕ु।
рд▓ рдФрд░ реЬ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ 'рд░' рдХрд░ рджेрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि - рдкрд░рдпो (рдкреЬा), рдЭрдЧрд░ो (рдЭрдЧреЬा), рдкीрд░ो (рдкीрд▓ा), рджुрдмрд▓ो (рджुрдмрд▓ा)
рдиे рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдиै, рдХो рдХा рдХूं, рд╕े рдХा рд╕ों, рдкрд░ рдХा рдкै рдЖрджि।
рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдм्рд░рдЬ рдХुрдЫ рдФрд░ рд╢рдм्рдж рдирдЬीрд░ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं  - рддिрд░िрдпा (рд╕्рдд्рд░ी), рд▓ेрдЬ (рд░рд╕्рд╕ी), рдЧाрдо (рдЧाँрд╡), рд╕ाрдЖрдм (рд╕ाрд╣рдм)рдиिрдЬ (рдЕрдиाрдЬ), рдЙрдЬीрддो (рдЙрдЬाрд▓ा), рдоौंреЬी (рд▓реЬрдХी), рдЦाрддी (рдмрдврдИ), рдЖрд▓рдХрд╕ (рдЖрд▓рд╕्рдп)рддाрд░ी (рдЪाрдмी), рджूрдж (рджूрдз), рдЫुрд▓рдХा (рдЫिрд▓рдХा),  рдХрдХрдИ (рдХंрдШी), рдЬेрд╣рд░ि (рдШреЬा),  рдоैंрддाрд░ी (рдоाँ), рд░ाрд╕ौ (рдЭрдЧреЬा), рдмीрдЬрдиा (рдкंрдЦा), рдкुंрдЧा (рдЙрдкрдж्рд░рд╡ी),  рджाँрддрди (рджाँрдд) рдЖрджि рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।

2.
рдЦреЬी рдмोрд▓ी
                       
рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдиाрдо рд╣ैं - рд╣िंрджुрд╕्рддाрдиी, рдЦреЬी рдмोрд▓ी, рдиाрдЧрд░ी, рдЯрдХрд╕ाрд▓ी рд╣िंрджी, рдкрд░िрдиिрд╖्рдаिрдд рд╣िंрджी, рд╕рд░рд╣िंрджी рдФрд░ рдХौрд░рд╡ी। рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпोрдЧ рд▓рд▓्рд▓ूрд▓ाрд▓ рдЬी рдиे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдк्рд░ेрдо рд╕ाрдЧрд░ рдХे рдоुрдЦ्рдп рдкृрд╖्рда рдкрд░ 1803 рдИрд╕рд╡ी рдоें рдХिрдпा।  рдЗрд╕ी рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде 1823 рдИрд╕рд╡ी рдХे рдмाрдж рд╣िंрджी рдоें рд╣ुрдЖ। рдЬो рд╣िंрджी рдЖрдЬ рд╣рдоाрд░ी рд░ाрдЬрднाрд╖ा рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ैрд╡рд╣ рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдХा рд╣ी рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рд╣ै। рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рджो рдЕрд░्рдеों рдоें рд╣ोрддा рд╣ैрдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╣िंрджी рдХे рдЕрд░्рде рдоें рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рджिрд▓्рд▓ी- рдоेрд░рда рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХी рд▓ोрдХ рдмोрд▓ी рдХे рдЕрд░्рде рдоें।  рдпрд╣ाँ рджूрд╕рд░ा рдЕрд░्рде рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ैрдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрд╕्рдХृрдд्рдпाрдпрди рдиे рдЗрд╕े  рдХौрд░рд╡ी рдиाрдо рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдХिрдпा।  рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдоें рдЦрдб़ी рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде рд╡िрд╡ाрджाрд╕्рдкрдж рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै।  рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЦрдб़ी рдХा рдЕрд░्рде рд╢ुрдж्рдз (рдЦрд░ी) рдоाрдирддे рд╣ैंрддो рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЦрдб़ी рдкाрдИ рдХे рдЕрд░्рде рдоें рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдХुрдЫ рдЦрдб़ी рдЕрд░्рдеाрдд् рдХрд░्рдХрд╢ рдз्рд╡рдиि рдХे рдЕрд░्рде рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ (рдк्рд░ाрдХृрдд) рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ - рджेрд╣рд░ाрджूрди рдХा рдоैрджाрдиी рднाрдЧрд╕рд╣ाрд░рдирдкुрд░, рдоुрдЬрдл्рдлрд░рдирдЧрд░, рдоेрд░рда, рджिрд▓्рд▓ी рдХा рдкूрд░्рд╡ी рднाрдЧрдмिрдЬрдиौрд░рд░ाрдордкुрд░, рдоुрд░ाрджाрдмाрдж, рдЕंрдмाрд▓ा рдФрд░ рдкрдЯिрдпाрд▓ा рдХा рдкूрд░्рд╡ी рднाрдЧ рдЖрджि рд╣ै।  рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░ рд╡िрдкुрд▓ рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рдЗрд╕рдХे рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдкрд╡ाреЬा рдиाрдЯрдХ, рд▓ोрдХрдХрдеाрд▓ोрдХрдЧीрдд рдЖрджि рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं।
рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ -
рджीрд░्рдШ рд╕्рд╡рд░ рдХे рдмाрдж рдоूрд▓ рд╡्рдпंрдЬрди рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдж्рд╡िрдд्рд╡ рд╡्рдпंрдЬрди-  рдмेрдЯ्рдЯा, рдмाрдк्рдкू, рд░ोрдЯ्рдЯी, рд╕рдЬ्рдЬा,рдЧрдб्рдбी, рдЦाрди्рдиा рдЖрджि
рдорд╣ाрдк्рд░ाрдг рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЕрд▓्рдкрдк्рд░ाрдг рдХा рдЖрдЧрдо -  рджेрдХ्рдЦा, рднूрдХ्рдЦा, рд░рдХ्рдЦा।
рди рдХा рдг  - рдЕрдкрдгा, рд░ाрдгीрдЬाрдгा
рд▓ рдХा рд│  -  рдХाрд│,рдЕрдХाрд│,рдиीрд│ा,рдкीрд│ा
рдЖрдХाрд░ांрдд рдмрд╣ुрд▓ рд╢рдм्рдж - рдШोреЬा
рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрдд рдоें рджीрд░्рдШ рд╕्рд╡рд░ рд╢рдм्рджों рдХा рдЖрдиाрдиिрдзी, рдкрд╢ू
рдорд╣ाрдк्рд░ाрдг рдХो рдЕрд▓्рдкрдк्рд░ाрдг рдХрд░ рджेрдиा - рд╕ुрд░ाрдИ (рд╕ुрд░ाрд╣ी), рджрдкेрд░ (рджोрдкрд╣рд░), рдЬीрдм (рдЬीрдн), рдкौрджा (рдкौрдзा), рдмोрдЬ (рдмौрдЭ), рдзंрджा (рдзंрдзा), рднूрдХ (рднूрдЦ),рд╣ोрдЯ (рд╣ोрда), рдоैंрдмी (рдоैं рднी), рдирдИ  (рдирд╣ीं),  рд╣ैं।
рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд  рд╣ै।

3.
рдмाँрдЧрд░ू
               
рдмाँрдЧрд░ू рдХा рджूрд╕рд░ा рдиाрдо рд╣рд░िрдпाрдгрд╡ी рд╣ै рдЗрд╕ рднूрдЦंрдб рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдпрд╣ाँ  рдХी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рдмाँрдЧрд░ू рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдмाँрдЧрд░ рдХा рдЕрд░्рде рд╢ुрд╖्рдХ рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рднूрдоि рд╣ै।  рдХрд░рдиाрд▓, рд░ोрд╣рддрдХ, рджिрд▓्рд▓ी рддрдеा рд╣िрд╕ाрд░ рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддे рд╣ैं।  рдЗрд╕рдХा рдкुрд░ाрдиा рдиाрдо рдХुрд░ू рдЬांрдЧрд▓  рд╣ै।  рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рднाрд╖ा рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी (рдХौрд░рд╡ी) рдХा рд░ूрдкांрддрд░ рд╣ै।  рдмाँрдЧрд░ू рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЙрдд्рддрд░ी рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै।  рдЗрд╕ рдмोрд▓ी рдХा рдмाँрдЧрд░ू рдиाрдо рдбॉ рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдХा рджिрдпा рд╣ुрдЖ рд╣ै।  рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣рд░िрдпाрдгा рд╢рдм्рдж  рд╣рд░ि+ рдпाрдиा рд╕े рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рд╣рд░िрдг्рдпाрд░рдг्рдп (рд╣рд░ाрд╡рди) рдХा рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рд╣ै рдбॉ. рд╣рд░рджेрд╡ рдмाрд╣рд░ी рдиे рдЗрд╕рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдЕрд╣ीрд░ рд╕े рдоाрдиी рд╣ै, рдЬो рдоुрдЦ - рд╕ुрдЦ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ीрд░ рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।  рдЗрд╕рдоें 'рдЖрдиा' рд╢рдм्рджांрд╢ рдЬोрдб़ рдХрд░ (рдЖрдиा рд╕्рдеाрди рд╕ूрдЪрдХ рд╣ै, рдЬैрд╕े - рддेрд▓ंрдЧाрдиा, рд░ाрдЬрдкूрддाрдиा рдоें) рдЕрд░िрдпाрдиा рдиिрд░्рдоिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ैрдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде 'рдЕрд╣ीрд░ों рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░' рдЖрдЬ рднी рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдЕрд╣ीрд░ рдпा рдЬाрдЯ  рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ैं рдЬाрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рдиाрдо 'рдЬाрдЯू' рднी рд╣ै।  рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдЕंрдмाрд▓ा рдХे рджрдХ्рд╖िрдг- рдкрд╢्рдЪिрдо рдХा рд╕ंрдкूрд░्рдг рднू- рднाрдЧ рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣рд░िрдпाрдгा рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै।  рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।  рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рднी рдмोрд▓िрдпों рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рдЗрд╕рдоें рднी рд╣ै рдмाँрдЧрд░ू рдХी рдз्рд╡рдиिрдпाँ рд╡рд╣ी рд╣ैं рдЬो рдХौрд░рд╡ी рдХी рд╣ै।

рдмाँрдЧрд░ू рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ -
рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░  'рд▓' рдХा 'рд│'  -  рдХाрд│ा, рдоाрд│ा
рдПрдХ рд╡्рдпंрдЬрди рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдж्рд╡िрдд्рд╡ - рдмाрдм्рдмू, рднीрдд्рддрд░, рдЧाрдбрд░ी
рди рдХा рдг - рд╣ोрдгा
рд╕рд╣ाрдпрдХ рдХ्рд░िрдпा  рд╣ूँ, рд╣ै, рд╣ैं, рд╣ो рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕ूं, рд╕ै, рд╕ैं рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ।
реЬ рдХा рдб  - рдмреЬा, рдкेреЬ  рдЖрджि।
рдЗрд╕рдХे рд╢рдм्рдж,-рднрдг्рдбाрд░ рдоें рдХुрдЫ рдиिрд░ाрд▓े рд╢рдм्рдж рд╣ैंрдЬैрд╕े - рд╕ौреЬ (рд░рдЬाрдИ), рдХीреЬी (рдЪींрдЯी), рд╣ोрдХ्рдХा (рд╣ुрдХ्рдХा), рдЪाँрджрдиा (рдк्рд░рдХाрд╢), рдЦोрд╕ा-рдЦाрд╕ी (рдЫीрдиा-рдЭрдкрдЯी), рдзौрд▓ा (рд╢्рд╡ेрдд), рддाрд╡реЬा (рдШाрдо, рдзूрдк), рдмोрдХ (рдмрдХрд░ा), рдЧुрдЯ्рдаा (рдЕँрдЧूрдаा), рдмाрдг (рд░рд╕्рд╕ी), рд╕ीрд▓ा (рдардг्рдбा), рдмीрд░ (рд╕्рдд्рд░ी), рджुрдЖрдИ (рджрд╡ा) рдЖрджि।

4.
рдмुंрджेрд▓ी -
               
рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб рдХी рднूрдоि рдоें  рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмोрд▓ी рдХो рдмुंрджेрд▓ी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।  рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдиाрдо рдмुंрджेрд▓рдЦंрдбी рднी рд╣ै। рдпрд╣ рдиाрдо рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рднाрд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмुंрджेрд▓ी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै।  рдЕрддः рднाрд╖ा рд╕ीрдоांрдХрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмुंрджेрд▓ी рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдмाँрджा рдЬिрд▓े рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рднाрдЧ рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд╣рдоीрд░рдкुрд░, рдЙрд░рдИ, рдЬाрд▓ौрди, рдЭाँрд╕ी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ै।  рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдпрд╣ рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рднिंрдб, рдоुрд░ैрдиा, рд╢िрд╡рдкुрд░ीрдЫрддрд░рдкुрд░рдкрди्рдиा, рдЯीрдХрдордЧрдв़, рджрдоोрд╣рдЧुрдиा, рд╡िрджिрд╢ाрд╕ाрдЧрд░рд░ाрдпрд╕ेрди, рднोрдкाрд▓ рдХा рдХुрдЫ рднाрдЧрд╣ोрд╢ंрдЧाрдмाрдж, рдиृрд╕िंрд╣рдкुрд░, рдЬрдмрд▓рдкुрд░, рдмैрддूрд▓рдЫिंрджрд╡ाрдб़ा, рдФрд░ рд╕िрд╡рдиी рдХे рднाрдЧ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдиे рдмुंрджेрд▓ी рдХे рдЕрдиेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ूрдкों рдХी  рдЪрд░्рдЪा рдХी рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рдиाрдо рднी рдЧिрдиाрдП рд╣ैं, рдЬैрд╕े - рд▓ोрдШाрддी (рд╣рдоीрд░рдкुрд░) рдЪрд░рдЦाрд░ी (рдЬाрд▓ौрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी) рдкрд╡ाрд░ी (рдЙрдд्рддрд░ - рдкूрд░्рд╡ рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдФрд░ рджрддिрдпा рдХी рдмोрд▓ी), рдЦрдЯोрд▓ा (рдкрди्рдиा, рджрдоोрд╣ рдЬिрд▓े рдХी рдмोрд▓ी), рдмрдиाрдлрд░ी (рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб рдХी рдоुрдЦ्рдп рдмोрд▓ी), рдХुрди्рдж्рд░ी (рд╣рдо्рдоीрд░рдкुрд░  рдЬिрд▓े рдХी), рдиिрднрд╣ (рдЬाрд▓ौрди рдХी), рднрджौрд░ी (рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░,рдЖрдЧрд░ा, рдоैрдирдкुрд░ी, рдЗрдЯाрд╡ा рдХी рдмोрд▓ी), рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рдоिрд╢्рд░िрдд рдмोрд▓िрдпाँ (рд▓ोрдзीрдЫिंрджрд╡ाрдб़ा рдмुंрджेрд▓ीрдиाрдЧрдкुрд░ी рд╣िंрджी) рдмुंрджेрд▓ी рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╣ै।  рдмुंрджेрд▓ी рдоें рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХाрдлी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдИрд╕ुрд░ी рдХी рдлाрдЧ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд▓ोрдХрдЧाрдеा  'рдЖрд▓्рд╣ाрдЬिрд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ा рд╣ै; рдоूрд▓рдд: рдмुंрджेрд▓ी рдХी рдПрдХ рдЙрдкрдмोрд▓ी рдмрдиाрдлрд░ी рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдеी। рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХेंрдж्рд░  рд░рд╣ा рд╣ै।  рдХेрд╢рд╡рджाрд╕рдмिрд╣ाрд░ीрдорддिрд░ाрдордкрдЬрдиेрд╢рд╢्рд░ीрдкрддि, рд░рд╕рдиिрдзि, рдаाрдХुрд░рдкрдж्рдоाрдХрд░ рднрдЯ्рдЯ рдЖрджि рдХрд╡ि рдпрд╣ीं рдХे рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдеे। рдХрддिрдкрдп рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдХा рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХे рд╕ाрде рдмुंрджेрд▓ी рдоें рднी рд╕рдоृрдж्рдз рдХाрд╡्рдп  рд╣ै।  рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдФрд░ рдмुंрджेрд▓ी рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдЕंрддрд░ рд╣ै।

рдмुंрджेрд▓ी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ -
рдорд╣ाрдк्рд░ाрдг рд╡्рдпंрдЬрдиों рдХा рдЕрд▓्рдкрдк्рд░ाрдгीрдХрд░рдг - рджрдИ (рджрд╣ी), рдХंрджा (рдХंрдзा), рд╕ूрджो (рд╕ूрдзो), рдЧрджा (рдЧрдзा), рдХрдИ (рдХрд╣ी), рдЪाрдп (рдЪाрд╣े), рд▓ाрдм (рд▓ाрдн), рднूँрдХ (рднूрдЦ), рдоौं (рдоुँрд╣)
рд╕ рдХा рдЫ -рд╕ीреЭी (рдЫीреЬी)
рдЪ рдХा рд╕ - рд╕ाँрдЪे (рд╕ांрд╕ी)
рд╢рдм्рдж рдХे рдмीрдЪ рдоें  'рд░' рдХा рд▓ोрдк рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬैрд╕े- рд╕ाрдП (рд╕ाрд░े), рддुрдоाрдУ (рддुрдо्рд╣ाрд░ा), рдЧाрдИ (рдЧाрд░ी),рднाрдИ (рднाрд░ी) рдЖрджि।

5.
рдХрди्рдиौрдЬी
                 
рдлрд░्рд░ूрдЦाрдмाрдж (рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░рджेрд╢) рдЬिрд▓े рдХे  рдХрди्рдиौрдЬ рдирдЧрд░ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рдХрди्рдиौрдЬी рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдХрди्рдиौрдЬ рдХाрди्рдпрдХुрдм्рдЬ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░  рдЙрд╕рдХा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рднी рд╣ै। рдкुрд░ाрдиे рдЬрдирдкрджों рдоें рдпрд╣ рд╣ै рдкांрдЪाрд▓ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддा рд╣ै। рдХрди्рдиौрдЬ рдкрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдХाрд▓ рдоें рд╣рд░्рд╖рд▓рд▓िрддाрджिрдд्рдп рдФрд░ рдиाрдЧрднрдЯ्рдЯ рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рд╡рд╣ाँ рдЧрд╣реЬрд╡ाрд▓  рд░ाрдЬрдкूрддों рдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХिрдпा।  рд╕рди्  1193 - 94 рдоें рдЬрдпрдЪंрдж рдХा рдкрддрди рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд्   рдХрди्рдиौрдЬ рдкрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╢ाрд╕рдХों рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдпा। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рдоें  рдХрди्рдиौрдЬ рдХा рдЗрддрдиा рдорд╣рдд्рд╡ рд░рд╣ा рдХि рдЗрд╕  рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рд╣ी рдХрди्рдиौрдЬी  рдкреЬ  рдЧрдпा। рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╣िंрджी рдХी  рдкाँрдЪ рдмोрд▓िрдпों рдоें рд╕े рдПрдХ  рддрдеा рдзीрд░ेंрдж्рд░ рд╡рд░्рдоा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХा рд╣ी рдПрдХ рдкूрд░्рд╡ी рд░ूрдк  рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рд╕े рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рд╕ाрдо्рдп  рд╣ै рдХि рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрд╕े рдм्рд░рдЬ рдХा рд╣ी рдЕंрд╢ рдоाрдирддे рд╣ैं।  рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै рди рдХि рдЕрд▓рдЧ рд╕े рдЗрд╕рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ो। рдХрдиौрдЬी рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢  рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै।  рдХрди्рдиौрдЬी рдХा рдХेंрдж्рд░ рдХрди्рдиौрдЬ рд╣ै।  рдЬो рдЗрд╕ рд╕рдордп рдлрд░्рд░ुрдЦाрдмाрдж рдЬिрд▓े рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддा рд╣ै। рд╡िрд╢ुрдж्рдз рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдЗрдЯाрд╡ा, рдлрд░्рд░ुрдЦाрдмाрдж рдФрд░ рд╢ाрд╣рдЬрд╣ाँрдкुрд░ рдЬिрд▓े рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХाрдирдкुрд░, рд╣рд░рджोрдИ, рдкीрд▓ीрднीрдд рдЬिрд▓े рднी рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдХुрд▓ рдЪौрдб़ाрдИ 40 рдоीрд▓ рд╡ рд▓ंрдмाрдИ 160 рдоीрд▓ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै।  рдЗрд╕рдХी рдЙрдк рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैंрдЖрджрд░्рд╢ рдХрди्рдиौрдЬीрдкрдЫрд░ुрд╡ा, рдмुрдХ्рд╕ा, рд╕ंрдбीрд▓ी, рдЗрдЯाрд╡ी,рд╢ाрд╣рдЬрд╣ाँрдкुрд░ी рдФрд░ рдкीрд▓ीрднीрддी।  рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╡ि  рдЪिंрддाрдордгि, рдорддिрд░ाрдорднूрд╖рдг, рдиीрд▓рдХंрда рдЗрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкैрджा рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЙрдХाрд░ांрддрддा (рдЦाрддु, рд╣ाрд░ू, рд╕рдмु) рдФрд░ рдУрдХाрд░ांрддрддा (рд╣рдоाрд░ो рдпा рд╣рдоाрдУ)рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं।

рдЦ. рдкूрд░्рд╡ी рд╣िंрджी -
                       
рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рдоैं рдЬिрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдЙрдд्рддрд░ рдХोрд╕рд▓ рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд╕рд▓ рдХे рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░рддे рдеे, рдЙрд╕े рд╣ी рдЕрдм рдкूрд░्рд╡ी рд╣िंрджी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।  рдЗрд╕рдХी рддीрди рдк्рд░рдоुрдЦ рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं  - рдЕрд╡рдзी, рдмрдШेрд▓ी рдФрд░ рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ी।  рдЗрд╕рдоें рдЕрд╡рдз (рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдкूрд░्рд╡ी рдЬिрд▓े),рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдХा рдмрдШेрд▓рдЦंрдб рдФрд░ рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд्   рдХाрдирдкुрд░ рд╕े рдоिрд░्рдЬाрдкुрд░ рддрдХ (рд▓рдЧрднрдЧ 240 рдХिрдоी.)рдФрд░ рд▓рдЦीрдордкुрд░ рдХी рдЙрдд्рддрд░ी рд╕ीрдоा рд╕े рджुрд░्рдЧ рдмрд╕्рддрд░ рдХी рд╕ीрдоा рддрдХ (рд▓рдЧрднрдЧ 900 рдХिрдоी.) рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкूрд░्рд╡ी рд╣िंрджी рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।  рдкूрд░्рд╡ी рд╣िंрджी рдХा рдЬрди्рдо (рд╡िрдХाрд╕) рдЕрд░्рдзрдоाрдЧрдзी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै। рд╕рдоाрдирддा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЬिрддрдиा  рдШрдиिрд╖्рда рд╕ंрдмंрдз рдЕрд╡рдзीрдмрдШेрд▓ी рдФрд░ рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ी рдоें рд╣ै, рдЙрддрдиा  рд╣िंрджी рдХी рдЕрди्рдп рдЙрдкрднाрд╖ाрдУं рдоें рдирд╣ीं рд╣ै।  рдкूрд░्рд╡ी рд╣िंрджी рдХी рддीрди рдмोрд▓िрдпों рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрд░िрдЪрдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं -

1.
рдЕрд╡рдзी
                 
рдЕрд╡рдзी рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЕрд╡рдз рдХी рднाрд╖ा। рдЕрд╡рдз рдиाрдо рдХा рд╕ूрдмा рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХे рдордз्рдп рдХाрд▓ीрди рд╢ाрд╕рди рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеा।  рдЗрд╕рдХे рдкूрд░्рд╡ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдпрд╣ी рдк्рд░рджेрд╢ рдХोрд╕рд▓ рдХे рдиाрдо рд╕े рд╡िрдЦ्рдпाрдд рдеा। рдЗрд╕рдХा рдиाрдо рдЕрдпोрдз्рдпा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдпोрдз्рдпा рдХे рд▓िрдП рдЕрд╡рдз рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рдоिрд▓рддा рд╣ै, рдмрд╕ рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рдЕрд╡рдзी  рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрд░्рдзрдоाрдЧрдзी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрд╡рдзी рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै।  рдЗрд╕рдХी рдоुрдЦ्рдп рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ рд╣ै - рдмैрд╕рд╡ाрдб़ीрдХोрд╕рд▓ी, рдоिрд░्рдЬाрдкुрд░ीрдмрдиौрдзी  рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рдиाрдо рдкूрд░рдмी  рднी рд╣ै।  рдпрд╣ рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд▓рдЦрдирдК, рдЙрди्рдиाрд╡, рд░ाрдпрдмрд░ेрд▓ी, рд╕ीрддाрдкुрд░, рдмाрд░ाрдмंрдХीрдЧौंрдбा, рдмрд╣рд░ाрдЗрдЪ, рд╕ुрд▓्рддाрдирдкुрд░, рдк्рд░рддाрдкрдЧрдв़, рдлैрдЬाрдмाрдж, рд▓рдЦीрдордкुрд░ рдЦीрд░ी рдЬिрд▓ों рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЧंрдЧा рдкाрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдлрддेрд╣рдкुрд░, рдк्рд░рдпाрдЧ, рдоिрд░्рдЬाрдкुрд░ (рдЙрдд्рддрд░ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рднाрдЧ), рдЬौрдирдкुрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдпрд╣ рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।  рдоिрд╢्рд░िрдд рд░ूрдк рд╕े рдоुрдЬрдл्рдлрд░рдкुрд░ рдЬिрд▓े рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ै।   рдЕрд╡рдзि рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рджोрдиों рд╣ी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╡ि рдоुрд▓्рд▓ा рджाрдКрдж, рдХुрддुрдмрди, рдЬाрдпрд╕ी, рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕, рдЙрд╕рдоाрди, рд╕рдмрд▓ рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди, рдоंрдЭрди, рд╕्рд╡ाрдоी рдЕрдЧ्рд░рд░рджाрд╕рдЬाрдирдХी рд╢рд░рдг, рдорд╣ाрд░ाрдЬ рд░рдШुрд░ाрдЬ рд╕िंрд╣, рдоाрдзрд╡ाрдиंрдж, рдкंрдбिрдд рдж्рд╡ाрд░рдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░, рд░рдордИ рдХाрдХा, рдмрд▓рднрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рджीрдХ्рд╖िрдд, рджрдпाрд╢ंрдХрд░ рджीрдХ्рд╖िрдд  'рджेрд╣ाрддी', рд╡ंрд╢ीрдзрд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рд╢िрд╡рджुрд▓ाрд░े рдд्рд░िрдкाрдаी, рд░рдоाрдХांрдд рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡, рдЖрджि  рд╣ै।

рдЕрд╡рдзी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं -
'
рд╣' рдХा рдЖрдЧрдо -  рд░рдИрд╕ (рд░рд╣ीрд╕) рдЗрдЪ्рдЫा (рд╣िрдЪ्рдЫा)
'
рд░' рдХा рдЖрдЧрдо - рдкрд╕ंрдж (рдкрд░рд╕ंрдж)рд╡िрдпोрдЧ (рд╡िрд░ोрдЧ)
рдР, рдФ рдХा рдЕрдИ
рдорд╣ाрдк्рд░ाрдгीрдХрд░рдг рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि - рдкुрдиः (рдлुрди), рдкेреЬ (рдлेрдб)
рд╡ рдХा рдм - рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी, рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп (рдмिрдж्рдпाрд░्рдеी, рдмिрдж्рдпाрд▓рдп)

2.
рдмрдШेрд▓ी
               
рдмрдШेрд▓рдЦंрдб рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмोрд▓ी рдмрдШेрд▓ी рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдмрдШेрд▓рдЦंрдб рдХा рдиाрдордХрд░рдг рдмрдШेрд▓े рд░ाрдЬрдкूрддों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрдб़ा। 12 рд╡ीं рд╢рддी  рдоें рдмрдпाрдШ्рд░ рджेрд╡ рдиे рдмрдШेрд▓ рд░ाрдЬ рдХी рдиींрд╡ рдбाрд▓ी।  рдЗрд╕рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдкрд░ рд╡ाрдХाрдЯрдХ рдФрд░ рдХрд▓рдЪुрд░ी рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ों рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рд░ीрд╡ाँ рдмрдШेрд▓ рд░ाрдЬाрдУं рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд░рд╣ी рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдмрдШेрд▓ी рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рдиाрдо рд░ीрд╡ाँрдИ (рд░ीрдоाрдИ) рднी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрд╡рдзि рдФрд░ рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ी рдХे рдордз्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।  рдмрдШेрд▓ी рдХा рдЙрдж्рднрд╡  рдЕрд░्рдж्рдзрдоाрдЧрдзी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рд╣ी рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै।  рдпрдж्рдпрдкि рд▓ोрдХрдордд рдЗрд╕े  рдЕрд▓рдЧ рдмोрд▓ी рдоाрдирддा рд╣ै, рдХिंрддु рднाрд╖ा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдпрд╣ рдЕрд╡рдзी  рдХी рд╣ी рдЙрдкрдмोрд▓ी  рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕े рд╣рдо рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрд╡рдзी рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं।  рд╡िрд╢ुрдж्рдз рдмрдШेрд▓ी рд░ीрд╡ाँ, рд╢рд╣рдбोрд▓, рд╕рддрдиा рдФрд░ рд╕ीрдзी рдЬिрд▓ों рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।  рдоिрд╢्рд░िрдд рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рдЬрдмрд▓рдкुрд░ (рдХрдЯрдиी рддрд╣рд╕ीрд▓) рдФрд░ рдмाँрджा рдЬिрд▓े рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧ рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।  рдоांрдбрд▓ा рдХी рдЬрдирдЬाрддिрдпाँ рдЬिрд╕  рдмोрд▓ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ैрдЙрд╕рдоें рдмрдШेрд▓ी, рдорд░ाрдаी рдФрд░ рдмुंрджेрд▓ी рдХा рд╕рдо्рдоिрд╢्рд░рдг рд╣ै।  рдмрдШेрд▓ी рдХी рдХुрдЫ рдЙрдкрдмोрд▓िрдпों  рдХी рднी рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдЬिрдирдоें-1.рддिрд░рд╣ाрд░ी  (рдлрддेрд╣рдкुрд░,рдмाँрджा рдФрд░  рд╣рдоीрд░рдкुрд░ рдХे рдпрдоुрдиा рддрдЯ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी) 2. рдЧрд╣ोрд░ा (рдмाँрджा рдХे рдкूрд░्рд╡ी рднाрдЧ) 3. рдЬुрд╣ाрд░ (рдмाँрджा рдЬिрд▓े рдХी рдХेрди рдФрд░ рдирдЧेрди рдирджिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी) 4. рдЧोंрдбрд╡ाрдиी (рдордг्рдбрд▓ा рдФрд░ рд░ीрд╡ाँ рдХे рдЧोреЬों рдХी рдмोрд▓ी) рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдмрдШेрд▓ी рдХा рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै, рди рдХि рд╢िрд╖्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп।

рдмрдШेрд▓ी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ  рд╣ैं -
рд╕рд░्рд╡рдиाрдоों рдоें рдоुрдЭे рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдо्рд╡ां, рдоोрд╣ी рддрдеा рддुрдЭे рдХे рд╕्рдеाрди рдлрд░ рдд्рд╡ां, рддो рд╣ी
рд╡िрд╢ेрд╖рдг рдоें рд╣ा рдк्рд░рдд्рдпрдп (рдиीрдХрд╣ा)
рдЕрди्рдп -рдШोреЬा рдХा рдШ्рд╡ाреЬ, рдоोрд░ рдХा рдо्рд╡ाрд░, рдкेрдЯ рдХा рдк्рдпाрдЯ, рджेрдд рдХा рдж्рдпाрдд рдЖрджि।

3.
рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭी
                 
рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдЬрдирдкрдж рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмोрд▓ी рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ी рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।  рдпрд╣ рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ुрдП рд╡рд░्рддрдоाрди рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдк्рд░ांрдд рдХे рд╕рд░рдЧुрдЬा, рд░ाрдпрдЧрдв़, рдмिрд▓ाрд╕рдкुрд░, рд░ाрдпрдкुрд░, рджुрд░्рдЧ, рд░ाрдЬрдиांрджрдЧाँрд╡ рдФрд░ рдмрд╕्рддрд░ рдЬिрд▓ों рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдХे рдмाрд╣рд░ рдпрд╣ рдоिрд╢्рд░िрдд рд░ूрдкों рдоें рдоंрдбрд▓ा, рднंрдбाрд░ा, рдмाрд▓ाрдШाрдЯ, рд╕ंрдмрд▓рдкुрд░  рдФрд░ рдЫोрдЯा рдиाрдЧрдкुрд░ рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдиाрдордХрд░рдг рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рди्  1493 рдИ. рдХे рдмाрдж рд╣ी рдоिрд▓рддा рд╣ै।  рдЗрд╕рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЗрд╕  рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдХोрд╕рд▓, рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд╕рд▓ рддрдеा рдорд╣ाрдХोрд╕рд▓ рдиाрдо рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд░рд╣ा। рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрд░्рдзрдоाрдЧрдзी рдХे рджрдХ्рд╖िрдгी рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै।  рдЙрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी  рдХाрдлी рдмреЬी рддाрджाрдж  рд╣ै।  рдЗрд╕рдХा рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░ूрдк рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ी рдХी рдоुрдЦ्рдп рдмोрд▓िрдпाँ -рд╕рд░рдЧुрдЬिрдпाрд╕рджрд░ी, рдмैрдЧाрдиी, рдмिंрдЭрд╡ाрд▓ी рдЖрджि рд╣ैं।  рдпрд╣ рдмोрд▓ी рдЕрд╡рдзी рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕ाрдо्рдп  рд░рдЦрддी рд╣ै।  рдЙрдб़िрдпा рддрдеा рдорд░ाрдаी рдХी рд╕ीрдоा рдкрд░ рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ी рдоें  'рдЛ' рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг  'рд░ु' рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं -
рдХुрдЫेрдХ рд╢рдм्рджों рдоें рдорд╣ाрдк्рд░ाрдгीрдХрд░рдг -рдЗрд▓ाрдХा (рдЗрд▓ाрдЦा)
рдЕрдШोрд╖ीрдХрд░рдг - рдмंрджрдЧी (рдмंрджрдХी), рд╢рд░ाрдм (рд╢рд░ाрдк), рдЦрд░ाрдм (рдЦрд░ाрдк)
рд╕ рдХा рдЫ рддрдеा рдЫ рдХा рд╕ - рд╕ीрддा (рдЫीрддा), рд╕ेрдиा (рдЫेрдиा) рдЖрджि।

рдЧ. рдмिрд╣ाрд░ी рд╣िंрджी
                             
рднोрдЬрдкुрд░ी, рдордЧрд╣ी рдФрд░ рдоैрдеिрд▓ी рдЗрди рддीрди рдмोрд▓िрдпों рдХे рд╕рдоूрд╣  рдХो рдбॉ.рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдиे  рдмिрд╣ाрд░ी рдиाрдо рджिрдпा рдеा।  рдЗрд╕рдХा рдЬрди्рдо рдоाрдЧрдзी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рд╣ुрдЖ। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рдЪрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрдирдоें  рдоैрдеिрд▓ी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рднोрдЬрдкुрд░ी рдФрд░ рдордЧрд╣ी рдоें рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдоिрд▓рддा рд╣ै।  рдЗрд╕рдХी  рддीрдиों рдмोрд▓िрдпों рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрд░िрдЪрдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ै -

1.
рдоैрдеिрд▓ी
               
рдоैрдеिрд▓ी рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी рд╣ै рдЬो рдЧंрдЧा рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рднाрдЧ рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै рдФрд░ рдЬिрд╕े рдоिрдеिрд▓ा рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рднाрд╖ा  рдХे рд▓िрдП рдоैрдеिрд▓ी рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдердо рдмाрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕рди् 1801 рдИ. рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдФрд░ рдк्рд░ाрдХृрдд рднाрд╖ा рд╕ंрдмंрдзी рдиिрдмंрдзों рдоें рдХोрд▓рдм्рд░ुрдХ рдиे рдХिрдпा рдеा।  рдЗрд╕рдХे рдЙрдкрд░ांрдд  рд╣ाрд░्рдирд▓े,рдХेрд▓ॉрдЧ рдФрд░ рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдиे рдоैрдеिрд▓ी рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा।  рдоैрдеिрд▓ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдоाрдЧрдзी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे  рдХेंрдж्рд░ीрдп рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рддीрди рд▓िрдкिрдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдоिрд▓рддा рд╣ै - рдоैрдеिрд▓ी (рдмँрдЧрд▓ा рд╕े рдоिрд▓рддी - рдЬुрд▓рддी), рдХैрдеी рддрдеा рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै।  рдпрд╣ рджрд░рднंрдЧा, рдоुрдЬрдл्рдлрд░рдкुрд░, рдоुंрдЧेрд░ рдФрд░ рднाрдЧрд▓рдкुрд░ рдЬिрд▓ा рдоें рд╡िрд╢ुрдж्рдз  рд░ूрдк рд╕े рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдоिрд╢्рд░िрдд рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рдиेрдкाрд▓ рдХी рддрд░ाрдИрдЪंрдкाрд░рдг рддрдеा рд╕ंрдеाрд▓ рдкрд░рдЧрдиा рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧों рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ рд╕ाрдд рд╣ैं-
1.
рдЖрджрд░्рд╢ рдоैрдеिрд▓ी (рдЙрдд्рддрд░ी рджрд░рднंрдЧा)
2.
рджрдХ्рд╖िрдгी рдоैрдеिрд▓ी (рджрдХ्рд╖िрдгी рджрд░рднंрдЧा, рдкूрд░्рд╡ी рдоुрдЬрдл्рдлрд░рдкुрд░, рдЙрдд्рддрд░ी рдоुंрдЧेрд░, рдЙрдд्рддрд░ी рднाрдЧрд▓рдкुрд░, рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкूрд░्рдгिрдпा)
3.
рдкूрд░्рд╡ी рдоैрдеिрд▓ी (рдкूрд░्рд╡ी  рдкूрд░्рдгिрдпा, рдоाрд▓рджा, рджीрдиाрдкुрд░)
4.
рдЫिрдХाрдЫिрдХी (рджрдХ्рд╖िрдгी рднाрдЧрд▓рдкुрд░, рдЙрдд्рддрд░ी рд╕ंрдеाрд▓)
5.
рдЬोрд▓рд╣ी рдоैрдеिрд▓ी (рдЙрдд्рддрд░ी рджрд░рднंрдЧा рдХे рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рдмोрд▓ी)
6.
рдХेंрдж्рд░ीрдп рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдоैрдеिрд▓ी (рдордзुрдмрдиी рдбिрд╡िрдЬрди рдХे рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдХी рдмोрд▓ी)
7.
рдкрд╢्рдЪिрдоी рдоैрдеिрд▓ी (рдкрд╢्рдЪिрдоी рдоुрдЬрдл्рдлрд░рдкुрд░, рдкूрд░्рд╡ी рдЪंрдкाрд░рдг)

рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдоैрдеिрд▓ी рдмрд╣ुрдд рд╕ंрдкрди्рди рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рдЗрд╕рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рдЪрдиा рдЕрдд्рдпंрдд рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рд╣ोрддी рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╡िрдж्рдпाрдкрддि рдЬैрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд░рд╕рд╕िрдж्рдз рдХрд╡ि рджेрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдоैрдеिрд▓ी рдХो рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЧोрд╡िंрджрджाрд╕, рд░рдгрдЬीрдд, рд╡ंрд╢ीрдордгि рдЭाрд╣рд░िрдоोрд╣рди рдЭा, рд╕ंрдд рд░ाрдорджाрд╕ рдЖрджि рднी рдЗрд╕рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╣ैं।

рдоैрдеिрд▓ी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं -
рд╕ंрдЬ्рдЮा рдХे рддीрди рд░ूрдкों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ -  рдШोрд░ा, рдШोрд░рд╡ा, рдШोрд░рдЙрдЖ
реЬ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ 'рд░' -  рдШोреЬा (рдШोрд░ा), рд╕реЬрдХ (рд╕рд░рдХ)
рд╢,рд╖,рд╕,рдХा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдкрд░  'рд╣' рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ - рдоाрд╕्рдЯрд░ - рдорд╣рдЯрд░, рдкुрд╖्рдк - рдкुрд╣ुрдк
рдЬ рдХा рдЪ - рдоेрдЬ -рдоेрдЪ, рдХрдоीрдЬ - рдХрдоीрдЪ рдЖрджि।

2.
рдордЧрд╣ी
           
рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें  рдордЧрдз рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд╢рдм्рдж рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдиाрдо рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рд╕рди् 959 рд╕े 972 рдХे рдордз्рдп рдкुрд╖्рдкрджंрдд рдиे рдгाрдпрдХुрдоाрд░ рдЪрд░िрдЙ  рдоें  рдордЧрдз рдХे рд▓िрдП рдордЧрд╣ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдеा।  рдордЧрдз рдк्рд░ांрдд рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рднाрд╖ा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдиाрдо рдкрдб़ा।  рдк्рд░ाрдЪीрди рдордЧрдз рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрдЯрдиा рдЬिрд▓ा рддрдеा рдЧрдпा рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рднाрдЧ рдХा рдЕрд░्рдж्рдзांрд╢ рд╣ी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдеा। рдЬрд░ाрд╕ंрдз рдФрд░ рднрдЧрд╡ाрди рдмुрдж्рдз рдХा рд╕ंрдмंрдз рдЕрдиेрдХ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдЗрд╕ рднूрднाрдЧ рд╕े рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдордЧрд╣ी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЙрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ैрдЬिрддрдиा рдк्рд░ाрдЪीрди рдордЧрдз рдХा рднूрдЦंрдб рдеा। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкрдЯрдиा, рдЧрдпा, рд╣рдЬाрд░ीрдмाрдЧ рдЬिрд▓ों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдоुंрдЧेрд░ рдФрд░ рднाрдЧрд▓рдкुрд░ рдоें рднी рдЗрд╕ рдмोрд▓ी рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ै। рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рддौрд░ рдкрд░ рдЖрдард╡ीं рд╕े рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдмीрдЪ рдордЧрд╣ी рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдоाрдЧрдзी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै рди рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп। рд▓िрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдХैрдеी рд▓िрдкि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдмोрд▓िрдпाँ  - рдкूрд░्рд╡ी - рдЯрд▓рд╣ा, рдЬंрдЧрд▓ी  рдЖрджि рд╣ैं। рд╡ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдм рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ - рдкाрд╡рд▓ (рдкाрдмрд▓), рдЖрд╡ (рдЖрдм), рд▓ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд░् рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ- рдордЫрд▓ी (рдордЫрд░ी), рдлрд▓ (рдлрд░), рддрд▓рд╡ाрд░ (рддрд░рд╡ाрд░), рдорд╣ाрдк्рд░ाрдгीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि - рдкेреЬ (рдлेреЬ), рдкुрдиः (рдлुрдиः) рдЖрджि рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЗрд╕ рдкрд░ рд╣िंрджी рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдмреЭрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।

3.
рднोрдЬрдкुрд░ी
                 
рдорд╣ाрдд्рдоा рдмुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рдоें рд╖ोрдбрд╢ рдЬрдирдкрджों рдоें рд╕े рдПрдХ рдеा рдорд▓्рд▓। рдЗрд╕ी рдЬрдирдкрдж рдоें рд░ाрдЬा рднोрдЬ рдХे рд╡ंрд╢рдЬों рдиे рдЖрдХрд░ рдЕрдкрдиा рдирдпा  рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдХा рдиाрдо рднोрдЬрдкुрд░ рд░рдЦा рдеा। рдпрд╣ рднोрдЬрдкुрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдмिрд╣ाрд░ рдХे рд╢ाрд╣ाрдмाрдж рдЬिрд▓े рдоें рдПрдХ рдЧाँрд╡  рд╣ै। рдЗрд╕ी рднोрдЬрдкुрд░ рдЧाँрд╡ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рднोрдЬрдкुрд░ी рдкрдб़ा।  рднाрд╖ा рдХे рдЕрд░्рде рдоें рднोрдЬрдкुрд░ी рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ 1868 рдИ. рдоें рдЬॉрди рдмीрдХ्рд╕  рдиे рдЕрдкрдиे рдПрдХ рд▓ेрдЦ 'рднोрдЬрдкुрд░ी рдкрд░ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी' рдоें рдХिрдпा рдеा। рднोрдЬрдкुрд░ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдоाрдЧрдзी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рд░ूрдк рд╕े рдоाрдиी  рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдмрдиाрд░рд╕ (рдЕрд╢рддः), рдЬौрдирдкुрд░ (рдЕрд╢рддः), рдоिрд░्рдЬाрдкुрд░ (рдЕрд╢рддः), рдЧाрдЬीрдкुрд░, рдмрд▓िрдпा, рдЧोрд░рдЦрдкुрд░, рджेрд╡рд░िрдпा, рдЖрдЬрдордЧрдв़, рдмрд╕्рддी, рд╢ाрд╣рдмाрдж, рдЪंрдкाрд░рдг, рд╕ाрд░рди,рдкрд▓ाрдоू (рдХुрдЫ рднाрдЧ) рдЬिрд▓ों рдЬो рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдПрд╡ं рдмिрд╣ाрд░ рдХे рд╣ैं, рдоें  рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рд╕े рдмाрд╣рд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЖрджि рджेрд╢ों рдоें рднी рднोрдЬрдкुрд░ी рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рдмрдб़ी рддाрджाрдж рд╣ै।  рд╣िंрджी рдХी рдмोрд▓िрдпों рдоें рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдмोрд▓ी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡िрджेрд╢ों рдоें рднी рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै рдЖрдЬ рд╣िंрджी рдлिрд▓्рдоों рдоें рдХॉрдоेрдбिрдпрди рдкाрдд्рд░ों рдХी рднाрд╖ा рднोрдЬрдкुрд░ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХीрдЪाрд░ рдк्рд░рдзाрди рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं - 1. рдЙрдд्рддрд░ी рднोрдЬрдкुрд░ी 2. рджрдХ्рд╖िрдгी рднोрдЬрдкुрд░ी 4. рдкрд╢्рдЪिрдоी рднोрдЬрдкुрд░ी 4. рдиाрдЧрдкुрд░िрдпा рдФрд░ рдмрдиाрд░рд╕ी, рдЫрдкрд░рд╣िрдпा,рдмंрдЧрд░рд╣ी рдЖрджि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрд╡ं рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХाрдлी рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै। рднोрдЬрдкुрд░ी рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдоें рдХрдмीрд░ рджाрд╕, рдЪрд░рдгрджाрд╕, рдзрд░рдорджाрд╕, рд╡िрд╕рд░ाрдо,рдзрд░рдгीрджाрд╕, рд╢िрд╡рдиाрд░ाрдпрдгрдмाрдмू рд░ाрдордХृрд╖्рдг рд╡рд░्рдоा, рд░рдШुрд╡ीрд░ рдиाрд░ाрдпрдг, рднिрдЦाрд░ी рдаाрдХुрд░, рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрд╕्рдХृрдд्рдпाрдпрди, рдЪंрдЪрд░ीрдХ, рд░рд╡िрджрдд्рдд рд╢ुрдХ्рд▓ рдЖрджि рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░ांрдд рд╕े рд╕ंрдмंрдз рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрджрдк्рд░ेрдордЪंрдж, рдиिрд░ाрд▓ा, рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж्рд░ рдЖрджि рд╣ैं।

рднोрдЬрдкुрд░ी рдХी  рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं -
рд╕्рд╡рд░ рдордз्рдп 'рд░' рдХा рд▓ोрдк - рдзрд░ि (рдзрдЗ), рд▓рд░िрдХा (рд▓рдЗрдХा ), рдХрд░ि (рдХрдЗ)
рдб рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдз्рд╡рдиि - рдХрдбрдиा (рдХंрдЧрди), рдЕрдбिрдпा (рдЕंрдЧिрдпा) рдЖрджि।
рди्рдж,рди्рдз рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рди्рди,рди्рд╣ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ - рд╕ुрди्рдирд░ (рд╕ुंрджрд░), рдЪाрди्рди (рдЪाँрдж),рд╕ेрдиूрд░ (рд╕िंрджूрд░),рдХाрди्рд╣ (рдХंрдзा), рдЖрди्рд╣рд░ (рдЕंрдзा),рдЕрди्рд╣ाрд░ (рдЕंрдзрдХाрд░) рдЖрджि।
рд╢,рд╕ рдХा рд╣ - рд░ाрд╣рддे (рд░ाрд╕्рддे), рдЕрд╣рдЯрдоी (рдЕрд╖्рдЯрдоी), рдоाрд╣рдЯрд░ (рдоाрд╕्рдЯрд░), рдиिрд╣рдЪै (рдиिрд╢्рдЪрдп)рдЖрджि।
рдо्рд╣ рдХा рдо - рдм्рд░рд╣्рдо (рдмрд░рдо)
рдо्рдо рдХा рдо्рд╣ - рдЦрдо्рдн (рдЦрдо्рд╣ा)
рди рдХा рд▓ - рдиोрдЯ (рд▓ोрдЯ), рдиंрдмрд░ (рд▓ंрдмрд░), рдиोрдЯिрд╕ (рд▓ोрдЯिрд╕) рдЖрджि।

рдШ. рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рд╣िंрджी
                           
рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рдмोрд▓िрдпों рдХा рд╕рдоूрд╣, рд╣िंрджी рднाрд╖ी рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд╕ीрдоा рдкрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ै।  рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдмोрд▓िрдпाँ рдоौрд▓िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╣िंрджी  (рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी, рдм्рд░рдЬ рднाрд╖ा, рдХрди्рдиौрдЬी, рдмाँрдЧрд░ू, рдмुंрджेрд▓ी) рд╕े рдмрд╣ुрдд рднिрди्рди рдирд╣ीं рд╣ै। рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧों рддрдХ рд╣ै। рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рддीрди рд░ूрдкोंрдиाрдЧрд░, рдЙрдкрдиाрдЧрд░ рдФрд░ рдм्рд░ाрдЪреЬ  рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рдиाрдЧрд░ рдеी। рдиाрдЧрд░ рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХा рдЖрдзाрд░ рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдк्рд░ाрдХृрдд рд╣ै। рдЗрд╕ी рдиाрдЧрд░  рдЕрдерд╡ा рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рд╣ैं। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЗрд╕े рд╣ी рдбिंрдЧрд▓ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдирддे рд╣ैं। рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╣िंрджी рдХी рдЙрдкрднाрд╖ा рд╣ै।  рд╡рдХ्рддाрдУं рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдПрд╡ं рдмोрд▓िрдпों рдоें рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХा 7рд╡ाँ рдПрд╡ं  рд╡िрд╢्рд╡ рднाрд╖ाрдУं рдоें 24 рд╡ाँ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓  рд▓рдЧрднрдЧ рдбेрдв़ рд▓ाрдЦ рд╡рд░्рдЧ рдоीрд▓ рдоें рд╣ै।  рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдпрд╣ рдмंрдЧाрд▓, рдкंрдЬाрдм, рд╣рд░िрдпाрдгा рдЖрджि рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬ्рдпों рддрдеा рдЖрдпрд░рд▓ैंрдб, рд░ूрдоाрдиिрдпा, рдЧ्рд░ीрд╕, рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб, рдиाрд░्рд╡े, рдлिрдирд▓ैंрдб, рдЬाрдкाрди рдЖрджि рджेрд╢ों рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ै। 1961 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी 73 рдмोрд▓िрдпाँ рдоाрдиी рдЧрдИ рд╣ै। рдбॉ. рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рдирдбॉ рднोрд▓ाрдиाрде рддिрд╡ाрд░ी, рдбॉ.рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдоेрдиाрд░िрдпा, рдбॉ. рд╣рд░рджेрд╡ рдмाрд╣рд░ी, рдбॉ. рдЯेрд╕ीрдЯрд░ी, рдбॉ. рд╣ीрд░ाрд▓ाрд▓ рдоाрд╣ेрд╢्рд╡рд░ी рдЖрджि рднाрд╖ा  рд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдиे рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдоें рдбॉ. рднोрд▓ाрдиाрде рддिрд╡ाрд░ी рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рд╕ुрд╕्рдкрд╖्рдЯ рдПрд╡ं рдЧ्рд░рд╣рдгीрдп рд╣ैрдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рднाрд╖ा рдХो рдЪाрд░ рднाрдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै -  1. рдкрд╢्рдЪिрдоी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी 2.рдкूрд░्рд╡ी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी 3. рджрдХ्рд╖िрдгी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рддрдеा 4 рдЙрдд्рддрд░ी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी

рдкрд╢्рдЪिрдоी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдмोрд▓िрдпाँ  4 рд╣ै,-  рдоाрд░рд╡ाрдб़ी, рдоेрд╡ाрдб़ी,рдмाрдЧрдб़ी, рд╢ेрдЦाрд╡ाрдЯी,
рдкूрд░्рд╡ी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ै - рдвूंреЭाреЬी (рдЬрдпрдкुрд░ी), рд╣ाрдбौрддी,рдоेрд╡ाрддी,рдЕрд╣ीрд░рд╡ाрдЯी।
 
рджрдХ्рд╖िрдгी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं - рдоाрд▓рд╡ी (рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХी рдпрд╣  рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдмोрд▓ी рд╣ैрдЗрд╕рдХी  рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं - рд╕ोреЬрд╡ाреЬी, рд░ांрдЧреЬी,рдкाрдард╡ी,рд░рддрд▓ाрдоी рдЖрджि।
рдЙрдд्рддрд░ी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдмोрд▓िрдпाँ  рд╣ै - рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХी рдХोрдИ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдмोрд▓िрдпाँ рдирд╣ीं рджिрд╢ा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░  рдЗрд╕рдоें  рдоेрд╡ाрддी рдФрд░ рдЕрд╣ीрд░рд╡ाрдЯी рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдмोрд▓िрдпों рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै -

1.
рдоाрд░рд╡ाреЬी
                 
рдоाрд░рд╡ाреЬी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдоाрд░рд╡ाрдб़ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмोрд▓ी рд╣ै।  рдЗрд╕рдХा рдкрд░िрдиिрд╖्рдаिрдд рд░ूрдк рдЬोрдзрдкुрд░ рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдмोрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै।  рдоिрд╢्рд░िрдд рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рдкूрд░्рд╡ рдоें рдЕрдЬрдоेрд░, рдХिрд╢рдирдЧрдв़, рдоेрд╡ाрдб़ рддрдХрджрдХ्рд╖िрдг рдоें рд╕िрд░ोрд╣ी, рд░ाрдиीрд╡ाрдб़ा рддрдХ; рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЬैрд╕рд▓рдоेрд░ рд╢ाрд╣рдЧрдв़ рддрдХ; рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдмीрдХाрдиेрд░, рдЧंрдЧाрдирдЧрд░ рддрдХ рддрдеा рдЬрдпрдкुрд░ рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рднाрдЧ рдоें рдкिрд▓ाрдиी рддрдХ рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।  рдорд░ुрднूрдоि, рдорд░ुрджेрд╕,рдоाрд░ुрджेрд╕ рдФрд░ рдорд░рд╡рдг рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдкुрд░ाрдиे рдиाрдо рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдХो 'рдорд░ुрднाрд╖ा' рдХे рдиाрдо рд╕े рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै।  рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХा рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрд╕ी рдмोрд▓ी рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै।  рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдоाрд░рд╡ाрдб़ी рдХो рдбिंрдЧрд▓ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдФрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рдмोрд▓ी рд╣ै। рдврдврдХी, рдерд▓ीрджेрд╡рддाрд╡ाреЬी, рдмीрдХाрдиेрд░ी, рдмाрдЧрдб़ी, рд╢ेрдЦाрд╡ाрдЯी, рдоेрд╡ाрдб़ीрдЦैрд░ाреЬी, рд╕िрд░ोрд╣ीрдЧोंрдбрд╡ाреЬीрдиाрдЧौрд░ी рдЖрджि рдоाрд░рд╡ाрдб़ी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ  рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं। рдоाрд░рд╡ाрдб़ी рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рджोрдиों  рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ै।  рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЖрджिрдХाрд▓ीрди рд╡ीрд░рдЧाрдеिрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ рдЗрд╕ी рдмोрд▓ी рдоें рд▓िрдЦी рд╣ैं।  рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ैं- рдЪंрджрд╡рд░рджाрдИ, рдоीрд░ाँрдмाрдИ, рд╕ूрд░्рдпрдорд▓्рд▓ рдоिрд╕рдг, рдХрд╡ि рдХрд▓्рд▓ोрд▓। рдвोрд▓ा рдоाрд░ू рд░ा рджूрд╣ा рдЗрд╕ी рднाрд╖ा рдоें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै, рдЬो рдХि рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд░рдЪрдиा рд╣ै।

рдоाрд░рд╡ाреЬी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ -
рдорд╣ाрдк्рд░ाрдг рдз्рд╡рдиिрдпाँ рдЕрд▓्рдкрдк्рд░ाрдгिрдд рд░рд╣рддी рд╣ैं -рд░ैрдгों (рд░рд╣рдгों), рд╣ाрдд (рд╣ाрде), рднूрдХ (рднूрдЦ)
рдЪ,рдЫ,рдХो 'рд╕' рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг - рдЪрдХ्рдХी- рд╕рдХ्рдХी, рдЫाрдЫ -рд╕ाрд╕
рд▓ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░  рд│ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ - рдмाрд▓ -рдмाрд│, рдЬрд▓ - рдЬрд│, рдХाрд▓ -рдХाрд│
рджो рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдз्рд╡рдиिрдпाँ (рдз् рдФрд░ рд╕्) рдоिрд▓рддी рд╣ैं - рдзाрд╡ो,рдЬाрд╕्рдпो рдЖрджि

2.
рдвूंреЭाреЬी -
                 
рдвूंреЭाреЬी  рдкूрд░्рд╡ी  рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी рдк्рд░рдзाрди рдмोрд▓ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рджूрд╕рд░ा рдиाрдо рдЬрдпрдкुрд░ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдирдпा рдиाрдо рдЬрдпрдкुрд░ी рдЬрдпрдкुрд░ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдпूрд░ोрдкिрдпрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।  рдЗрд╕рдХा рдвूंреЭाреЬी рдиाрдо рдЗрд╕рд▓िрдП рдкрдб़ा рдХि рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕рдордп рдоें рдЬрдпрдкुрд░ рдХो рдвूंреЭाреЬ  рдк्рд░ांрдд рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рдп рдиाрдо рдЭाрдб़рд╕ाрдИ рддрдеा рдоाрдИ рдХुрдИ  рд╣ै рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рдЙрдкрдиाрдЧрд░ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдЗрд╕ рдмोрд▓ी рдоें рдХेрд╡рд▓ рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै, рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рджाрджूрдкंрдеी рд╕ाрд╣िрдд्рдп।  рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै।  рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं - рддोрд░ाрд╡ाрдЯी, рдХाрдаैрдб़ा, рд╣ाрдбौрддी, рдХिрд╢рдирдЧреЭी, рд░ाрдЬाрд╡ाрдЯी, рдЕрдЬрдоेрд░ीрдЪौрд░ाрд╕ी, рдиाрдЧрд░рдЪाрд▓।  рдЗрди  рд╣ाрдбौрддी рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ैрдЬिрд╕рдХा рд▓ोрдХрд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ै।  рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХोрдЯाрдмूंрджी рд╕े рд▓рдЧाрдХрд░ рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рддрдХ рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ै। рд╕ंрдкूрд░्рдг рдвूंреЭाреЬी рдЬрдпрдкुрд░, рдХिрд╢рдирдЧрдв़, рдЯोंрдХ, рд▓ाрд╡ा рдПрд╡ं рдЕрдЬрдоेрд░, рдоेрд░рд╡ाрдб़ा рдХे рдкूрд░्рд╡ी рдЕंрдЪрд▓ों рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।

рдвूंреЭाреЬी  рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ  рд╣ैं -
рдХ्рд░िрдпा рд░ूрдк рд╣ूं, рд╣ो рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЫूं, рдЫो рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ
рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рджो рд░ूрдк рд╕ рдФрд░ рд▓् - рд╣ोрд╕्рдпू, рд╣ोрд╕्рдпाँ, рд╣ोрдКрд▓ाँ,рд╣ोрд▓ा рдЖрджि
рдЕрд▓्рдкрдк्рд░ाрдгीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि - рдЖрдзो - рдЖрджो, рдЬीрдн - рдЬीрд╡
рд╣ рдз्рд╡рдиि рдХा рд▓ोрдк - рд╕рд╣ाрдп - рд╕ाрдп, рд╢рд╣рд░ - рд╕ैрд░
рдЕ,рдЖ рдФрд░ рдЗ,рдЙ рдЖрдкрд╕ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं - рдкंрдбिрдд - рдкंрдбрдд, рдоाрдиुрд╕ - рдоिрдирдЦ, рджिрди - рджрди рдЖрджि рд╣ैं।

3.
рдоेрд╡ाреЬी
               
рдоेрд╡ाрдб़ рдк्рд░рджेрд╢ (рдЙрджрдпрдкुрд░, рдЪिрддौреЬрдЧреЭ рдЬिрд▓ों рдоें) рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рдоेрд╡ाрдб़ी рдкрдб़ा।  рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЙрджрдпрдкुрд░рдЪिрддौреЬрдЧреЭ рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдоेрд╡ाрдб़ी рдоाрд░рд╡ाрдб़ी рдХे рдмाрдж рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХी рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмोрд▓ी рд╣ै।  рдоेрд╡ाреЬी рдФрд░ рдоाрд░рд╡ाрдб़ी рдХा рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХाрдлी  рд╕рдоृрдж्рдз рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै। рдорд╣ाрд░ाрдгा рдХुंрднा рдХे рдиाрдЯрдХों  рдХी рднाрд╖ा рдоेрд╡ाрдб़ी рдмोрд▓ी рд╣ी рд╣ै।

4.
рдоेрд╡ाрддी
             
рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрд▓рд╡рд░, рдЧुрд░ुрдЧ्рд░ाрдо, рднрд░рддрдкुрд░ рддрдеा рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╣ै। рдоेрд╡ рдЬाрддि рдХी рдЕрдзिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдЕंрдЪрд▓ рдХा рдиाрдо рдоेрд╡ाрдд рдПрд╡ं рдпрд╣ाँ рдХी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рдоेрд╡ाрддी рдкрдб़ा।  рдЗрд╕рдХी рд╕ीрдоा рд╣рд░िрдпाрдгा рдХे рдЬिрд▓ा рдЧुрд░ुрдЧ्рд░ाрдо рдХी рдЭिрд░рдХा, рдлिрд░ोрдЬрдкुрд░ рддрд╣рд╕ीрд▓ें рддрдеा рдмрд▓्рд▓рднрдЧрдв़ рдПрд╡ं рдкрд▓рд╡рд▓ рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рднाрдЧों, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдХोрд╕ीрдЫाрддा рддрдеा рдордеुрд░ा рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЕंрдЪрд▓ों рдПрд╡ं рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдЬिрд▓ा рдЕрд▓рд╡рд░ рдХी  рдХिрд╢рдирдЧрдв़, рддिрдЬाрд░ा, рд░ाрдордЧрдв़, рдЧोрд╡िंрджрдЧрдв़, рд▓рдХ्рд╖्рдордгрдЧрдв़ рддрд╣рд╕ीрд▓ों, рдЬिрд▓ा рднрд░рддрдкुрд░ рдХी рдХाрдоा, рдбीрдЧ рддрдеा рдирдЧрд░ рддрд╣рд╕ीрд▓ों  рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рддрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдПрдХ рдоिрд╢्рд░िрдд рдмोрд▓ी рдЕрд╣ीрд░рд╡ाрдЯी рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैंрд░ाрдаी, рдЧुрдЬрд░ी, рдирд╣ेрд░,рдХрдард░, рдкрд░िрдиिрд╖्рдаिрдд рдоेрд╡ाрддीрдорд╣ेреЬा рдоेрд╡ाрддी рдЖрджि।  рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рд╣ै рдФрд░ рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ै।  рд▓ोрдХ рдХрд╡िрдпों рдоें рд▓ाрд▓рджाрд╕, рдЪрд░рдгрджाрд╕, рджрдпाрдмाрдИ, рд╕рд╣рдЬोрдмाрдИрдбूंрдЧрд░рд╕िंрд╣, рднीрдХ, рд╢рдХे  рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं।

5.
рдоाрд▓рд╡ी
               
рдЙрдЬ्рдЬैрди рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоाрд▓рд╡ा рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।  рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рдоाрд▓рд╡ी рд╣ै। рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рдЙрдкрдиाрдЧрд░ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдЗрд╕ рдмोрд▓ी рдоें рдХुрдЫ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдк्рд░рддाрдкрдЧреЭ, рд░рддрд▓ाрдо, рджрдХ्рд╖िрдг-рдкрд╢्рдЪिрдо рдЗंрджौрд░рджрдХ्рд╖िрдг-рдкूрд░्рд╡ рдоें рднोрдкाрд▓ рдФрд░ рд╣ोрд╢ंрдЧाрдмाрдж рдХा рдкрд╢्рдЪिрдоी рднाрдЧ, рдЙрдд्рддрд░- рдкूрд░्рд╡ рдоें рдЧुрдиा, рдЙрдд्рддрд░- рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдиीрдордЪ рддрдеा рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рдХोрдЯा, рдЭाрд▓ाрд╡ाреЬ, рдЯौंрдХ рддрдеा рдЪिрдд्рддौрдб़рдЧрдв़ рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं।  рд╢ुрдж्рдз рдоाрд▓рд╡ी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рджेрд╡ाрд╕, рдЗंрджौрд░ рдФрд░ рдЙрдЬ्рдЬैрди рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрдмोрд▓िрдпों рдоें рдиिрдоाрдб़ी, рд░рддрд▓ाрдоी, рд╕ोрдзрд╡ाреЬी,рд░ांрдЧреЬी, рдкाрдЯрд╡ी рдЖрджि рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдФрд░ рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд░рд╣рд╡ाрд╕ी  рд╣ैं।

рдоाрд▓рд╡ी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ -
рдР рдХा рдП рдоें рддрдеा рдФ рдХा рдУ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди -рдЪैрди - рдЪेрди, рд╕ौ -рд╕ो, рдФрд░ - рдУрд░, рдкैрд╕ा - рдкेрд╕ा рдЖрджि।
рд╣ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдп рдпा рд╡ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ - рдоोрд╣рди - рдоोрдпрди, рд▓ुрд╣ाрд░ - рд▓ुрд╡ाрд░,рдорд╣ीрдиा - рдордИрдиा, рд╕ाрд╣рдм - рд╕ाрдм рдЖрджि।
рди рдХा рдг рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди - рдЕрдкрдиो - рдЕрдкрдгो, рдХрд╣ाрдиी - рдХैंрдгी рдЖрджि।

6.
рдЕрд╣ीрд░рд╡ाрдЯी
                   
рдоेрд╡ाрддी рдмोрд▓ी рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдпрд╣ рдХрд╣рдХрд░ рдмрддाрдпा рдХि рдпрд╣ рдоेрд╡ाрддी рдХी рдПрдХ рдоिрд╢्рд░िрдд рдмोрд▓ी рд╣ै।  рд╡рд╕्рддुрддः рдЕрд╣ीрд░рд╡ाрдЯी рдмाँрдЧрд░ू рдПрд╡ं рдоेрд╡ाрддी рдХे рдордз्рдп рд╕ंрдзि рд╕्рдерд▓ рдХी рдмोрд▓ी рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।  рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рдЬिрд▓ा рдЕрд▓рд╡рд░ рдХी рддрд╣рд╕ीрд▓ рдмрд╣рд░ोрдб, рдоुंрдбाрд╡рд░,рдмाрдирд╕ूрд░ рддрдеा рдХिрд╢рдирдЧрдв़ рдХा рдкрд╢्рдЪिрдоी рднाрдЧ,рдЬिрд▓ा рдЬрдпрдкुрд░ рдХी рддрд╣рд╕ीрд▓ рдХोрдЯрдкूрддрд▓ी рдХा рдЙрдд्рддрд░ी рднाрдЧ рддрдеा рджिрд▓्рд▓ी рдХा рджрдХ्рд╖िрдгी рднाрдЧрд╣рд░िрдпाрдгा рдоें рдЬिрд▓ा рдЧुрд░ुрдЧ्рд░ाрдо, рд░ेрд╡ाрдб़ी, рдорд╣ेंрдж्рд░рдЧрдв़ рдХी рддрд╣рд╕ीрд▓ рдиाрд░рдиौрд▓ рддрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै। рдмрд╣рд░ोрдб़ рддрд╣рд╕ीрд▓ рдХी рдЙрдк рддрд╣рд╕ीрд▓ рдиीрдорд░ाрдгा рдХे рд░ाрдЬा рдЪंрдж्рд░рднाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдХे рджрд░рдмाрд░ी рдХрд╡ि рдЬोрдзрд░ाрдЬ рдиे рд╣рдоीрд░ рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдХी рд░рдЪрдиा рдХी, рдЬो рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡ि рдеे, рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХрд╡ि рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдиेрдХ рд▓ोрдХ рдоंрдЪीрдп рдХрд╡ि рд╣ुрдП рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдмोрд▓ी рдХो рдЧौрд░рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдЬिрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдиाрдо рд╣ैं рдХрд╡ि рд╢ंрдХрд░рд░ाрд╡, рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЦ्рдпाрд▓ рдЧाрдпрдХ рдЕрд▓ीрдмрдЦ्рд╢ рдЦाँ  (рдоुंрдбाрд╡рд░) рдкंрдбिрдд рд░ाрдоाрдиंрдж, рдЬीрд╡рдиाрдиंрдж (рдвुंреЭाрдбिрдпा) рдЖрджि।  рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдиाрдо рд░ाрда рдПрд╡ं рдпрд╣ाँ рдХी рдмोрд▓ी рдХो рд░ाрдаी рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рдоें рдХाрд▓ рд╕े рдЖрднीрд░ (рдЕрд╣ीрд░) рдЬाрддि рдХी рдПрдХ рд▓ंрдмी рдкрдЯ्рдЯी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрдмाрдж рд╣ोрдиे рд╕े рдпрд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрд╣ीрд░рд╡ाрд▓, рд╣ीрд░рд╡ाрд▓  рдХрд╣ा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै।  рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдХ्рд░िрдпा рдХे  рд╕ूँ,рд╕ाँ,рд╕ै рд╕े рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै।

7.
рдмाँрдЧреЬी -
             
рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдбूँрдЧрд░рдкुрд░ рдФрд░ рдмाँрд╕рд╡ाрдб़ा рдЬिрд▓ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдмाँрдЧрдб़ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдХी рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмोрд▓ी рдмाрдЧрдб़ी рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।  рдЗрд╕рдХा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕्рд╡ीрдХृрдд рдирд╣ीं рд╣ै।  рдпрд╣ рдоाрд▓рд╡ी  рдХी рд╕ंрдмрдж्рдз рдмोрд▓ी рдоाрдиी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдПрдХ рдЙрдкрдмोрд▓ी  рднीрд▓ी  рднी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд▓ोрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░ूрдк рд╣ी рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рднी рдЕрдзिрдХ рдирд╣ीं рд╣ै।

рдЩ рдкрд╣ाрдб़ी рд╣िंрджी -
                       
рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдкрд╣ाрдб़ी рдк्рд░рджेрд╢ рд╢िрдорд▓ा рд╕े рдиेрдкाрд▓ рддрдХ рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рднाрд╖ा рдХो рддीрди рднाрдЧों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै - 1. рдкूрд░्рд╡ी рдкрд╣ाрдб़ी  2. рдордз्рдп рдкрд╣ाрдб़ी, рддрдеा 3.рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкрд╣ाрдб़ी рдЗрдирдХी рднी рдЕрдиेрдХ рдмोрд▓िрдпाँ  рд╣ैंрдордз्рдп рдкрд╣ाрдб़ीрдЗрд╕рдХी рджो рд╢ाрдЦाрдПँ  рд╣ैं рдХुрдоाрдКँрдиी рдФрд░ рдЧрдв़рд╡ाрд▓ी। рдкूрд░्рд╡ी рдкрд╣ाрдб़ीрдпрд╣ рдиेрдкाрд▓ рддрдеा рдХाрдардоांрдбू рдШाрдЯी рдХी рдмोрд▓ी рд╣ै।  рдЗрд╕рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдиेрдкाрд▓ рдХी рд░ाрдЬрднाрд╖ा рднी рд╣ै।  рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкрд╣ाрдб़ी - рд╢िрдорд▓ा рдХे рдиिрдХрдЯрд╡рд░्рддी рднाрдЧों рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдкрд╣ाрдб़ी рд╣िंрджी рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдордз्рдп рджेрд╢ीрдп рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЦрд╕ рдЬाрддि рдХी рдЕрдзिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдХो рдЦрд╕ीрд░  рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдирддे рд╣ैं।  рдкрд╣ाрдб़ी рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдмोрд▓िрдпों рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै -

1.
рдЧреЭрд╡ाрд▓ी
               
рдпрд╣ рдЧреЭों  рдХा рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी  рдЧреЭрд╡ाрд▓ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।  рдЗрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी рдЧрдв़рд╡ाрд▓ी рд╣ै।  рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕрди्рдп рдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб рдФрд░ рдХेрджाрд░рдЦंрдб рднी рд╣ैं। рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рдпрд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЛрд╖ि-рдоुрдиिрдпों рдХी рддрдкोрднूрдоि рд░рд╣ा рд╣ै 15рд╡ीं рд╢рддी рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдкрд░ рдкँрд╡ाрд░ рд╡ंрд╢ рдХे рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЧрдв़рд╡ाрд▓ рдоें рд╡ीрд░ рд▓ोрдХрдЧीрддों рдХा рдиाрдо рдкрд╡ाреЬो  рд░рдЦा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЧрдв़рд╡ाрд▓рдЯिрд╣рд░ी, рдЪрдоोрд▓ी рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░рдХाрд╢ी  (рджрдХ्рд╖िрдг рднाрдЧ) рдХे рдЬिрд▓े рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕рдХी рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं। рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдХे  рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕рдХी 378 рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ै, рдЬिрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं - 1. рд╢्рд░ीрдирдЧрд░िрдпा 2.рд░ाрдаी 3. рдмрдШाрдиी 4.рдоाँрдЭ 5.рдХुрдоैрдпा 6. рдиाрдЧрдкुрд░िрдпा рддрдеा 7. рдЯिрд╣рд░ी

рдЗрд╕рдоें рдЯिрд╣рд░ी рдЧрдв़рд╡ाрд▓ рдХी рдмोрд▓ी рдЖрджрд░्рд╢ рдмोрд▓ी рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै। рд▓ рдФрд░ рд│ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдб  рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХाрд│ो -рдХाрдб़ो, рдХрд▓ेрдЬा - рдХрдб़ेрдЬो; рд╕्рд╡рд░ों рдХो рдЕрдиुрдиाрд╕िрдХ рдХрд░ рджेрдиा -рдЫाрдпाँ, рджैंрдд, рдкैंрд╕ा, рдк्рдпांрд░, рд╕ांрдд рдЖрджि рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं।

2.
рдХुрдоाрдКँрдиी
                 
рдХुрдоाрдКँрдиी рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХुрдоाрдКँ  (рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб) рд╣ै।  рдХुрдоाрдКँ рдХा рдкूрд░ा рдиाрдо рдХूрд░्рдоांрдЪрд▓ рдеा। рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмोрд▓ी рдХा рдиाрдо рдХुрдоाрдКँрдиी рдкрдб़ा рд╣ै।  рднाрд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕рдХे рднीрддрд░ рд╕ाрд░ा рдЕрд▓्рдоोрдб़ा, рдиैрдиीрддाрд▓ рдФрд░  рдкिрдеौрд░ाрдЧрдв़ рдХे  рдЬिрд▓े рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдд्рддрд░рдХाрд╢ी рдФрд░ рдЪрдоोрд▓ी рдоें рднी рдмिрдЦрд░े рд░ूрдк рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।  рдЗрд╕рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╢ौрд░рд╕ेрдиी рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рд╕े рдоाрдиी рд╣ै। рдХुрдоाрдКँрдиी рдХी рд╕्рдеाрдиीрдп рдЙрдкрдмोрд▓िрдпों рдоें рдЦрд╕рдкрдЪिрдпाрдХुрдоैрдпा, рдлрд▓्рджрдХोрдЯिрдпाрдкрдЫाрдИ, рдоंрдЧौрд▓ा, рджाрдирдкुрд░िрдпा,рд╕िрд░ाрд▓ीрдЬोрд╣ाрд░ीрд░ाрдаी, рдмрдШाрдиी рд╕ाрд▓ाрдиी, рдЯिрд╣рд░ी рдФрд░ рднोрдЯिрдпा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдЕрд▓्рдоोрдб़ा рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХी рдмोрд▓ी рдЖрджрд░्рд╢ рдХुрдоाрдКँрдиी рд╣ैрдЬो рд╕ाрд░े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рдордЭी рдЬाрддी рд╣ै। рдг рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрдд рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рдЕрд▓्рдкрдк्рд░ाрдгीрдХрд░рдг рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХी рдЕрдзिрдХрддा - рдкреЭो - рдкреЬो, рд╕ूрдЦी - рд╕ूрдХै, рд╢ рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै -рдЕрд╢ु - рдЕрд╢्рд░ु, рдЖрд░рд╢ी - рдЖрд░рд╕ी рдЖрджि рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं।

рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╣िंрджी рдХी рдкाँрдЪ рдЙрдкрднाрд╖ाрдПँ рд╣ैं -
1. рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╣िंрджी
2. рдкूрд░्рд╡ी рд╣िंрджी
3. рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рд╣िंрджी
4. рдкрд╣ाрдб़ी рд╣िंрджी
5. рдмिрд╣ाрд░ी рд╣िंрджी

рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд 18 рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं -
1. рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा
2. рдХрди्рдиौрдЬी
3. рдмुंрджेрд▓ी
4. рдмाँрдЧрд░ू
5. рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी
6. рдЕрд╡рдзी
7. рдмрдШेрд▓ी
8. рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ी
9. рдоैрдеिрд▓ी
10. рдордЧрд╣ी
11. рднोрдЬрдкुрд░ी
12. рдоेрд╡ाрддी
13. рдоाрд▓рд╡ी
14. рдоाрд░рд╡ाрдб़ी
15. рдвुंрдвा़рдб़ी
16. рдЧрдв़рд╡ाрд▓ी
17. рдХुрдоाрдКँрдиी
18. рдиेрдкाрд▓ी
рд╡ рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрдмोрд▓िрдпों  рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдПрд╡ं рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдЗрд╕ рд╡िрд╡ेрдЪрди рдоें рдмोрд▓ी рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрд░िрдЪрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЙрд╕рдХी рдмोрд▓िрдпाँ рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╡िрдХाрд╕ рддрдеा рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╣िंрджी рдХा рд░ाрдЬрднाрд╖ा рд░ूрдкрдкрд╢्рдЪिрдоी рд╣िंрджी рдХी рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी рдХा рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рд╣ै। рдЬिрд╕рдХो 14 рд╕िрддंрдмрд░,1949 рдХो рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा।  рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рднाрдЧ -17 рддрдеा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 343(1)  рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрдШ рдХी рд░ाрдЬрднाрд╖ा рд╣िंрджी (рдЦрдб़ी рдмोрд▓ी) рдФрд░ рд▓िрдкि рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд╣ोрдЧी। рдЕंрдХों рдоे рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕंрдХों рдХा  рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।  рдЖрдЬ рд╣िंрджी рд░ाрдЬрднाрд╖ा рддो рд╣ै рдкрд░ंрддु рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдирд╣ीं рдХ्рдпोंрдХि рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी 12 рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдпों  рдоें рдЖрдард╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी  (рдЬो рднाрд╖ाрдУं рдХी рд╣ै) рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 344 (1) рдФрд░ 351 рдоें рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें 14 рднाрд╖ाрдПँ рдеीं।  (рдЕрд╕рдоिрдпा, рдмंрдЧрд▓ा, рдЧुрдЬрд░ाрддी, рд╣िंрджी, рдХрди्рдирдб़, рдХрд╢्рдоीрд░ीрдорд▓рдпाрд▓рдо, рдорд░ाрдаीрдЙреЬिрдпा, рдкंрдЬाрдмी, рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рддрдоिрд▓, рддेрд▓рдЧु рдФрд░  рдЙрд░्рджू) рдмाрдж рдоें  рд╕िंрдзी рдХो 1961 рдоें рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рд╕ंрдЦ्рдпा 15 рд╣ो рдЧрдИ рдеी।  1992 рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рд╕ूрдЪी рдоें рддीрди рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдПँ -рдордгिрдкुрд░ीрдиेрдкाрд▓ी рдФрд░ рдХोंрдХрдгी рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░ рд▓िрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдм рдЖрдард╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 18 рд╣ो рдЧрдИ।  2003 рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЪाрд░ рдЕрди्рдп рдмोрд▓िрдпों рдХो рднी рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпाрдбोрдЧрд░ीрд╕ंрдеाрд▓ी, рдоैрдеिрд▓ी рдФрд░ рдмोрдб़ो। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЕрд╖्рдЯрдо рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें 22 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै।

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।