рддрдоाрдо рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ों рдХे рдмीрдЪ рдоाрдирд╡ рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рдХो рдирдпा рддрд░्рдХ рджेрдХрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рддे рд░рд╣рдиा рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХा рдзрд░्рдо рд╣ै

 (рд╡рд░िрд╖्рда рдХрдеाрдХाрд░ рдПрд╡ं рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рд╕े рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी рдХी рд╡ाрд░्рддा) 
рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी

- рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी

рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рд╕िрдХ्рдХिрдо рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЧंрдЧрдЯोрдХ
рдИрдоेрд▓: tripathiexpress@gmail.com; рдЪрд▓рднाрд╖: +91 892 811 0451

рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдоें рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдЖрдк рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ:  16 рдордИ 1975 рдХो рд╕िрдХ्рдХिрдо рднाрд░рддीрдп рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдХा рдХा 22 рд╡ाँ рд░ाрдЬ्рдп рдмрдиा। рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ 7096 рд╡рд░्рдЧрдоीрд▓ рд╣ै рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा (2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 6.10 рд▓ाрдЦ рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рд╡िрд▓рдп рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЗрд╕рдХे рдпोрдЬрдиाрдмрдж्рдз рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рд╣ुрдЖ। 1975 рддрдХ рд╕िрдХ्рдХिрдо рднाрд░рдд рдХा рдПрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рдЕрдзिрд░ाрдЬ्рдп рдеा।

            рд╡िрд▓рдп рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рд╣िंрджी рдХो рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрдв़ाрдпा рдЬाрддा рдеा। 1925 рддрдХ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╣ाрдИрд╕्рдХूрд▓ рдеा, рд╡рд╣ рднी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЧंрдЧрдЯोрдХ рдоें। рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рдИрд╕ाрдИ рдоिрд╢рдирд░िрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рд╣िंрджी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рдеी। 1872–73 рдИрд╕्рд╡ी рдоें рдкाрджрд░ी рдоेрдХ्рдлॉрд░рд▓ेрди рдиे рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рдорд╣ाрд░ाрдЬा рдЫाрдЧ्рджोрд░ рдиाрдордЧ्рдпाрд▓ рд╕े рдЕрдиुрдорддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдоिрд╢рдирд░ी рд╕्рдХूрд▓ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी। рдоिрд╢рдирд░िрдпों рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕ рд╕рдоूрдЪे рдкрд░्рд╡рддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें (рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдХाрдлी рд╡िрд╕्рддृрдд рдеा, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдЬ рдХा рд╕рдоूрдЪा рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдЬिрд▓ा рд╢ाрдоिрд▓ рдеा рдЬिрд╕рдХी рд╕ीрдоाрдПँ рдХूрдЪрдмिрд╣ाрд░ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдоेрдЪी рдирджी рддрдХ рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рдеीं) рд╣िंрджी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдЗрди рдИрд╕ाрдИ рдоिрд╢рдирд░िрдпों рдХी рднूрдоिрдХा рдХो рдирдХाрд░ा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ
           1875 рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рдХुрдЫ рдЬрдоींрджाрд░ों (рд╕ाрдорди्рддों) рдиे рдЕрдкрдиे рдиिрдЬी рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕े рдХुрдЫ рд╕्рдХूрд▓ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी। рдкाрда्рдп-рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рднूрдЧोрд▓, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी, рд╣िंрджी, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рддिрдм्рдмрддी рднाрд╖ा рдХा рдЪрд▓рди рдеा рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣िंрджी рдеा। рдЧौрд░рддрд▓рдм рд╣ै, рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рджрд╢рдХों рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣िंрджी рдеा। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдФрд░ рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдмिрд╣ाрд░ рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рд╣िंрджी рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдП рдЬाрддे рдеे। рдЪूँрдХि рд╡े рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ाрдПँ рдирд╣ीं рдЬाрдирддे рдеे рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬрдирдЬाрддीрдп рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рд╕िрдЦाрддे, рд╣ृрд╕्рд╡ рдФрд░ рджीрд░्рдШ рдХी рдоाрдд्рд░ा рдХो ‘рдЫोрдЯा рдЗ’, ‘рдмрдб़ा рдИ’, ‘рдЫोрдЯा рдЙ’, ‘рдмрдб़ा рдК’ рдФрд░ ‘рд╢’ ‘рд╖’ ‘рд╕’ рдХे рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХी рдз्рд╡рдиि рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рддाрд▓рд╡्рдп, рдоूрд░्рдзрди्рдп рдФрд░ рджрди्рдд्рдп ‘рд╕’  рд╕िрдЦाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХाрд▓ाрди्рддрд░ рдоें рдХेрд╡рд▓ ‘рд╕’ рд╣ी рд░рд╣ рдЧрдпा।  ‘рди’ рдФрд░ ‘рдг’ рдХे рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХे рд╕ाрде рднी рдРрд╕ा рд╣ी рд╣ुрдЖ। рдХेрд╡рд▓ ‘рди’ рд╣ी рд░рд╣ рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрдз्рдпाрд╡рдзि рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

            1950 рдХी рднाрд░рдд-рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоैрдд्рд░ी рд╕ंрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХो рднाрд░рдд рдХा рдПрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдХाрд╕ рдпोрдЬрдиाрдУं рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рдЕрдиुрджाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдЬिрд╕рдоें рдкंрдЪрд╡рд░्рд╖ीрдп рдпोрдЬрдиा рдЕрдиुрджाрди рднी рдеा। рдпोрдЬрдиाрдмрдж्рдз рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд╕्рдХूрд▓ों рдХी рднी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдЕрдм рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рд╣िंрджी рднी рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдкрдв़ाрдИ рдЬाрдиे рд▓рдЧी।

            рдЧाँрдзी рд╢рддाрдм्рджी рд╕рдоाрд░ोрд╣ (1969) рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕िрдХ्рдХिрдо рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдЧाँрдзी рджрд░्рд╢рди рдкрд░ ‘рдЕрдЦिрд▓ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдиिрдмрди्рдз рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा’ рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдеा рдЬिрд╕рдоें рдиेрдкाрд▓ी, рднूрдЯिрдпा, рд▓ेрдк्рдЪा, рд▓िрдо्рдмू рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╣िंрджी рдоें рднी рдиिрдмрди्рдз рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдП рдЧрдП рдеे। рд╣िंрджी рдоें рдк्рд░рдердо рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдЬूрдиिрдпрд░ рд╣ाрдИрд╕्рдХूрд▓ рдХे рдк्рд░рдзाрдиाрдз्рдпाрдкрдХ рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдиिрд╡ाрд╕ी рд╣िंрджी рднाрд╖ी рд╢िрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд▓ाрд▓ рдЧुрдк्рддा рдХो рдоिрд▓ा рдеा।

            рдЧंрдЧрдЯोрдХ рд╕्рдеिрдд рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХे рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд ‘рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп’ рдоें ‘рдКрд╖ा’ рдиाрдордХ рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдПрдХ рдЕंрдХ 1965-66 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрд╕рдоें рд╣िंрджी рд░рдЪрдиाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеीं। рд╕рднी рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рд╡ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों (рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдкрд╣рд▓ा рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп 1978 рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдЖ рдеा, рдЬो рдПрдХ рд░ाрдд्рд░ि рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдеा) рдХी рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдПрд╡ं рд╕्рдоाрд░िрдХाрдУं рдоें рд╣िंрджी рдЦंрдб рд╣ोрддा рдеा рдЬिрд╕рдоें рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╣िंрджी рдоें рд╕्рд╡рд░рдЪिрдд рд░рдЪрдиाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी 

            1975 рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡िрднाрдЧ, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рд╕े рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдпों рдФрд░ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рд▓िрдП рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡िрднाрдЧ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡िрд╢ेрд╖ рддौрд░ рдкрд░ рд╣िंрджी рдоें рдЧांрдзी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рднाрд░рдд рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдкुрд╕्рддрдХें рдФрд░ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рд╡िрддрд░िрдд рдХी рдЬाрддी рдеीं।

            рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдмिрд╣ाрд░, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рд╣рд░िрдпाрдгा рдЖрджि рд╕े рдЖрдП рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों, рдЬो рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдмрд╕ рдЧрдП рд╣ैं, рдХे рдмрдЪ्рдЪे рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рд╣िंрджी рд╡िрд╖рдп рд▓ेрддे рд╣ी рд╣ैं, рдЕрднी рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЬрдирдЬाрддिрдпों рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рднी рд╣िंрджी рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдЧे рдЖ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдРрд╕े рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдРрд╕े рдЕрд╣िрди्рджी рднाрд╖ी рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╣ैं рдЬो рд╣िंрджी рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдЙрдкाрдзि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рд╡िрдж्рдпाрд╡ाрд░िрдзि рднी рд╣ैं рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों, рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рд╡ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рд╣िंрджी рдкрдв़ा рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╣िंрджी рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЕрд╣िंрджी рднाрд╖ी рд╕्рдеाрдиीрдп рдЫाрдд्рд░ рд╣िंрджी рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рдоें рдкी.рдПрдЪрдбी рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдердо рдорд╣िрд▓ा рд╕ोрдирдо рдУрдЩрдоु рднूрдЯिрдпा рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрдирд╕्рдерд▓ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╕े 2011 рдоें ‘рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХोрдЯिрдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣िंрджी рдФрд░ рднूрдЯिрдпा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें’ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╢ोрдз рдХिрдпा рд╣ै।

            рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдХрдХ्рд╖ा рдЖрда рддрдХ рд╣िंрджी рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рдФрд░ рдХрдХ्рд╖ा рдиौ (9th) рд╕े рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрдв़ाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХी рдЖрдмाрджी рдоें рдкिрдЫрд▓े рдбेрдв़-рджो рд╕ौ рд╕ाрд▓ों рдоें рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖िрдпों рдХी рдмрд╣ुрддाрдпрдд рд░рд╣ी рд╣ै। рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдоें рд▓िрдЦी рдЬाрддी рд╣ै। рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджрд╢рдХों рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЧंрдЧрдЯोрдХ рдоें рд╣ाрдИрд╕्рдХूрд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣िंрджी рдеा। 1925 рдХे рдмाрдж рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िंрджी рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдЫोрдЯे рд░ाрдЬ्рдп рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╡िрднिрди्рди рдЬाрддीрдп рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рдмीрдЪ рднाрд╖ा рдпा рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрд╕्рдеा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХा рддрдиाрд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ рд╣ो, рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдаोрд╕ рдк्рд░рдоाрдг рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдЗрддрдиी рдХрдо рдЖрдмाрджी рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдЬाрддीрдп рдФрд░ рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╕рдоुрджाрдпों рдХी рджрд░्рдЬрди рдХे рдХрд░ीрдм рднाрд╖ाрдУं рдХो рд╕рд░рдХाрд░ी рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै।

            рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢рдд-рдк्рд░рддिрд╢рдд рд▓ोрдЧ рд╣िंрджी рди рдХेрд╡рд▓ рд╕рдордЭрддे рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдмोрд▓рддे рднी рд╣ैं। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ेрдЦрди рдФрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдкिрдЫрд▓ी рд╕рджी рдХे рдкाँрдЪрд╡ें рджрд╢рдХ рд╕े рд╣ोрдиे рдХे рдХुрдЫ рдк्рд░рдоाрдг рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдХोрдИ рд╢ोрдз-рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдпрдж्рдпрдкि 1957 рдоें рдЧंрдЧрдЯोрдХ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдХрдЮ्рдЪрдирдЬрдЩ्рдШा’ рдиाрдордХ рдПрдХ рдиेрдкाрд▓ी рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдХрднी-рдХрднाрд░ рд╣िंрджी рд░рдЪрдиाрдПँ (рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХрд╡िрддाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рдеीं) рдЬो рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣िंрджी рднाрд╖िрдпों рдХी рд╣ोрддी рдеीं।

            рд╕िрдХ्рдХिрдо рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпुрдХ्рдд рд╣िंрджी рднाрд╖ी рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЪंрдж्рд░рдЪूреЬ рдиाрд░ाрдпрдг рд╢рд░्рдоा ‘рдЪिंрддрдХ’ рдХी рд╕िрдХ्рдХिрдо рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░рдердо рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै। 1972 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ (рдЦрдг्рдб-рдХाрд╡्рдп) ‘рдЬрдп рдмांрдЧ्рд▓ा’ рдЬो ‘рдмांрдЧ्рд▓ा рдоुрдХ्рддि рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо’ рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдПрдХ рдЕрди्рдп рд╣िंрджी рднाрд╖ी рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдз्рд░ुрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕िंрд╣ рдХा ‘рдмीрд╕ рдмрдв़рддे рдХрджрдо’ (рдЧीрддि-рдиाрдЯрдХ) рд╣ै рдЬो 1976 рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ, рд╕िрдХ्рдХिрдо рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рдеा।

            рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рдЕрд╣िंрджी рднाрд╖ी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╡िрдЬेрддा рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рдиेрдкाрд▓ी рдорд╣ाрдХрд╡ि рддुрд▓рд╕ीрд░ाрдо рд╢рд░्рдоा ‘рдХрд╢्рдпрдк’ рдХा рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╣िंрджी рдоें рд▓िрдЦिрдд рдЦंрдбрдХाрд╡्рдп ‘рдЗрди्рдж्рд░рдХीрд▓’ 1992 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдмाрдж рдоें рднी рд╣िंрджी рдХी рдХрдИ рдкुрд╕्рддрдХें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдЬिрд╕рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ рдоें рдиिрдпुрдХ्рдд рдПрдХ рдЕрди्рдп рд╣िंрджी рднाрд╖ी рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХृрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рдФрд░ ‘рд╕िрдХ्рдХिрдо рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдЬрдирдЬीрд╡рди’ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡िрднाрдЧ, рд╕ूрдЪрдиा рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा 1997 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी।

            рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджрд╢рдХों рд╕े рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╕े рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдЖрдП рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд ‘рдиाрдЧрд░िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рдоिрддि’ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा 1978-79 рдоें рдЧंрдЧрдЯोрдХ рд╕े ‘рдиाрдЧрд░िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░’ рдиाрдордХ рдПрдХ ‘рд╣िंрджी рди्рдпूрдЬ рд▓ेрдЯрд░’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддा рдеा। рдпे рд╡्рдпाрдкाрд░ी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрд╢ाрд╕рди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрдиुрдорддि рдХे рддрд╣рдд рднाрд░рдд-рддिрдм्рдмрдд рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдеे। 1975 рдХे рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рднाрд░рддीрдп рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╡िрд▓рдп рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рдирдпी рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╡े рднूрддрдкूрд░्рд╡ рд░ाрдЬा рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рдЧрдП рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ों рдХी рдмрд╣ाрд▓ी рдЪाрд╣рддे рдеे।

рдЖрдЬ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЬाрддीрдп рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣िंрджी рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों, рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्реЯाрд▓рдпों рдоें рд╣िंрджी рд╢िрдХ्рд╖рдг рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢्рд░ीрд╡ृрдж्рдзि рдоें рдпोрдЧрджाрди рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।

            рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рддि рдЭुрдХाрд╡ рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рд╣ै- рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ाँ рдХी рд╢рдд-рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЬрдирддा рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ै। рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ी рд▓ोрдЧों рдФрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ी рд▓ोрдЧों рдоें рднाрд╖िрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд╕рдоाрдирддा рдХे рдХाрд░рдг рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдкрдв़рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣िंрджी рдХी рд╕्рдиाрддрдХ рдПрд╡ं рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рд╕्рддрд░ рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдПँ рджेрддे рдЖ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдг рднी рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдРрд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдП рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдЬीрд╡िрдХा рдХे рд╕्рдеाрдпी рдЕрд╡рд╕рд░ рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рд╕िрдХ्рдХिрдо рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдПрдХ рд╣िंрджी рдХрдеाрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдкрдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдоें рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦрди рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдирд╣ीं рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै, рдЗрд╕ рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдХा рдХ्рдпा рдХाрд░рдг рд╣ै?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ: рдЕрд╕्рд╕ी рдХे рджрд╢рдХ рд╕े рд╣ी рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ेрдЦрди рдПрд╡ं рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рд╣ोрддा рд╣ै। 1970 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдЬрдм рдоैंрдиे рд╣िंрджी рдоें рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рддрдм рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХी рдЖрдмाрджी рдбेреЭ рд▓ाрдЦ рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд░рд╣ी рд╣ोрдЧी। рднू-рдкрд░िрд╡ेрд╖्рдаिрдд рдФрд░ рдиिрддांрдд рдЕрд╣िंрджी рднाрд╖ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рдЖрдк рдЙрд╕ рднाрд╖ा рдоें рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦрди рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХैрд╕े рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬो рдЙрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдирд╣ीं рд╣ै!

            рдХिрд╕ी рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░/рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдХिрд╕ी рднाрд╖ा рдоें рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЙрд╕ рднाрд╖ा рдХो рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рд╕े рд╣ी рддो рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें 80–90 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЬрдирддा рдиेрдкाрд▓ी (рдЬो рдХि 80–90 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд▓ोрдЧों рдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рд╣ै) рднाрд╖ी рд╣ै। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рднी рдЬाрддीрдп-рд╕рдоूрд╣ рдХा рдиिрдЬ рднाрд╖ा рд╕े рд╣ी рддो рдЬुрдб़ाрд╡ рд╣ोрдЧा – рдЗрддрд░ рднाрд╖ा рдХैрд╕े рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рдХी рднाрд╖ा рдмрди рд╕рдХрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд╕ृрдЬрди рдХी। 

  

рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рд╣िंрджी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЖрдкрдХे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХौрди-рдХौрди рд╕े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рд╕ृрдЬрдирд░рдд рд╣ैं?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ:  рдоेрд░े рд╕рдордХाрд▓ीрдиों рдоें рдЬिрдирд╕े рдоेрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдкрд░िрдЪрдп рдФрд░ рд╕ंрдкрд░्рдХ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдж्рдпाрд╡рдзि рд╣ै, рд╡े рд╣ैं – рдкрджрдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░ी (рдоूрд▓ рдиिрд╡ाрд╕ी рддुрд░ा, рдоेрдШाрд▓рдп, рдХрд░्рдордХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕िрдХ्рдХिрдо) рдФрд░ рдмिрд░्рдЦ рдЦрдбрдХा рдбुрд╡рд░्рд╕ेрд▓ी (рд╕िрд▓ीрдЧुрдб़ी рдиिрд╡ाрд╕ी)। рдкрджрдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░ी рдХा рдЕрдзिрдХрддрд░ рдпोрдЧрджाрди рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж, рд╣िंрджी рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦी рд╣ैं। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рд╕े рднी рд╡рд╣ рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ैं। рдбुрд╡рд░्рд╕ेрд▓ी рдЬी рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें 2009 рдоें рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдпोрдЧрджाрди рдХे рд▓िрдП ‘рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рдлाрдЙंрдбेрд╢рди’ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрджेрд╢ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рддрдд्рд╡ाрд╡рдзाрди рдоें рдЖрдпोрдЬिрдд рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िंрджी рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें ‘рд╣िंрджी рдЧौрд░рд╡ рд╕рдо्рдоाрди’ (2019) рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдиा рдоें рдЙрдирдХी рдоौрд▓िрдХ рд╣िंрджी рдоें рд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै- ‘рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрдорд░्рд╢’ (рдк्рд░рдХाрд╢рдХ– рд╕ाрд╣िрдд्рдпाрдпрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЧ्рд░ेрдЯрд░ рдиोрдпрдбा-рдЙ.рдк्рд░.,2017)। рдЗрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡िрдХाрд╕ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЧрдаिрдд рдЙрдЪ्рдЪ-рд╕्рддрд░ीрдп рдЪрдпрди рд╕рдоिрддि рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдЕрдиुрд░ूрдк ‘рд╣िंрджीрддрд░ рднाрд╖ी рд▓ेрдЦрдХ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдпोрдЬрдиा рд╡рд░्рд╖ 2018’ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдПрдХ рд▓ाрдЦ рд░ुрдкрдпे рдХे рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

            рдЙрдирдХी рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрджिрдд рджो рдкुрд╕्рддрдХें (рдЧिрд░्рдоी рд╕ेрд░्рдкा рдХी ‘рд╣िрдкोрдХ्рд░िрдЯ рдЪाँрдк-рдЧुрд░ाँрд╕’-1999 рдФрд░ рдЬрд╕ рдпोрдЮ्рдЬрди ‘рдк्рдпाрд╕ी’ рдХी ‘рд╢ांрддि-рд╕ंрджेрд╣’ 2015) рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд╕े рд╣िंрджी рдоें рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдоुрдЦ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ैं- рдоेрдШाрд▓рдп рд╕े рдЕрд╣िंрджी рднाрд╖ी рдоंрдЬु рд▓ाрдоा (рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз, рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं) рдФрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ी рдбॉ. рдЕрдХेрд▓ाрднाрдИ, рдЬो ‘рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд╣िंрджी рдЕрдХाрджेрдоी’ рдХे рд╕рдЪिрд╡ рд╣ैं। рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░, рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдоेрдШाрд▓рдп рдХो рд╣िंрджी рдЬрдЧрдд рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░ाрдиे рдоें рдбॉ. рдЕрдХेрд▓ा рднाрдИ рдХा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рд╡рд╣ рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд╣िंрджी рдЕрдХाрджрдоी рдХे рддрдд्рд╡ाрд╡рдзाрди рдоें рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХрд░рддे рдЖ рд░рд╣े рд╣ैं।

            рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд╕े рд╣ी рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдпोрдЧрджाрди рджेрдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рдоेрд░े рдЕрди्рдп рд╕рдордХाрд▓ीрдиों рдоें рд╣ैं рдЦрдбрдХрд░ाрдЬ рдЧिрд░ी рдФрд░ рдЗрди्рдж्рд░ рдЧिрд░ी। рдЦрдбрдЧрд░ाрдЬ рдЧिрд░ी рдХी рдПрдХ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЗрд╕ рд╢рд╣рд░ рдоें рддुрдо्рд╣ें рдпाрдж рдХрд░’ (2016) рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рд╡ीрд░рднрдж्рд░ рдХाрд░्рдХीрдвोрд▓ी рдХी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै। рд╕िрд▓ीрдЧुрдб़ी рдиिрд╡ाрд╕ी рдЗंрдж्рд░ рдЧिрд░ी рдоौрд▓िрдХ рд╣िंрджी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдоौрд▓िрдХ рд▓ेрдЦрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдоिрд░िрдХ (рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ) рдиिрд╡ाрд╕ी рд╡рд░िрд╖्рда рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдХрдорд▓ा рд░ाрдИ рдХी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж ‘рдХुрдЫ ‘рд▓рдорд╣े рдЬिрди्рджрдЧी рдХे' (2019) рдХे рд╕рд╣-рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рд╣ैं। рджूрд╕рд░े рд╕рд╣-рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рд╣ैं рдХ्рд╖ेрдд्рд░ ‘рдк्рд░ेрдо’ рдоुрдЦिрдпा।

            рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХрд░्рдг рдеाрдоी рдХा рдиाрдо рднी рдоेрд░े рд╕рдордХाрд▓ीрдиों рдХे рд╕ाрде рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдпрдж्рдпрдкि рд╡рд╣ рдоुрдЭрд╕े рдЙрдо्рд░ рдоें рдмрдб़े рдеे। рджाрд░्рдЬिрд▓िрдЧ рдиिрд╡ाрд╕ी рдХрд░्рдг рдеाрдоी рдиे рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдмांрдЧ्рд▓ा рд╕े рд╣िंрджी рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рд╣ै। рд╕िрддंрдмрд░-2020 рдоें рджिрд╡ंрдЧрдд рдХрд░्рдг рдеाрдоी рдиे рдмांрдЧ्рд▓ा рдХрд╡ि рд╕ुрдХाрди्рдд рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рдеा। рд╡рд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рд╕े рдЕрдиुрд╡ाрдж рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдкाрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд╣рд▓े рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╣ैं। рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рд╕े рдУрдо рдиाрд░ाрдпрдг рдЧुрдк्рдд (рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕े рдирд╡ाрдЬे рдЧрдП) рднी рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╣िंрджी рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рд╣ै।

            рд╕рдоूрдЪे рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рдоें рджрд╢рдХों рд╕े рдЕрдиेрдХ рд▓ेрдЦрдХ рд╣ैं рдЬो рд╣िंрджी рдоें рд▓िрдЦрддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдЦाрд╕ рддौрд░ рдкрд░ рдЕрд╕рдо, рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдордгिрдкुрд░ рд╕े рд╕्рдеाрдиीрдп рд╣िंрджी рд▓ेрдЦрдХों рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╣िंрджी рднाрд╖ी рдк्рд░рджेрд╢ों рд╕े рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдЕрдиेрдХ рдиाрдо рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢्рд░ीрд╡ृрдж्рдзि рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै। 

            рдЖрдк рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рдПрдХ рдиिрддाрди्рдд рдЕрд╣िंрджी рднाрд╖ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рджрд╢рдХों рд╕े рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдФрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд░рд╣ा, рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрдЬ рд╕े рдЖрдзी рд╕рджी рдкрд╣рд▓े рдХ्рдпा рд╕्рдеिрддिрдпाँ рд╣ोंрдЧी – рдЖрдк рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЖрдЬ рддो рд╣рдо рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рд╡िрд╢्рд╡рдЧ्рд░ाрдо рд╕े рдЬुрдб़ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдоेрд░ा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рдЙрд╕ рдХाрд▓рдЦрдг्рдб рдоें рдХुрдЫ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдЬैрд╕ेः ‘рдзрд░्рдордпुрдЧ’, ‘рд╕ाрд░िрдХा’, ‘рджिрдирдоाрди’, ‘рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рд╣िंрджुрд╕्рддाрди’, ‘рдирд╡рдиीрдд’, ‘рдХाрджрдо्рдмिрдиी’, ‘рдирд╡рднाрд░рдд рдЯाрдЗрдо्рд╕’ (рдЬो рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рд╣рдл्рддे-рджрд╕ рджिрди рдХे рдмाрдж рд╣ी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рдеीं) рд╣ी рд╣िंрджी рднाрд╖ा рд╕े рдЬोрдб़рддी рдеीं, рдЙрди्рд╣ीं рд╕े рд╣ी рд╣िंрджी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓ा, рд╡े рд╣ी рдоेрд░ी рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рдХ рдеीं। рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдХोрдИ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा рдеा।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рдЖрдкрдХे рд▓ेрдЦрди рдХा рдк्рд░рд╕्рдеाрди-рдмिंрджु рдХ्рдпा рд╣ै? рдЕрдм рддрдХ рдХी рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдпाрдд्рд░ा (рд▓ेрдЦрдХीрдп рд╡िрдХाрд╕) рдХे рдмाрд░े рдоें рдЖрдк рдХ्рдпा рдХрд╣рдиा рдЪाрд╣ेंрдЧे? рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдЖрдк рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं? 

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ:  рдоेрд░े рдЕंрджрд░ рдХрд╡िрддा рдХा рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯрди рдпрдж्рдпрдкि 19 рд╕ाрд▓ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рд╣ुрдЖ, рдордЧрд░ рдоेрд░ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдпाрдд्рд░ा рдЙрд╕ी рд╡рдХ्рдд рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдИ рдеी рдЬрдм рдоैंрдиे рдЕрдкрдиे рдЧाँрд╡ рдХे рдПрдХ рдмрд░рдЧрдж рдХे рдкेрдб़ рдХे рдиीрдЪे рдЪрдмूрддрд░े рдкрд░ рдХोрдпрд▓े рд╕े рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рд▓िрдЦी рдеी। рдЧाँрд╡ рдоें рд╕्рдХूрд▓ рдирд╣ीं рдеा, рдкрдв़рдиे рдХी рдмाрдд рд╣ी рдирд╣ीं рдеी। рдирдиिрд╣ाрд▓ рдоें рдоेрд░े рдмрдб़े рднाрдИ рдХो рдкрдв़рдиे рдХे рд▓िрдП рднेрдЬा рдЧрдпा рдеा। рднाрдИ рдХो рдкрдв़рддे-рд▓िрдЦрддे рджेрдЦ-рджेрдЦрдХрд░ рд╢ाрдпрдж рдоैंрдиे рдкाँрдЪ рд╕ाрд▓ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рдХिрд╕ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕िрдЦाрдП рдмрдЧैрд░ рд▓िрдЦрдиा рдФрд░ рдкрдв़рдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рд╣िрдЬ्рдЬे рдХрд░ рд╕ीрдЦрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ी рдирд╣ीं рдкрдб़ी। рдЬिрд╕ рдЙрдо्рд░ рдоें рдмрдЪ्рдЪे рдЯेрдв़े-рдоेрдв़े рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЙрд╕ рдЙрдо्рд░ рдоें рдоैं рд░ाрдоाрдпрдг рдФрд░ рдорд╣ाрднाрд░рдд рдлрд░्рд░ाрдЯे рд╕े рдкрдв़ рд▓ेрддा рдеा। рдпрд╣ рдХैрд╕े рд╕ंрднрд╡ рд╣ुрдЖ– рдЖрдЬ рдпрд╣ рд╕ोрдЪрддे рд╣ुрдП рдоुрдЭे рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рд╣ोрддा рд╣ै। 

            рд╕рди् 1967-68 рдоें рднी рдРрд╕ा рд╣ी рдШрдЯिрдд рд╣ुрдЖ। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдЖрдП рджो рд╕ाрд▓ рдХे рдЕंрджрд░ рд╣ी рдоैंрдиे рдЕрдкрд░िрдЪिрдд рднाрд╖ा рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдпा। рдРрд╕ा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдЧ्рд░рд╣рдг рд╢рдХ्рддि рдоेрд░े рдЕंрджрд░ рдк्рд░рдмрд▓ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдеी рдФрд░ рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдХे рдк्рд░рддि рдПрдХ рддीрд╡्рд░ рд╕рдо्рдоोрд╣рди рдХे рдХाрд░рдг рдкाँрдЪ рд╕ाрд▓ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ рдпрд╣ рдЕрдХ्рд╖рд░-рдпाрдд्рд░ा рдЖрдЬ 72 рд╕ाрд▓ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рднी рд▓рдЧाрддाрд░ рдЬाрд░ी рд╣ै।

            рд▓ेрдЦрди рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рднाрд╖ा рдЪाрд╣िрдП- рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдоाрддृрднाрд╖ा рд╣ो рдпा рдХोрдИ рд╕ीрдЦी рд╣ुрдИ рднाрд╖ा। рдоैंрдиे рдЬिрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬрди्рдо рд▓िрдпा, рд╡рд╣ाँ рдоेрд░ी рдоाрддृрднाрд╖ा рдбोрдЧрд░ी-рдкрд╣ाрдб़ी рдХी ‘рдХंрдбी’ рдЙрдкрдмोрд▓ी рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдоेрд░ी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╡िрддा ‘рд╕िрдХ्рдХिрдо рдЬрдирдиीрдк्рд░рддि...’ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдиेрдкाрд▓ी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдЬрдирдХ рдХाрд╢ीрд░ाрдЬ рдк्рд░рдзाрди рдХे рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдФрд░ рд╕рдо्рдкाрджрди рдоें рдЧंрдЧрдЯोрдХ (рд╕िрдХ्рдХिрдо) рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдиेрдкाрд▓ी рдкрдд्рд░िрдХा ‘рдХрдЮ्рдЪрдирдЬрдЩ्рдШा’ рдХे рдЕрдЧрд╕्рдд 1968 рдХे рдЕंрдХ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдоैंрдиे рдкрд╣рд▓ी рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦी 10 рджिрд╕рдо्рдмрд░, 1967 рдХो। рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рдХिрд╕ी рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рдпрдж्рдпрдкि 1993 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдоेрд░ा рдкрд╣рд▓ा рдФрд░ рдЕрдХेрд▓ा рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा’ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै। рдпрд╣ी рдХрд╡िрддा рдоेрд░ी рд▓ेрдЦрдХीрдп рдпाрдд्рд░ा рдХा рдк्рд░рд╕्рдеाрди-рдмिंрджु рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдХे рд╡рди-рдк्рд░ाрди्рддрд░ рдоें рдоेрд░ा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рд╡ेрд╢। рдоेрд░ी рдоाрддृ-рднाрд╖ा ‘рдбोрдЧрд░ी-рдкрд╣ाрдб़ी’ рдоें рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЙрд╕ рднू-рднाрдЧ рдоें рддрдм рднी рдирд╣ीं рдеी, рдЖрдЬ рднी рдирд╣ीं рд╣ै। рдХिрд╢ोрд░ाрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдиिрдХрд▓рдХрд░ рдпुрд╡ाрд╡рд╕्рдеा рдХी рджрд╣рд▓ीрдЬ рдкрд░ рдЦрдб़े, рдЕрдкрдиी рдЬрдмाрди рдФрд░ рдЬрдоीрди рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдЗрд╕ рдЕрдХिंрдЪрди рдХी рдЙंрдЧрд▓ी рдкрдХрдб़ рдХрд░ рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рдоंрджिрд░ рдХी рд░ाрд╣ рджिрдЦाрдИ।

            рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдоेрд░ी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╡िрддा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд╕े рдоुрдЭे рдПрдХ рджिрд╢ा рдоिрд▓ рдЧрдИ। 1967 рд╕े 1970 рддрдХ рд╕िрдХ्рдХिрдо, рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд░рдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рд╕े ‘рдЧोрд░рдЦाрд▓ी рднाрд╖ा’ (рдЙрд╕ рд╕рдордп рддрдХ рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдХो рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЖрдард╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рдоाрди्рдпрддा рдирд╣ीं рдоिрд▓ी рдеी) рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╕ैрдиिрдХ рд╕рдоाрдЪाрд░’ рд╕े рднी рдкрд░िрдЪрдп рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдоेрд░ी рдХुрдЫ рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИं। рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рднी рдкрдв़ рдбाрд▓े। рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рддрдХрд░ीрдмрди рд╕рднी рдирд╡ोрджिрдд рдФрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рд╕े рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдЧंрдЧрдЯोрдХ рдХी рдПрдХाрдз рдХрд╡ि-рдЧोрд╖्рдаिрдпों рдоें рдФрд░ рдХाрд▓िрдо्рдкोंрдЧ рдоें ‘рднाрдиु рдЬрдпрди्рддी’ рдоें рдХрд╡िрддा рдкाрда рдХрд░ рдЪुрдХा рдеा। рдЧंрдЧрдЯोрдХ рд╕े ‘рдХрдЮ्рдЪрдирдЬрдЩ्рдШा’, ‘рд╣िрдоाрд▓рдп рд╕рди्рджेрд╢’, ‘рдк्рд░рдЧрддि’, ‘рдирд╡-рдЬ्рдпोрддि’ рдФрд░ рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдиेрдкाрд▓ी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рдирд╡ोрджिрдд рдФрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдкрджрдо рд╕िंрд╣ рд╕ुрдм्рдмा рдЕрдкрддрди,  рддुрд▓рд╕ी рдЕрдкрддрди,  рд░ाрдо рдЕрдкрддрди, рдЙрджрдпрдЪрди्рдж्рд░ рд╡рд╢िрд╖्рда, рдмी.рдПрд╕.рд░ाрдИ, рд╕ाрдиु рд▓ाрдоा, рдирд░ рдмрд╣ाрджुрд░ рднंрдбाрд░ी, рддुрд▓рд╕ी рдХрд╢्рдпрдк, рд╢ैрд▓ेрд╢рдЪрди्рдж्рд░ рдк्рд░рдзाрди, рдЧिрд░्рдоी рд╕ेрд░्рдкा, рдХेрджाрд░ рдЧुрд░ुंрдЧ, рдЧंрдЧा рдХрдк्рддाрди, рдкрд╡рди рдЪाрдорд▓िрдЩ ‘рдХिрд░рдг’, рд╕рди्рддोрд╖ рдмрд░рджेрд╡ा рдЖрджि рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдЗрд╕ी рдмीрдЪ рдоेрд░ी рдХुрдЫ рдХрд╡िрддाрдПँ, рд▓ेрдЦ рдФрд░ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рдеे। рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рдЖрдзाрд░-рднूрдоि рднी рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी।

рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдХी рдУрд░ рдЭुрдХाрд╡:

            ‘рд╕ाрд░िрдХा’, ‘рдзрд░्рдордпुрдЧ’, ‘рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рд╣िंрджुрд╕्рддाрди’, ‘рдирд╡рдиीрдд’, ‘рдХाрджрдо्рдмिрдиी’, ‘рджिрдирдоाрди’, ‘рдоाрдзुрд░ी’ рдЖрджि рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдФрд░ рдоाрд╕िрдХ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдФрд░ рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рджैрдиिрдХ рд╕рдоाрдЪाрд░рдкрдд्рд░ ‘рдирд╡рднाрд░рдд рдЯाрдЗрдо्рд╕’ рдЧंрдЧрдЯोрдХ рдФрд░ рд╕िंрдЧрддाрдо рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ो рдЬाрддे рдеे। рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдЦрд░ीрджрдХрд░ рдкрдв़рддा рдеा। рдирдП рдЕंрдХों рдХी рдмेрд╕рдм्рд░ी рд╕े рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХрд░рддा। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ-рдк्рд░ेрдо рдоुрдЭे рд╣рд░ рд╡рдХ्рдд рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрднाрд╡ рдХी рдУрд░ рдзрдХेрд▓рддा рд░рд╣рддा рдХिंрддु рдпрд╣ рдЕрднाрд╡ рдоेрд░ी рд░ुрдЪि рдоें рдХोрдИ рд▓рдЧाрдо рдирд╣ीं рд▓рдЧा рд╕рдХा। рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдЕрдж्рдпाрд╡рдзि рдмрд░рдХрд░ाрд░ рд╣ै।

            рд▓िрдЦिрдд рд╢рдм्рдж рдХे рдк्рд░рддि рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрдиंрдд рднूрдЦ рдеी рдЗрди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдоुрдЭे рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рдЗрди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдкाрдардХों рдХी рдкрд░िрдзि рдЕрддि рд╡िрд╕्рддृрдд рдеी। рдоेрд░े рд▓िрдП рдиिрдд рдирдП рдХ्рд╖िрддिрдЬ рдЦुрд▓рддे рдЧрдП। 

            рд╣िंрджी рдоें рдкрд╣рд▓ी рдоौрд▓िрдХ рдХрд╣ाрдиी ‘рд▓рдкрдЯें’ 20 рдЬрдирд╡рд░ी 1971 рдХो рд▓िрдЦी – рд╣िंрджी рдХрдеा-рд▓ेрдЦрди рдоें рдпрд╣ рдоेрд░ा рдкрд╣рд▓ा рдк्рд░рдпाрд╕ рдеा। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЕрдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै рдФрд░ рдЕрдм рдЗрд╕рдХी рдоूрд▓ рдкांрдбुрд▓िрдкि рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै।

рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдХा рдкрдд्рд░ рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгाः

            ‘рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा’ рд╕े рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╕ाрд░िрдХा’ (рдХрдеा рдк्рд░рдзाрди рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा) рдЕрдкрдиी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдХे рд╢िрдЦрд░ рдкрд░ рдеी। ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдоें рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╡िрднिрди्рди рдиिрдпрдоिрдд рд╕्рддंрдн рднी рдеे। рд▓ोрдХ рдХрдеाрдУं рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддे рдеे। рднाрд░рдд рдХी рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдУं рдХी рдкुрд░ाрддрди рд╡ рдирд╡ीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдФрд░ рднाрд╖िрдХ рддрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдкрд░ рдЪрд░्рдЪाрдУं рд╕े рд▓ेрдХрд░ рджेрд╢-рд╡िрджेрд╢ рдХे рдЬाрддीрдп рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕ंрдХрдЯ рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддे рдеे। 1971 рдоें “рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢ рдХी рдоुрдХ्рддि” рдХे рдмाрдж рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдФрд░ рдк्рд░ेрд╕ рдХी рдиिрдЧाрд╣ें рдЕрдм рдкрдб़ोрд╕ी рдмрд▓ूрдЪ рдФрд░ рд╕िंрдз рдоुрдХ्рддि рд╕ंрдЧ्рд░ाрдоों рдХी рдУрд░ рдоुрдб़ рд░рд╣ी рдеीं, рдЙрдирдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдЖрд╡ाрдЬ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ेрд╕, рдЦाрд╕ рддौрд░ рдкрд░ рд╣िंрджी рдк्рд░ेрд╕ рдиे рдЬैрд╕े рдХрдорд░ рдХрд╕ рд▓ी рдеी। рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ोрдЪ рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा рдеा। рдЗрд╕ рдЕрднिрдпाрди рдоें рдЬрд╣ाँ ‘рдзрд░्рдордпुрдЧ’ (рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ), ‘рджिрдирдоाрди’ (рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ) рдФрд░ ‘рд╕ाрд░िрдХा’ (рдоाрд╕िрдХ) рдЬैрд╕ी рдмрдб़ी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдПрдХ рдХे рдмाрдж рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рдеीं, рд╡рд╣ीं рдЕрд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд▓рдШु рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рднी рдкीрдЫे рдирд╣ीं рдеी।

            рднाрд░рдд рдоें рдиेрдкाрд▓िрдпों рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рдЧрдв़ рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рд╕े рджрд╢рдХों рдкрд╣рд▓े рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдоाрди्рдпрддा рдХी рдоांрдЧ рдЙрда рд░рд╣ी рдеी। 1970 рд╕े рдпрд╣ рдоांрдЧ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЧрддि рдкрдХрдб़ рдЪुрдХी рдеी। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрд╣рдЪाрди рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЖंрджोрд▓рди рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЪुрдХे рдеे। рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдоाрди्рдпрддा рд╕े рдкрд╣рд▓े рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рджेрд╢ рдХी рд╢ीрд░्рд╖ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी’ рдХी рдоाрди्рдпрддा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеी। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдХी рд╢ीрд░्рд╖ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рдк्рд░рдпрдд्рдирд╢ीрд▓ рдеीं। рдоैंрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рдоें рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдХी рдоाрди्рдпрддा рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рджрд▓ीрд▓ рджेрддे рд╣ुрдП ‘рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди’, рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдХे рдоुрдЦрдкрдд्рд░ ‘рджिрдпाрд▓ो’ рдоें рдПрдХ рд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢рдиाрд░्рде рднेрдЬा। рдпрд╣ рд▓ेрдЦ рдПрдХ рдкрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें 11 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1972 рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।

            ‘рдзрд░्рдордпुрдЧ’, ‘рджिрдирдоाрди’ рдФрд░ ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдХेрд╡рд▓ рд╣िंрджी рднाрд╖िрдпों рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЕрди्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд╖ाрдИ рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рд▓िрдП рднी рдПрдХ рд╕ाрдЭा рдоंрдЪ рдеीं। ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рджेрд╢ рдХी рд╣ाрд╢िрдП рдкрд░ рд░рд╣ी рднाрд╖ाрдУं рдФрд░ рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдХी рд╕рдордХाрд▓ीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рдеी рдФрд░ ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдпрд╣ рднूрдоिрдХा рдЕрдкрдиी рдкूрд░ी рдиिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рдиिрднा рд░рд╣ी рдеी।

            ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рд╕े рд╣ी рдоुрдЭे ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╕ूрдЭा। ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдХो рдоैंрдиे рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХी рдПрдХ рд▓ोрдХрдХрдеा ‘рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕ीрдв़ी’ 23 рдЬुрд▓ाрдИ, 1970 рдХो рдк्рд░рдХाрд╢рдиाрд░्рде рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХी। рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдиे рддुрд░ंрдд рдкрдд्рд░ рд▓िрдЦ рдХрд░ ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдоें рд░рдЪрдиाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЖрд╢्рд╡ाрд╕рди рджिрдпा।

            1970-1973 рдХे рдмीрдЪ рдоेрд░ी рдХुрдЫ рд╣िंрджी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣िंрджी рдХी рд▓рдШु рдФрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдЬैрд╕े ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдеीं। рдлрд░рд╡рд░ी 1972 рдХे ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдХे рдЕंрдХ рдоें рдПрдХ рдиेрдкाрд▓ी рд▓ोрдХрдХрдеा ‘рджो рдоुँрд╣ों рд╡ाрд▓ा рд╕ांрдк, рджो рддिрдм्рдмрддी рд▓ोрдХрдХрдеाрдПँ ‘рдХрд╕ाрдИ’ рдФрд░ ‘рддीрди рд╢рд░्рддें’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИं। ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдХे рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 1973 рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рднाрд╖ाрдУं рдХी рдЪुрдиी рд╣ुрдИ рд▓рдШु рдХрдеाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИं। рдоेрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рднेрдЬी рдЧрдИ рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдХे рдХрдеाрдХाрд░ рдирди्рдж рд╣ाँрдЧрдЦिрдо рдХी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी ‘рдкुрд░ाрдиा рдХोрдЯ’ рдХो рдПрдХ рд▓рдШु рдХрдеा ‘рдмोрдз’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рджेрдХрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рддो рдХिрдпा рд▓ेрдХिрди рд╡िрд╖рдп рд╕ूрдЪी рдоें рдирди्рдж рд╣ाँрдЧрдЦिрдо рдХो ‘рдиेрдкाрд▓’ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा, рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдХा рдиाрдо рддрдХ рдирд╣ीं рджिрдпा। ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдХो рдоैंрдиे ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрдеा-рдЦंрдб’ рдХे рд░ूрдк рдоें рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдк्рд░рдХाрд╢рдиाрд░्рде рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХिрдП рдеे рдЬिрдирдХे рдмाрд░े рдоें ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдХी рдУрд░ рд╕े рдХोрдИ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдирд╣ीं рдоिрд▓ी рдФрд░ рди рд╣ी рд╡े рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╡ाрдкрд╕ рд▓ौрдЯाрдпी।

            рджेрд╢ рдХी рдмрдб़ी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдФрд░ рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рдХрд╣े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ेрдЦрдХों рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд╣ी рджेрд╢ рдХे рдЬाрддीрдп рд╕рдоूрд╣ों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдЬ्рдЮाрдирддा рдФрд░ рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдХी рдЗрд╕рд╕े рдмрдб़ी рдХोрдИ рдоिрд╕ाрд▓ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рд╕्рдеिрддि рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрддे рд╣ुрдП рдоैंрдиे рдПрдХ рдЖрдХ्рд░ोрд╢-рднрд░ा рдкрдд्рд░ рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдХो рд▓िрдЦा, рдЬिрд╕рдХा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХोрдИ рдЙрдд्рддрд░ рдирд╣ीं рджिрдпा। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдеा рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा’ рд╕े рдЕрд╕рд╣рдордд рдеे। рджेрд╢ рдХे рдмрдб़े рд╕्рдеाрдкिрдд рдФрд░ рдиाрдоी-рдЧिрд░ाрдоी рд▓ेрдЦрдХ-рдкрдд्рд░рдХाрд░, рдЬो рджुрдиिрдпा-рднрд░ рдХे рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХी рдкैрд░рд╡ी рдХрд░рддे рдЕрдкрдиी рдХрд▓рдоें рдШोंрдЯ рд░рд╣े рдеे, рдЙрдирдХी рдкोрд▓ ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा’ рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рджेрдиे рдХे рдмाрдж рдЦुрд▓ рдЧрдИ рдеी। рдоैं рдиिрд░ाрд╢ рдЬрд░ूрд░ рд╣ुрдЖ рд▓ेрдХिрди рдкрд░ाрдЬिрдд рдирд╣ीं। рдХрдаिрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднी рдХрд╣ीं рджूрд░ рд░ोрд╢рдиी рджेрдЦ рд▓ेрддा рд╣ूँ।

            ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ’ рдмाрдж рдоें рдЪंрдбीрдЧрдв़ рд╕े рд╢ाрдорд▓ाрд▓ рдоेंрд╣рджीрд░рдд्рддा рдк्рд░рдЪंрдб рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣िंрджी рдоाрд╕िрдХ ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░्рдЭрд░’ рдХे рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 1974 рдХे рдЕंрдХ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдЬो ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпाрд╕ рдеा। рдЗрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдоें рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрдеाрдХाрд░ों рдХी 18 рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рдордХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдкрд░ рдПрдХ рдкрд░िрдЪрд░्рдЪा рднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै।

      ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ’ рдкрд░ рдбॉ. рдШрдирд╢्рдпाрдо рдиेрдкाрд▓ рдХी рдЯिрдк्рдкрдгी–“… ‘рд╕рдордХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп’, ‘рдЦाрд╕ рдЦрдмрд░’, ‘рд╕ाрд░िрдХा’, ‘рдкрд╣рд▓’, ‘рдк्рд░рд╕्рддाрд╡’ рдЖрджि рд╡िрднिрди्рди рд╣िंрджी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЕंрдХों рдоें рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡ि-рдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╡ाрджों рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиा рд╣ी рдирд╣ीं, рдЪрдг्рдбीрдЧрдв़ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░्рдЭрд░’ (рд╣िंрджी рдоाрд╕िрдХ) рдХे рд╕рди् 1974 рдХे рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ рдЕंрдХ рдХो ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ’ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдо्рдкाрджрди рдХрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдФрд░ рдкрдЯрдиा рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдк्рд░рд╕्рддाрд╡’ (рд╣िंрджी) рдХे рдЬूрди 1981 рдХे рдЕंрдХ рдоें ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрдеा рдЦंрдб’ рдХी ‘рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा’ рддрдеा рдЙрд╕ी рдЦंрдб рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдЖрдзा рджрд░्рдЬрди рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рдиे рдЬैрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдХрд░ рднाрд░рдд рдоें рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдиे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै। рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рдЗрддрд░ рдХिрд╕ी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ा рдХी рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдХिрд╕ी рд╡िрдзा рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдХाрд░्рдп рд╕ंрднрд╡рддः рдкрд╣рд▓ी рджрдлा ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░्рдЭрд░’ рдиे рд╣ी рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдоूрд▓рдХрд░्рдд्рддा рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рд╣ी рд╣ैं।” (рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдУрдо  рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдХे рдбोрдЧрд░ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдкрд▓-рдЦिрди’ рдХे рдиेрдкाрд▓ी рдЕрдиुрд╡ाрдж “рдкрд▓-рд╡िрдкрд▓” рдХी рднूрдоिрдХा, 2000 рд╕े рдЙрдж्рдзृрдд, рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж) 

            рдЗрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХो рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рдЪाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें рдХिрдП рдЧрдП рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдХाрд▓िрдо्рдкोंрдЧ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ Himalayan Observer (рд╕ंрдкाрджрдХः рдмी.рдбी. рдмрд╕्рдиेрдд) рдХे 12 рдлрд░рд╡рд░ी, 1975 рдХे рдЕंрдХ рдоें рдПрдХ рдкрдд्рд░  рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ, рдЬो рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै-

“Sir,

Through your esteemed weekly, we take the opportunity to inform the Nepalese populace and Hindi readers, that a monthly Hindi magazine from Chandigarh, entitled “Sahitya Nirjhar” has brought to the Indian literary scene, a special issue of Indian Nepali stories in Hindi translated by Shri Subash Deepak, a well-known litterateur and his worthy associates.

It is historical in the sense that this is the first kind of publication in India.

The issues are already out in the markets of Darjeeling and and other places.

We feel it our duty to appreciate such a noble task on the part of the members of Nirjhar Parivar, especially to its editor Shri Prachand residing in Chandigarh.

We, on behalf of the Nepalese populace and Nepali language lovers extend our thanks. We, the members of the Government Press, Darjeeling, also take the opportunity to thank the Sahitya Akademi, New Delhi on its recognizing the Nepali language. (P. Arjun & Nanda Hangkhim)

 

рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: 1985 рдоें рдЖрдкрдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди’ рдФрд░ рд▓ंрдмे рдЕंрддрд░ाрд▓ рдХे рдмाрдж рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд░ूрдк рдоें ‘рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣...’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЬिрд╕ рдЧрддि рд╕े рдЖрдкрдиे рдиेрдкाрд▓ी–рд╣िंрджी рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рд╡рд╣ рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рд╣िंрджी рд▓ेрдЦрди рдоें рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд╣ै?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХः рд╣िंрджी рдоें рди рд▓िрдЦ рдкाрдиे рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдгः

1) ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░्рдЭрд░’ (1974) рдФрд░ ‘рдк्рд░рд╕्рддाрд╡’ (1980) рдХे рдмीрдЪ рдиेрдкाрд▓ी рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рдоिрд▓ी рдЙрджाрд╕ीрдирддा- ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ’ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпाрд╕ рдеा। рдЗрд╕ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХी рддрдд्рдХाрд▓ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдХрд╣ीं-рдХोрдИ рдЪрд░्рдЪा рди рд╣ोрдиा рддो рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ी рдеा рдХ्рдпोंрдХि ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा’ рдХा рд╣िंрджी рд╡िрдорд░्рд╢ рдоें рдХрд╣ीं рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдеा рд╣ी рдирд╣ीं – рдЪрд░्рдЪा рдХा рддो рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрдарддा। рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░-рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоैं рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдХрд░ рдЪुрдХा рд╣ूँ। рдоुрдЭे рдЕрдлрд╕ोрд╕ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдеा рдХि ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░्рдЭрд░’ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХाрд▓िंрдкोंрдЧ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ ‘рд╣िрдоाрд▓рдпрди рдСрдмрдЬрд░्рд╡рд░’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╕ंрдкाрджрдХ рдХे рдиाрдо рдкрдд्рд░’ рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдХрд╣ीं рд╕े рднी рдХिрд╕ी рдиेрдкाрд▓ी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЗрд╕рдХा рдЬिрдХ्рд░ рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдХ्рд░िрдп рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдиे рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдк рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдЪрд░्рдЪा  рдХी।

2) ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓िрдпों рдХी рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рддрдд्рд╡’, 1981 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдк्рд░рд╕्рддाрд╡’ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдк्рд░рд╕ंрдЧ-

      рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЖрд▓ेрдЦ рдкрд░ рдХुрдЫेрдХ рддрдеाрдХрдеिрдд рдкрдд्рд░рдХाрд░ों/рд▓ेрдЦрдХों рдиे рдоुрдЭ рдкрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡िрд░ोрдзी рд╣ोрдиे рдХा рд▓ांрдЫрди рд▓рдЧाрддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиी рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ рд▓िрдЦीं, рдоुрдЭे рдЬрд▓ीрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрддांрдд рдЕрд╕ंрдЧрдд рдФрд░ рдЕрдиाрдк-рд╢рдиाрдк рдЖрд░ोрдк рд▓рдЧाрдП। рдоुрдЭ рдкрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдЪोрдЯ рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмीрдЪ рдмाрдЬाрд░ рдоें рдзрдордХी рддрдХ рджे рдбाрд▓ी। рдоुрдЭे рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рд╕рдорд░्рдердХ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдоेрд░े рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕рдд्рддा рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╢िрдЦрд░ों рдкрд░ рдмैрдаे рд▓ोрдЧों рдХे рдХाрди рднрд░े рдФрд░ рдоुрдЭे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╕े рдШेрд░ рдкрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुंрдЪाрдиे рдХे рд╖рдб़рдпंрдд्рд░ рд░рдЪे।

      рдоैं рдЖрд╣рдд рдеा рд▓ेрдХिрди рдкрд░ाрд╕्рдд рдирд╣ीं। рдоैंрдиे рдЗрди рд╡िрдХрдЯ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиाрдП рд░рдЦा। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдоौрди рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдФрд░ рдХ्рдпा рд╡िрдХрд▓्рдк рдмрдЪрддा рд╣ै – рдПрдХ рдЕрдХेрд▓े рдоुрдЭ рдЬैрд╕ी рд╣ैрд╕िрдпрдд рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдХрд▓рдордХाрд░ рдХे рд▓िрдП! рдЖрджрдоी рдХिрддрдиी рд╕ीрдоा рддрдХ рдЯूрдЯ рд╕рдХрддा рд╣ै – рдпрд╣ рд╡рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдмрдпाрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдРрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рдЧुрдЬрд░ा рд╣ो। рдоैंрдиे рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा рдХि рдоैं рдЕрдкрдиे рддрд░ीрдХे рд╕े рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рджेрддा рд░рд╣ूँрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ी рдоेрд░ी рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु рдеी।

      рдоैं рдкрд╣рд▓े рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░ рдЪुрдХा рд╣ूँ рдХि 1980-90 рдХा рджрд╢рдХ рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдкрд╣ाрдб़ рдФрд░ рдоुрдЭे рд╣िंрджी рд╕े рдЬोрдб़рдиे рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ूрдд्рд░ рдЪंрдбीрдЧрдв़ – рджोрдиों рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рд╕े рдЖрдХ्рд░ांрдд рдеे। рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рдЖрдиा-рдЬाрдиा рдмंрдж рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдоैं рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рд╕े рдЬुрдб़ा рдеा। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдХोрдИ рдоाрд╣ौрд▓ рдирд╣ीं рдеा।

      рд░рдЪрдиा рд╕े рдЪुрдХ рдЬाрдиे рдХी рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдоैंрдиे рд▓рдЧाрддाрд░ рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рдЕрдиुрд╡ाрдж-рдХाрд░्рдп рдЬाрд░ी рд░рдЦा। рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рд╕ैंрдХрдб़ों рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдПँ рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░ рдбाрд▓ीं। рджрд░्рдЬрдирднрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╕ंрдХрд▓рди рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдП। рдпे рд╕рднी рд╕ंрдХрд▓рди рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдиाрдо्рдЪी рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ैं। ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ’ (1996) рдФрд░ рдкрд╡рди рдЪाрдорд▓िрдЩ ‘рдХिрд░рдг’ рдХी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж ‘рдХ्рд░ूрд╕ीрдлाрдЗрдб рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рдЕрди्рдп рдХрд╡िрддाрдПं’ (1996) рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЕрди्рдп рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдХрд╡िрддा рд╕ंрдХрд▓рди рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ैं। рдЗрди рджोрдиों рдЕрдиुрд╡ाрдж рдкुрд╕्рддрдХों рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ी рдмीрдЪ 1990 рд╕े 2010 рдХी рдЕрд╡рдзि рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕े рдЕрди्рдп рд╡िрдзाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рд╣िंрджी рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП।

рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिः ‘рдкрд▓-рд╡िрдкрд▓’

      рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЬрдо्рдоू рдиिрд╡ाрд╕ी рдбॉ. рдУрдо рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдХे рдбोрдЧрд░ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ “рдкрд▓-рдЦिрди” рдХा  рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХाрд░्рдп рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдЗрд╕ рддрде्рдп рд╕े рдЖंрдХा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдоूрд▓ рдбोрдЧрд░ी рднाрд╖ा рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдоें рдЕрдиूрджिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЖрдЬ рддрдХ рдХी рдкрд╣рд▓ी рдЕрдиूрджिрдд рдХृрддि рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рд╕े 2003 рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ।

рдбॉ. рдШрдирд╢्рдпाрдо рдиेрдкाрд▓ рдиे ‘рдкрд▓-рдЦिрди’ рдХी рднूрдоिрдХा (2000) рдоें рд▓िрдЦाः

рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрд╡ाрдж-рд╕्рдеाрдкрди рдХा рдорд╣рддी рдХाрд░्рдп-

“…рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд▓ंрдмे рдЕрд░рд╕े рд╕े рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣े рд▓ेрдЦрдХ-рдкрдд्рд░рдХाрд░ рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдПрдХ рднिрди्рди рдФрд░ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे ‘рдЖрдХाрд╢’(space) рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдирдХा рдиिрддांрдд рдиिрдЬी, рдиिрддांрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдФрд░ рд╕्рд╡рдиिрд░्рдоिрдд рдЖрдХाрд╢ рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ेрдЦрдХ, рдХрд╡ि, рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рдХрд╣ाрдиी, рдЖрдЦ्рдпाрдиेрддрд░ рдЧрдж्рдп рдЖрджि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрдирдХे рдЙрдд्рд╕ाрд╣рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрди рд╡िрд╡िрдз рдЖрдХाрд╢ों рдоें рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ृрдЬिрдд рдЖрдХाрд╢ рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рдФрд░ рдоूрд▓्рдп рдХा рд╣ै। рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡ि-рд▓ेрдЦрдХों рдХो рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣िंрджी рдкाрдардХों рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдФрд░ рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░ाрдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣рддी рдХाрд░्рдп рд╡рд╣ рд▓рдЧрднрдЧ рд╡िрдЧрдд рддीрди рджрд╢рдХों рд╕े рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдбोрдЧрд░ी рдоाрддृрднाрд╖ी рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдХे рд▓िрдП рд╣िंрджी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢िрдХ्рд╖ा-рдЧ्рд░рд╣рдг рдФрд░ рдЬ्рдЮाрдиाрд░्рдЬрди рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдоाрдз्рдпрдо рд░рд╣рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдЬीрд╡िрдХोрдкाрд░्рдЬрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡-рд╕्рдеाрдкрди рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдХाрджрдоिрдХ рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рдкрд░िрдЪрдп рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрд╡ाрдж рдПрдХ рд╕рд╣рдЬ-рд╕ाрдз्рдп рдФрд░ рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдХाрд░्рдп рдмрди рдкрдб़ा рд╣ै।

      рдЕрдиुрд╡ाрдж рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдХूрдЯрдиैрддिрдХ рдХाрд░्рдп рд╣ै,  рджो рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдЕंрддрд░्рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкрди рдХрд░ाрдиे рд╡ाрд▓ा рдХाрд░्рдп, рдФрд░ рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рд╣рдоाрд░े рдмीрдЪ рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдЬैрд╕ा рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдФрд░ рд╕ुрдпोрдЧ्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдкाрдиा рдХрдаिрди рд╣ै। рдЖрдЬрдХрд▓ рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрди्рдп рднी рд╣ैं рдХिंрддु рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХो рдиिрддांрдд рд╕ंрджेрд╢-рд╕्рдеाрдиांрддрд░рдг рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЙрдаा рдХрд░ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рддрд╣ рддрдХ рд▓े рдЬा рд╕рдХрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЖ рдкрд╣ुंрдЪрдиे рд╡ाрд▓ा рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдирд╣ीं рдкाрдпा рдЬाрддा। ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░्рдЭрд░’, ‘рдкрд╣рд▓’, ‘рд╕рдордХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп’, ‘рдк्рд░рд╕्рддाрд╡’ рдЖрджि рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХाрд░्рдп рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдирдХे рдкрд╡рди рдЪाрдорд▓िрдЩ ‘рдХिрд░рдг’ рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे ‘рдХ्рд░ूрд╕ीрдлाрдЗрдб рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рдЕрди्рдп рдХрд╡िрддाрдПं’ рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рддрдеा ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ’ рдЬैрд╕े рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрджों рдХो рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХा рдк्рд░рдоाрдг рдоिрд▓рддा рд╣ै।

      рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдЙрдирдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै। рдХिंрддु рдЗрд╕ рдмाрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд╕ рдоाрд░्рдЧ рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдиेрдкाрд▓ी рдХो рд▓рдХ्рд╖्рдп рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪुрдиा рд╣ै рдФрд░ рд╕्рд░ोрдд рднाрд╖ा рд╣ै рдЙрдирдХी рдоाрддृрдмोрд▓ी рдбोрдЧрд░ी рднाрд╖ा। рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХा рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рдиे рдоें рднी рдЙрдирдХी рдХрд▓рдо рдмेрдЬोрдб़ рд╣ै। рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдаेрда рдиेрдкाрд▓ी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рдЙрдирдХी рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдХ्рд╖рдорддा рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрди рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдкрд░िрдЪрдп рдоिрд▓рддा рд╣ै।

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдХा рдпрд╣ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХाрд░्рдп рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХे рдорд╣рдд् рдХाрд░्рдп рдХी рдУрд░ рдПрдХ рдЬीрд╡ंрдд рдк्рд░рдпрдд्рди рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдбोрдЧрд░ी рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ी рджो рднाрд╖ा-рднाрд╖ी рд╕рдоाрдЬों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрджाрдд्рдордХрддा рдХा рд╕्рдеाрдкрди рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдмрдзाрдИ рдХे рдкाрдд्рд░ рд╣ैं। рдЖрд╢ा рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдХी рдУрд░ рдЙрдирд╕े рдЕрди्рдп рдаोрд╕ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рд╕ंрдкрди्рди рд╣ोंрдЧे।”

(‘рдкрд▓-рд╡िрдкрд▓’ рдХी рднूрдоिрдХा рд╕े, рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рдЕрдиूрджिрдд, 2000)

рдЗрд╕ рдЯिрдк्рдкрдгी рд╕े рдоैं рдкूрд░्рдгрддः рд╕рд╣рдордд рд╣ूँ। рд╣िंрджी рдоें рдоेрд░ा рд▓рдЧाрд╡ рдоौрд▓िрдХ рд▓ेрдЦрди рд╕े рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдоें рдмрдиा рд░рд╣ा рдЬो рдоुрдЭे рд╣िंрджी рд╕े рдЬोрдб़े рд░рдЦा।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдкрдиे рдпोрдЧрджाрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдмрддाрдЗрдпे।

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ: рд╣ाँ, рдЕрдм рдоैं рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдмाрд░े рдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рдЖрдкрдХो рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा।

 рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें-

1.  рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ, рд╣िंрджी рдоाрд╕िрдХ ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиिрд░्рдЭрд░’ рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 1974 рдоें рдЪंрдбीрдЧрдв़ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдеा, рдЬो рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╣िंрджी рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдк्рд░рдердо рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ै।

2.  рдк्рд░рд╕्рддाрд╡, рд╣िंрджी рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा, рдкрдЯрдиा рдХे рдЬूрди, 1981 рдХे рдЕंрдХ рдХे ‘рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрдеा рдЦंрдб’ рдоें рдЫрд╣ рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП।

3.  рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдк्рд░рдердо рд╣िंрджी рдоें рд╕ंрдХрд▓рди, 1996 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।

3.  рдХ्рд░ूрд╕ीрдлाрдЗрдб рдк्рд░рд╢्рди рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд╡िрддाрдПँ, рдХрд╡ि рдкрд╡рди рдЪाрдорд▓िрдЩ ‘рдХिрд░рдг’ рдХी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, 1996 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдк्рд░рдердо рдЕрдиूрджिрдд рд╕ंрдХрд▓рди рд╣ै।

4.  рд╢िрдЦрд░ рдХрдеा рдХोрд╢ (рднाрдЧ-1 рдФрд░ рднाрдЧ-2, рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд 35 рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдкुрд╕्рддрдХाрдпрди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдердо рднाрдЧ рд╕рди् 1999 рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рднाрдЧ 2000 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।

5.  рд╕рд╣рдпाрдд्рд░ी, рд▓ैрдирд╕िंрд╣ рдмाрдЩ्рджेрд▓ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд▓рдШु рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд▓рдЩ्рдЧрдбाрдХो рд╕ाрдеी’ рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди рдж्рд╡ाрд░ा 2001 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।

6.  рдХ्рд░рдорд╢:, рдкी.рдЕрд░्рдЬुрди рдХे рдЦрдг्рдбрдХाрд╡्рдп рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рд╡िрд╢्рд╡ рдоाрдирд╡ рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा 2002 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।

7.  рдЕрдеाрд╣, рд╡िрди्рдж्рдпा рд╕ुрдм्рдмा рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдиेрдкाрд▓ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди рдж्рд╡ाрд░ा 2003 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।

8.  рдПрдХ рдмрд╣рддी рдирджी, рдк्рд░рдж्рдпुрдо्рди рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рд╣िрдоाрд▓ी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджेрди्рддाрдо рдж्рд╡ाрд░ा 2010 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।

9.  рднाрд╡рдзрди рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд╡िрддाрдПँ, рдЕрдорд░ рдмाрдиिрдпाँ ‘рд▓ोрд╣ोрд░ो’ рдХी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдХाрд╡्рдпाрдХ्рд╖рд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЧंрдЧрдЯोрдХ, рд╕िрдХ्рдХिрдо, 2015 рдЗрд╕ी рдХреЬी рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

10.  рдЖрдзी рд╕рджी рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ, рдХेрджाрд░ рдЧुрд░ुंрдЧ рдХी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдЬрдирдкрдХ्рд╖ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЧंрдЧрдЯोрдХ, 2015 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।


рд╣िंрджी рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рдоें-

1.  рд╕ंрд░рдЪрдиाрд╡ाрдж, рдЙрдд्рддрд░ рд╕ंрд░рдЪрдиाрд╡ाрдж рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдЪ्рдп рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдбॉ. рдЧोрдкीрдЪрди्рдж рдиाрд░ंрдЧ рдХे рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рди्рде рдХा рдиेрдкाрд▓ी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी рдж्рд╡ाрд░ा 2008 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдоेрд░ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै।

2.  рдЗрд╕ी рдХ्рд░рдо рдоें ‘рдоेрд░ा рдПрдХाрдЙрди्рди рдХрд╡िрддाрд╣рд░ू’, рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рд╣िंрджी рдХрд╡ि рдПрд╡ं рднाрд░рдд рдХे рднूрддрдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдЕрдЯрд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХे рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдоेрд░ी рдЗрдХ्рдпाрд╡рди рдХрд╡िрддाрдПं’ рдХा рдиेрдкाрд▓ी рдЕрдиुрд╡ाрдж, 2006 рдоें рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै।

рдбोрдЧрд░ी рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рдоें-

1.  рдкрд▓–рд╡िрдкрд▓, рдбॉ. рдУрдо рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдХे рдбोрдЧрд░ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдкрд▓–рдЦिрди’ рдХा  рдиेрдкाрд▓ी рдЕрдиुрд╡ाрдж,  рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди рдж्рд╡ाрд░ा 2003 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдоूрд▓ рдбोрдЧрд░ी рднाрд╖ा рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рдоें рдЕрдиूрджिрдд рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХृрддि рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕рди् 2003 рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЪрдпрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा।

2.  рдХрдоाрд▓рдкुрд░рдХो рдЪрдордд्рдХाрд░, рдбॉ. рдУрдо рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдХे рдбोрдЧрд░ी рдмाрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдХрдоाрд▓рдкुрд░ рджी рдХрд░ाрдоाрдд’ рдХा рдиेрдкाрд▓ी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди рдж्рд╡ाрд░ा 2003 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै।

рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕े рд╣िंрджी рдоें-

      рдЬрдоीрди рд╕े рдЬुрдб़े рдПрдХ рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮ рдХा рд╕рдлрд░рдиाрдоा, рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХे рдоुрдЦ्рдпрдоंрдд्рд░ी рдкрд╡рди рдЪाрдорд▓िрдЩ рдХी рдпोрдЧेंрдж्рд░ рдмाрд▓ी рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рдЬीрд╡рдиी Daring to be Different рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рд╕рд╣–рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдкрджрдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░ी, рдЖрдд्рдоाрд░ाрдо рдПрдг्рдб рд╕рди्рд╕, рджिрд▓्рд▓ी рдж्рд╡ाрд░ा 2009 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрде рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдзाрдУं рдоें рддीрди рджрд░्рдЬрди рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕рд░рдХाрд░ी рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рд╡ рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕े рдиेрдкाрд▓ी рд╡ рд╣िрди्рджी рддрдеा рд╣िрди्рджी рд╡ рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдоेрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджेрд╢ рдХी рд╢ीрд░्рд╖ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддे рд░рд╣े рд╣ैं।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрдиों рдХрдеाрдХाрд░ों рдХे рдордз्рдп рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХो рдЖрдк рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं? рд╣िंрджी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрдеाрдХाрд░ों рдХे рдмाрд░े рдоें рдХुрдЫ рдмрддाрдЗрдпे।

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ: 1970-80 рдХी рдЕрд╡рдзि рдоें рдоेрд░े рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрдеाрдХाрд░ों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдиाрдо рд╣ैं– рд▓рдШुрдХрдеा рдХे рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рд░рдоेрд╢ рдмрддрд░ा (рдиिрдзрдиः 1999), рдирд░ेंрдж्рд░ рдиिрд░्рдоोрд╣ी, рд╕ुрд░ेंрдж्рд░ рдордирди,  рдХрдорд▓ेрд╢ рднाрд░рддीрдп, рд╢ाрдорд▓ाрд▓ рдоेंрд╣рджीрд░рдд्рддा рдк्рд░рдЪंрдб,  рдк्рд░ेрдо рдЬрдирдоेрдЬрдп рдЖрджि। рдЗрди рд╕рднी рд╕े рдоेрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдкрд░िрдЪрдп рдеा। 1973 рд╕े 1979 рдХे рдмीрдЪ рдоैं рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдЪंрдбीрдЧрдв़ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдоें рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рддा рдеा। 1980 рдХे рдмाрдж рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЗрди рд╕рднी рд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдЯूрдЯрддा рдЪрд▓ा рдЧрдпा। рдХाрд░рдг рдеे – рдЗрдзрд░ рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдкрд╣ाрдб़ рдоें рдФрд░ рдЙрдзрд░ рдкंрдЬाрдм рдоें рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдЬिрд╕рдХा рдПрдХ рджрд╢рдХ рддрдХ рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдкрд░ рдмुрд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा।

            рдоैं рдПрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╕рд░рдХाрд░ी рдиौрдХрд░ी рдЫोрдб़рдХрд░ рдкूрд░्рдгрдХाрд▓िрдХ рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдоें 1978 рд╕े рдЬुрдб़ рдЧрдпा рдеा। рдЬिрд╕рдоें рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдеीं। рдЗрд╕ рд╕рдмрдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рднाрд╡ рдоेрд░े рдоौрд▓िрдХ рд▓ेрдЦрди рдкрд░ рднी рдкрдб़ा। рдХрд╡िрддा-рдХрд╣ाрдиी рдкीрдЫे рдЫूрдЯ рдЧрдИ – рдиेрдкाрд▓ी рдоें рднी рдФрд░ рд╣िंрджी рдоें рднी। рдкूрд░्рдгрдХाрд▓िрдХ рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा – рдиिрдЬी рдк्рд░рдХाрд╢рди рдФрд░ рдоुрдж्рд░рдг рд╡्рдпрд╡рд╕ाреЯ рдЬिрд╕рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрдиिрд╢्рдЪिрддрддा рдХी рддрд▓рд╡ाрд░ рд╕िрд░ рдкрд░ рд╣рд░ рд╡рдХ्рдд рд▓рдЯрдХी рд░рд╣рддी рдеी।

            рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд░рд╣े рдХि рдоैं рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िंрджी рдХрдеाрдХाрд░ों рд╕े рд╣ी рдирд╣ीं – рдоौрд▓िрдХ рд▓ेрдЦрди рд╕े рднी рдЕрдкрджрд╕्рде рд╣ोрддा рдЧрдпा। рдЗрддрдиा рдЬрд░ूрд░ рд╣ै рдХि рдоैं рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрдиों рдХी рдХृрддिрдпाँ рдоंрдЧрд╡ाрдХрд░ рдкрдв़рддा рд░рд╣ा। рдоेрд░े рд╕рдордХाрд▓ीрдиों рдоें рдХुрдЫ рддो рд▓िрдЦрдиा рд╣ी рдЫोрдб़ рджिрдП। рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рддौрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рд╕े рдЬुрдб़ा рд░рд╣ा। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рднाрд░рддीрдп рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдиेрдкाрд▓ी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЗрд╕ी рджौрд░ाрди рдХाрдлी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдП рдЬो ‘рдкрд╣рд▓’, ‘рдЦाрд╕ рдЦрдмрд░’, ‘рднाрд╖ा, ‘рд╕рдордХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рддрдеा рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЫрдкрддे рд░рд╣े।

            80 рдХे рджрд╢рдХ рд╕े рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рднी рдзीрд░े-рдзीрд░े рдмंрдж рд╣ोрддे рдЧрдП। ‘рд╕ाрд░िрдХा’, ‘рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рд╣िंрджुрд╕्рддाрди’, ‘рдзрд░्рдордпुрдЧ’, ‘рджिрдирдоाрди’, рдЖрджि рдХा рдпुрдЧ рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрддा рдЧрдпा рдЬिрд╕рдХा рдЦाрдоिрдпाрдЬा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рднुрдЧрддрдиा рдкрдб़ा। рдЬрдм рдоैंрдиे рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдеा рддो рдоेрд░े рд╕ाрдордиे рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдорд╣ाрд░рдеिрдпों рдФрд░ рдпुрд╡ा рд░рдЪрдиाрдХрд░्рдоिрдпों рдХा рдПрдХ рдЕрддि рдКрд░्рдЬाрдкूрд░्рдг рдЬрдоाрд╡рдб़ा рдеा। рд╡рд░िрд╖्рда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдоें рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░, рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдпाрджрд╡, рдоोрд╣рди рд░ाрдХेрд╢, рдиिрд░्рдорд▓ рд╡рд░्рдоा, рднीрд╖्рдо рд╕ाрд╣рдиी, рд╢ैрд▓ेрд╢ рдордЯिрдпाрдиी,  рдирд░ेंрдж्рд░ рдХोрд╣рд▓ी, рдХाрд╢ीрдиाрде рд╕िंрд╣, рд╕рддीрд╢ рдЬрдоाрд▓ी, рдЬ्рдЮाрдирд░ंрдЬрди,  рд╕्рд╡рджेрд╢ рджीрдкрдХ рдЖрджि рдХी рд╡िрд░ाрд╕рдд рдеी рддो рдоेрд░े рд╕рдордХाрд▓ीрди рд░рдоेрд╢ рдмрддрд░ा, рддрд░рд╕ेрдо рдЧुрдЬрд░ाрд▓, рдмрд▓рд░ाрдо, рдХрдорд▓ेрд╢ рднाрд░рддीрдп, рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдордирди, рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдиिрд░्рдоोрд╣ी рдЖрджि рдХा рдЖрдд्рдоीрдп рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рдеा। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдиे рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै рддो рдпрд╣ рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдФрд░ рдкрд░ोрдХ्рд╖ рджोрдиों рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдкрдб़ा। рдоुрдЭे рдЗрди рдк्рд░рднाрд╡ों рд╕े рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдоें рдПрдХ рджिрд╢ा рдоिрд▓ी। рдпрд╣ рдк्рд░рднाрд╡ рдПрдХрдкрдХ्рд╖ीрдп рдирд╣ीं рдеा рдмрд▓्рдХि рдмрд╣ुрдкрдХ्рд╖ीрдп рдФрд░ рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдеा।

1950-70 рдХी рд╣िंрджी рдХрд╣ाрдиी-рдпाрдд्рд░ा

            рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж 1950-70 рдХे рдмीрдЪ рдХे рджो рджрд╢рдХ рд╣िंрджी рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖंрджोрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рд░рд╣े। рдпूрд░ोрдк рдХा ‘рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж’ рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдХा ‘рд╣िрдк्рдкीрд╡ाрдж’ рдЕрдкрдиी рд╕ीрдоाрдПँ рд▓ांрдШрдХрд░ рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕рдн्рдпрддा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкрдв़-рд▓िрдЦे рд╕ंрдн्рд░ांрдд рдпुрд╡ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХे рдХेंрдж्рд░ рдмрди рд░рд╣े рдеे। рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкрдв़-рд▓िрдЦे рд╣िंрджी рдпुрд╡ा рд▓ेрдЦрдХ ‘рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрдж’ (Existentialism) рдХी рд╕рдордЭ рд░рдЦрддे рдеे – рдмाрдХी рдХेрд╡рд▓ рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। ‘рд╣िрдк्рдкीрд╡ाрдж’ рдХा рдЕрд╕рд░ рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी рдФрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХे рдпुрд╡ाрдУं рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рд░рд╣ा। рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХो рдЖрддंрдХ рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЕрд╕рд░ рдЬрд░ूрд░ рдкрдб़ा рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдХा рдХुрдЫ рд╣ी рд╡рд░्рд╖ों рдмाрдж рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдЖрдпा рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рд╣ीрди рд╣ोрддा рдХрдордЬोрд░ рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ोрддा рдЧрдпा рдкрд░рди्рддु рд╡िрд▓ुрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ, рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХрде्рдп рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рдкрд░ рдЕрд╡рд╢्рдп рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдпे ‘рдХрд▓рдоी рдЖрди्рджोрд▓рди’ рдФрд░ ‘рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдПं’ рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрдордЬोрд░ рдкрдб़рддी рдЧрдИं рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирд╕े рднाрд░рддीрдп рдиिрдо्рди рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕ाрдоाрдЬाрд░्рдеिрдХ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдИ। рдХुрдЫ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╢рд╣рд░ी рдпुрд╡ाрдУं рдоें рд╕ीрдоिрдд рдпे рдХрд▓рдоी рдЖंрджोрд▓рди рд╢рд╣рд░ों рдХी рд╕ीрдоाрдПँ рд▓ांрдШ рдирд╣ीं рдкाрдП рдФрд░ рдпрд╣ рдорд╣рдЬ рдПрдХ рдЕрд▓्рдкрдЬीрд╡ी (рдЬिрд╕े рдмंрдЧाрд▓ рдХी ‘рднूрдЦी рдкीрдв़ी’ рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рдеा, рдПрдХ рдЕ-рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдмрди рдХрд░ рд░рд╣ рдЧाрдпा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдкрд░िрджृрд╢्рдп рд╕े рд▓ोрдк рд╣ो рдЧрдпा।

            1966-67 рддрдХ рдпрд╣ рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा (‘рд╡िрдХрд▓्рдк’, рдирд╡ंрдмрд░, 1967) рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рднूрдЦी рдкीрдв़ी рдХा рдЖंрджोрд▓рди рдЕрдм рд╕рдоाрдк्рддрдк्рд░ाрдпः рд╣ै। рдЬिрддрдиी рддीрд╡्рд░рддा рд╕े рдЗрд╕рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдеा,  рдЙрддрдиी рд╣ी рддीрд╡्рд░рддा рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЕंрдд рднी рд╣ो рдЧрдпा।... рддрдХ рдмंрдЧрд▓ा рдХी рднूрдЦी рдкीрдв़ी рдХा рдЬिрддрдиा рднी рдЕрдиूрджिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрдв़рдиे рдХो рдоिрд▓ा, рдЙрд╕рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдирд╣ीं рдЪрд▓ा рдХि рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдиे рдЕрдм рддрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпा рд╕ौंрджрд░्рдпाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдЕрд░्рдЬिрдд рдХी рд╣ै। рдпрд╣ рдЕ-рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╕ंрдХрдЯ рдПрд╡ं рд╕ंрдХ्рд░рдордг рдХा рдкрд░िрдЪрдп рддो рджेрддा рд╣ै, рдпрд╣ рд╕ंрдХ्рд░рдордг рдЕрднी рдЗрддрдиा рддрд░рд▓ рд╣ै рдХि рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рдХ्рдпा рд╣ै, рдХрд╣рдиा рдХрдаिрди рд╣ै। рдЗрд╕े ‘рдмीрдЯрдиिрдХ’ рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдЫाрдпा рд░ूрдк рднी рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╡рд╣ ‘рдПंрдЧ्рд░ी рдпंрдЧрдоैрди’ рдХे рд╕рдоाрди рднी рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рди рд╡рд╣ рдЙрд╕ ‘рдПрдЧ्рдЬिрд╕्рдЯेंрд╢рдпрд▓िрдЬ्рдо’ рд╕े рд╣ी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕंрдд рдЖрдЬ рдпूрд░ोрдк рдоें рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдЭीрдиी-рд╕ी рдЭрд▓рдХ ‘рдЬीрди्рд╕рд╡рд░्рдЧ’ рдХी рдоिрд▓рддी рд╣ै, рдХिंрддु рд╡рд╣ рдоाрдд्рд░ рд╕рд╣ाрдиुрднूрддिрдкрд░рдХ рд╣ै। рдЙрд╕рд╕े рдкूрд░्рдгрддः рдпрд╣ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдирд╣ीं рдиिрдХाрд▓ा рдЬा рд╕рдХрддा рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдмीрдЯрдиिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдХी рдк्рд░рддिрдЪ्рдЫाрдпा рдеा। ... рдоेрд░ा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдордд рд╣ै рдХि рднूрдЦी рдкीрдв़ी рдХा рд╕рдоूрдЪा рдЖंрджोрд▓рди рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдирдП рдоाрдз्рдпрдоों рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा рдпा рдРрд╕ा рдоिрде्рдпाрднाрд╕ рдкैрджा рдХрд░рддा рдеा। рд╡рд╣ рдЕрд░्рде рдХे рдирдП рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХो рдЕрдиाрд╡рд░рдг рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рд░рдЦ рдХрд░ рджेрдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा। рдордЧрд░ рдЙрд╕рдХी рдЕрдиुрднूрддिрд╢ीрд▓рддा рдЦрдг्рдбिрдд рдФрд░ рдЕрддिрд╡ाрджी рдЖрдЧ्рд░рд╣ों рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдкूрд░्рдг рд░рд╣ी। рдЕрдиाрд╡рд░рдг-рд╕ंрджрд░्рднों рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдШिрд╕ी-рдкिрдЯी рд░ीрддि, рдкрд░ंрдкрд░ा, рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХे рдк्рд░рддि рдПрдХ рдЕрд╕्рд╡ीрдХृрддि рдФрд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рджेрддा рд╣ै। рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕рдоें рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рддो рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै, рдХिंрддु рдЬिрд╕ рд╡ेрдЧ рдФрд░ рддीрд╡्рд░рддा рдХे рд╕ाрде рдпрд╣ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ौंрджрд░्рдпाрдд्рдордХ рдЧрдарди рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдирд╣ीं рдЖ рдкाрдИ। рдоुрдЭे рдХрд╣рдиे рдоें рддрдиिрдХ рднी рд╕ंрдХोрдЪ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХों рдХे рд╣ाрдеों ‘рдк्рд░рджрд░्рд╢рди’ (Exhibition) рд╣ी ‘рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि’ (Expression) рдмрди рдЧрдпा рд╣ै।... рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдоें рд╡рд╣ рдЕрдиुрднूрддिрдпाँ рдХрднी рднी рдЙрд╕ рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рдЖ рд╕рдХрддीं, рдЬिрд╕ рд░ूрдк рдоें рд╡े рдмांрдЧ्рд▓ा рдоें рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдоैं рдоाрдирддा рд╣ूँ рдХि рдмांрдЧ्рд▓ा рдХा рдЕрдзिрдХांрд╢ рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рддрд░ рдШोрд░ рд░ोрдоांрдЯिрдХ рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ ‘рднूрдЦी рдкीрдв़ी’ рдХा рдЖंрджोрд▓рди рднी рдЙрд╕ी рд░ोрдоांрдЯिрдХ рд╡ृрдд्рддि рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдеी। рд╣िंрджी рдХो рд░ोрдоांрдЯिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ुрдП рдЖрдЬ рдХाрдлी рджिрди рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं।”

            рдзрдиंрдЬрдп (‘рдЖрдЬ рдХी рдХрд╣ाрдиीः рдпрдеाрд░्рде рдХे рдмрджрд▓рддे рд╣ुрдП рд╡ृрдд्рдд’, (рд╡िрдХрд▓्рдк, рдирд╡ंрдмрд░ 1967)  рдоें  рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “ рд╕рди् 1966-67 рдоें рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдХी рдПрдХ рддीрд╡्рд░ рд▓рд╣рд░ рдЪрд▓ी рдеी। рд╣рдб़рддाрд▓ें, рдЬुрд▓ूрд╕, рдЬрд▓рд╕ों рдХी рдЧрд╣рдоाрдЧрд╣рдоी рдоें рдХрдИ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рдЖрдИं। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдХा рдкैрдоाрдиा рднрд░ рдЪुрдХा рдеा рдХिंрддु рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЖрдпाрдо рди рд╣ोрдиे рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕рдордЭ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдпрд╣ рд▓рд╣рд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХा рд░ूрдк рди рдзाрд░рдг рд╕рдХी рдФрд░ рджूрдз рдХा рдЙрдлाрди рдмрди рдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдпी। рдпрд╣ी рджрдмा рдЕрд╕ंрддोрд╖ рд╕рди् 1973-74 рдоें рдФрд░ рднी рдк्рд░рдЪंрдб рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рдЬिрд╕рдХा рд╕рд╣ी рдЙрдкрдпोрдЧ рддрдм рднी рди рд╣ो рд╕рдХा рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рднрдп рд╡ рдЖрддंрдХ рдлैрд▓ाрдпा рдФрд░ рдкूрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХो рдХाрд▓े рджौрд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиा рдкрдб़ा। ‘рдирдИ рдХрд╣ाрдиी’ рдиे (рд╕рдордп рдФрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдХ्рд░рдо рдоें) рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрд╕рдХे рд╕рдоूрдЪे рд╕ंрджрд░्рднों рдХे рд╕ाрде рдкрд╣рдЪाрдиा। рдоूрд▓्рдпों рдХे рдмрджрд▓ाрд╡ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा। рдкिрдЫрд▓ी рдмрди рд░рд╣ी рдоाрди्рдпрддाрдУं, рдкрдж्рдзрддिрдпों, рд╕ाрд░्рдердХрддाрдУं, рд╕ंрдмंрдзों рд╕े рдпा рддो рдкूрд░्рдгрддः рдЗрдирдХाрд░ рдХिрдпा рдпा рдЙрди्рд╣ें рдирдП рд╕ंрджрд░्рдн рджेрдХрд░ рджेрдЦा। рдпрд╣ी рдпрдеाрд░्рде рдХी рдмाрдд рднी рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдоें рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдИрдоाрдирджाрд░ рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдирдИ рдХрд╣ाрдиी рдиे рдпрдеाрд░्рде рд╕े рдЕрдкрдиे рдХो рдХेंрдж्рд░िрдд рдХिрдпा। рдпрд╣ рдпрдеाрд░्рде рдЪाрд╣े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд░рд╣ा рд╣ो рдпा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा, рд╕рд╣рдЬрддा рдХा рд░рд╣ा рд╣ो рдпा рд╕ंрд╢्рд▓िрд╖्рдЯрддा рдХा, рдЬीрд╡рди рдХे рдмाрд╣рд░ рд░рд╣ा рд╣ो рдпा рдЬीрд╡рди рдоें рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ो, рдЖрджрд░्рд╢ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдЦाँрдЯी рдпрдеाрд░्рде рдХा рдеा!”

            ‘рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк’ (рд╕ं. рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдиिрд░्рдоोрд╣ी, рдиिрд░्рдЭрд░ рд╕рд╣рдХाрд░ рдоंрдбрд▓, 1979) рдоें рдЭрд╡рд░ीрд▓ाрд▓ рдкाрд░рдЦ рдиे рд▓िрдЦा- “ рджिрдирдоाрди (рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा рдк्рд░рдХाрд╢рди) рдоें рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдиे рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдХि рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा ‘рдЬрдирд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा ‘рдЬрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдЬ्рдпाрджा рд╕ाрд░्рдердХ рд╢рдм्рдж рд╣ै, рдпрд╣ рдмिрдиा ‘рд╡ाрджी’ рд╣ुрдП рднी рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। ‘рд╡ाрджी’ рд╣ोрдиा рдПрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдмंрдзрдиा рд╣ै рдФрд░ рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ी рд╣ोрдиा рд╣ै। рдЬрдирд╡ाрджी рдХрд╣рдиा рдЙрд╕ рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╕्рддा рдЦोрд▓рдиा рд╣ी рдирд╣ीं,  рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╕рд╡ाрд▓ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ рдХा рдирд╣ीं рд╣ै, рди рд╣ी рдХिрд╕ी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкाрд░्рдЯी рдХा। рдЬрдирд╡ाрдж рдХा рдЕрд░्рде рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдирд╣ीं рд╣ै। рдЬрдирд╡ाрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╡рд╣ рдоोрд░्рдЪा рд╣ै рдЬो рдкूंрдЬीрд╡ाрдж, рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ै рдХिंрддु рдЬिрд╕рдХे рд╣िрдд рдХेрд╡рд▓ рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рдХे рд╣िрдд рдирд╣ीं рд╣ैं рдЕрдкिрддु рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╕рд╣िрдд рд╕рдорд╕्рдд рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХे рд╣िрдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╡рд░्рдЧ рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкिрддु рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рднी рд╣ै। рдХिंрддु рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рдмुрдиाрд╡рдЯ рдРрд╕ी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ рдЙрдЪ्рдЪрд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рд╣ोрддी рд╣ैं рддो рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдиिрдо्рдирд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖। рдкрд░िрдгाрдорддः рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдЗрди рджोрдиों рд╡рд░्рдЧों рдХे рдмीрдЪ рдЭूрд▓рддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЬрдирд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдпрд╣ рднी рдХाрд░्рдп рд╣ै рдХि рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░े, рдЙрд╕े рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рдХो рдирдЬрджीрдХ рд▓ाрдП, рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╣िрддों рдХो рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рдХे рд╕ाрде рдЬोрдб़рдХрд░ рджेрдЦे।”

            рдоेрд░े рд╕рдордХ्рд╖ рдХोрдИ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХोрдИ рдРрд╕ा рд▓ेрдЦрдХ–рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдирд╣ीं рдеा рдЬो рд╣िंрджी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдоेрд░ी рд░рдЪрдиाрдУं рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा – рдоेрд░े рдЕंрджрд░ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдХो рджिрд╢ा рджेрдиे рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ेрдЦрдХ рдеे– рдЙрди्рд╣ीं рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рд╕े рдоैं рдЙрдирд╕े рд░ूрдмрд░ू рд╣ोрддा рдеा рдФрд░ рдЕрдкрдиा рд░ाрд╕्рддा рдмрдиाрддा рдеा।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рдЖрдкрдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЖрдо-рдЖрджрдоी рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╡िрдбंрдмрдиा рдХे рд╕рд╡ाрд▓ рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдЙрднрд░рдХрд░ рдЖрдП рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣ рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ’ рддрдеा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди’ рдХी рд░рдЪрдиा-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдПрд╡ं рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХे рдмाрд░े рдоें рдХुрдЫ рдмрддाрдЗрдпे।  

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ: рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣ рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╡िрд╡िрдзрддा рд╕े рднрд░ा рд╣ुрдЖ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рд╢िрдХ्рд╖рдг, рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд╢ाрд╕рдирддंрдд्рд░ рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдоौрдЬूрджा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдЕрди्рдпाрдп рдФрд░ рдЕрди्рджрд░ूрдиी рдХुрдЪрдХ्рд░ों рдХा рдмाрд░-рдмाрд░ рд╢िрдХाрд░ рдмрдирддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиिрдпों рд╡ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдоुрдЦ्рдп рдкाрдд्рд░ рд╡рд╣ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕рд╣िрд╖्рдгु рд╡्рдпрдХ्рддि рди рд╣ोрдХрд░ рдПрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдФрд░ рдЬुрдЭाрд░ु рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै; рдЕрдкрдиे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдоें рдЪрд▓ рд░рд╣े рдЕрди्рдпाрдп, рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдФрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдЖрджрдоी рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╕ाрдзрди-рд╕рдо्рдкрди्рди рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╖рдб़्рдпंрдд्рд░ों рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░рд╡ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा рдкैрджा рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╡िрдХृрддिрдпों рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЕрди्рдпाрдп-рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХे рд╣рд░ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдЕрдкрдиी рдЕрд╕рд╣ाрдпрддा-рдЕрд╕рдорд░्рдерддा рдХे рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╕े, рдЗрд╕ рд╢ोрд╖рдг, рдЙрдд्рдкीрдб़рди рдФрд░ рдЕрдкрдоाрди рдХे рд╢िрдХाрд░ рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдПрдХ рддीрд╡्рд░ рдШृрдгा, рдХрдЪ्рдЪे рдЖрдо рдЬैрд╕ी рдХрдб़рд╡ाрд╣рдЯ рдФрд░ рддрд▓्рдЦ рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рд╕े рднрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЬूрдЭрддा рднी рд╣ै, рдкрд░ाрд╕्рдд рднी рд╣ोрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХी рддрд░рд╣ рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рдЙрд╕ рдиिрд░ंрдХुрд╢ рддंрдд्рд░ рд╡ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд▓рдб़рдиे рдХे рд╕ाрдзрди рдирд╣ीं рд╣ैं।

            рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд░рдЪрдиा рд╕ंрд╕ाрд░ рдХिрди्рд╣ीं рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ, рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиाрдУं-рдкाрдд्рд░ों-рд╕्рдеिрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд▓ेрдХिрди рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рдЙрджрдШाрдЯрди рдоें рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рднाрдЧीрджाрд░ी рд╕े рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рддрдеा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХे рдЦрдг्рдбिрдд рд╕рдкрдиों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдмिрди्рджु рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं-

- рд╕ाрдоाрди्рдпрдЬрди рдХी рд╕ंрдШрд░्рд╖рд╢ीрд▓ рд╡ृрдд्рддि, рдЖрд╢ा-рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХे рдиिрд░рди्рддрд░ рдмाрдзिрдд рд╣ोрддे рдЬाрдиे рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा, рддрдеा рдк्рд░рддिрд░ोрдзी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рддीрд╡्рд░рддрд░ рд╣ोрддे рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ों рдХा рдЙрдж्рдШाрдЯрди।

- рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рд░рдЪрдиा-рдпाрдд्рд░ा рд╣ै рдЬो рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдоाрдиांрддрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ुрдИ рдЪुрдХрдиे рдХी рдиिрдпрддि рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддी рд╣ै।

-  рд░рдЪрдиा рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдЙрди рджрдмाрд╡ों рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрдирдХी рд╕рдд्рддा рд╕े рдоाрдирд╡-рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рдХो рдЦрддрд░ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХा рдзрд░्рдо рд╣ै рдХि рддрдоाрдо рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХे рдмीрдЪ рдоाрдирд╡ рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рдХो рдирдпा рддрд░्рдХ рджेрдХрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рддा рд░рд╣े।

- рдмрджрд▓рддे рд╕ंрджрд░्рднों рдХा рдпрдеाрд░्рде, рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХ рдпрдеाрд░्рде рдХा рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд░ूрдкाрди्рддрд░рдг।

      рд╕ाрдоाрди्рдпрдЬрди рдХी рд╕ंрдШрд░्рд╖рд╢ीрд▓ рд╡ृрдд्рддि, рдЖрд╢ा-рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХे рдиिрд░рди्рддрд░ рдмाрдзिрдд рд╣ोрддे рдЬाрдиे рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा, рддрдеा рдк्рд░рддिрд░ोрдзी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рддीрд╡्рд░рддрд░ рд╣ोрддे рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ों рдХा рдЙрдж्рдШाрдЯрди рдХрд░рддी рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рд░рдЪрдиा-рдпाрдд्рд░ा рд╣ै рдЬो рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдоाрдиांрддрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ुрдИ рдЪुрдХрдиे рдХी рдиिрдпрддि рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддी рддो рд░рдЦрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕े рдиिрд░ंрддрд░рддा рдирд╣ीं рджे рдкाрддी।

      ‘рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣’ рдХрд╣ाрдиी рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рджрдо рднрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдЦुрдж рд╢ोрд╖рдг рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЙрд╕рдХा рднोрдЧा рд╣ुрдЖ рдпрдеाрд░्рде рд╣ै। рдЖрдЬ рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдПрдХ рдЕрджрдиे рд╕े рд░िрдкोрд░्рдЯрд░ рд╡ рд╕ंрдкाрджрдХ рдХे рдЬिंрджा рд░рд╣рдиे рдХी рдиिрдпрддि, рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬрдб़, рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓, рдиिрд░्рд▓िрдк्рдд, рдЙрджाрд╕ीрди, рдФрд░ рдкрд▓ाрдпрдирд╡ाрджी рд╣ोрдиे рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХा рдиैрддिрдХ рдиिрд░्рд╡рд╣рди рди рдХрд░ рдкाрдиे рдХी рд▓ाрдЪाрд░ी, рдШुрдЯрдиेрдЯेрдХ рд╡िрд╡рд╢рддा! ‘рд╕्рд╡’ рдХे рдоृрдд рд╣ोрдиे рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рд╣ै рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣... рдХрд╣ाрдиी। рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдпुрд╡ा рдорди рдХो, рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд▓ाрдЧ-рд▓рдкेрдЯ рдХे, рдЕрдкрдиे рдЕрд╕рд▓ी рд░ूрдк рдоें, рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкрдб़рддाрд▓рдиे рдоें рдк्рд░рдпाрд╕рд░рдд рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЕंрджрд░ рдЫुрдкे рдорд╣ीрди рд╕ूрдд्рд░ рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рд╣ैं।

            рдЖрдЬ рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдПрдХ рдЕрджрдиे рд╕े рд░िрдкोрд░्рдЯрд░ рд╡ рд╕ंрдкाрджрдХ рдХे рдЬिंрджा рд░рд╣рдиे рдХी рдЬрдж्рджोрдЬрд╣рдж, рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬрдб़, рдЕрд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓, рдиिрд░्рд▓िрдк्рдд, рдЙрджाрд╕ीрди, рдФрд░ рдкрд▓ाрдпрдирд╡ाрджी рд╣ोрдиे рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХा рдиैрддिрдХ рдиिрд░्рд╡рд╣рди рди рдХрд░ рдкाрдиे рдХी рд▓ाрдЪाрд░ी, рдШुрдЯрдиेрдЯेрдХ рд╡िрд╡рд╢рддा! ‘рд╕्рд╡’ рдХे рдоृрдд рд╣ोрдиे рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी। рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХो рджेрдЦрддा рд╣ै –рддрдЯрд╕्рдерддा рд╕े- рд╢ोрд╖рдг-рдЙрдд्рдкीрдб़рди рдХो рд╕्рд╡рдпं рднोрдЧрддा рд╣ै – рднोрдЧा рд╣ुрдЖ рдпрдеाрд░्рде рдЙрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдХो рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рдЖрдкрдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╣ाрд╕्рдп-рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХे рдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдЙрднрд░рдХрд░ рдЖрдП рд╣ैं। рдоेрд░े реЩрдпाрд▓ рд╕े рд╡्рдпंрдЧ्рдп рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднाрд╖ा рдоें рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рдоें рдврд▓ рдЧрдпा рд╣ै, рдЗрд╕ рдкрд░ рдЖрдкрдХा рдХ्рдпा рдоंрддрд╡्рдп рд╣ै?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ: рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╡्рдпंрдЧ्рдп рд░рд╣ी। рдоेрд░े рд╕्рд╡рднाрд╡ рдоें, рдоेрд░े рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдоें рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХा рдПрдХ рд╕ंрддुрд▓िрдд ‘рдХोрдЯा’ рд╣ै। рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХा рдПрдХ рд╕्рдеाрдпी-рднाрд╡, рдПрдХ ‘рдЕंрдбрд░рдХрд░ंрдЯ’ (рдЕंрддрд░्рднाрд╡) рдоेрд░े рдЕंрджрд░ рдиिрд░ंрддрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдмрдб़े рд╕े рдмрдб़े рд╕ंрдХрдЯ рдоें рднी рдпрд╣ рдзाрд░ा рдмाрдзिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдоेрд░ी рдмाрддрдЪीрдд рдХी рднाрд╖ा рдоें рднी рд╣ाрд╕्рдп-рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХा рд╕्рд╡рддः рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдоुрдЭे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рд╕े рдоिрд▓ा рд╣ै। рдоेрд░े рдкिрддाрдЬी рд╣рд░ рдмाрдд рдЪाрд╣े рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдбांрдЯрдиा рд╣ो, рдк्рдпाрд░-рджुрд▓ाрд░ рдХрд░рдиा рд╣ो, рд╕ीрдЦ-рдЙрдкрджेрд╢ рджेрдиा рд╣ो рддो рд╡े рд╕ीрдзे рд╢рдм्рджों рдоें рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рд▓ोрдХोрдХ्рддिрдпों рдпा рдоुрд╣ाрд╡рд░ों рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддे рдеे।

            рдЖрдЬ рдоैं рдЗрд╕рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ूँ – рдоेрд░ी рдоाрддृрднाрд╖ा рдбोрдЧрд░ी-рдкрд╣ाрдб़ी рдоें рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдХे рджौрд░ाрди рдЖрдо рдкрдв़े-рд▓िрдЦे рд╣ों рдпा рдиिрд░рдХ्рд╖рд░ рдХिрд╕ी рднी рд╕्рдеिрддि (рдк्рдпाрд░-рджुрд▓ाрд░, рдбांрдЯ-рдлрдЯрдХाрд░, рд╕ीрдЦ-рдЙрдкрджेрд╢) рдкрд░ рдЕрдкрдиे рджैрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд╣ाрд╕-рдкрд░िрд╣ाрд╕, рд╣ाрд╕्рдп-рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдкрд╣ाрдб़ी рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдаिрди рдЬीрд╡рди -рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднी рд▓ोрдЧ рдк्рд░рд╕рди्рдирддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдкрд╣ाрдб़ों рдоें рдПрдХ рдмाрдд рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै рдХि “рдЕрдЧрд░ рд╕ाрдеी рд╣ंрд╕рдоुрдЦ (рдкрд╣ाрдб़ी рдмोрд▓ी рдоें ‘рдЧрдк्рдкिрдпा’- рдЧрдк्рдкाрдб़) рд╣ो рддो рдоीрд▓ों рдХा рд░ाрд╕्рддा рдмिрдиा рдердХे рдкाрд░ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।”

рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдПрд╡ं рд╕ृрдЬрди-

1) рдирд░ेंрдж्рд░ рдХोрд╣рд▓ी рдХे рдПрдм्рд╕рд░्рдб рдЙрдкрди्рдпाрд╕,

2)  рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдФрд░ рдПрдм्рд╕рд░्рдб рд╢ैрд▓ी рдХा рдЕрд╡рд▓ंрдмрди,

3)  рд╕рдоूрдЪे рд▓ेрдЦрди рдоें рд╡्рдпंрдЧ्рдп, рд╡िрдж्рд░ूрдк рдФрд░ рдПрдм्рд╕рд░्рдб рдХी рдЕंрддрд░рдзाрд░ा рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╣

4)  1970 рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдоें рдирд░ेंрдж्рд░ рдХोрд╣рд▓ी рдиे рдПрдм्рд╕рд░्рдб рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦे рдеे, рдЬिрдирдоें рдоैंрдиे рдПрдХ-рджो рдкрдв़े рдеे, рдЙрдирдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ाрдПँ рднी। рдЙрдирдХी рдЗрд╕ рд╢ैрд▓ी рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди рдФрд░ рдоेрд░ी рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЕрд╡рд╢्рдп рдкрдб़ा рд╣ै।

            рд╣рд░िрд╢ंрдХрд░ рдкрд░рд╕ाрдИं, рд╢рд░рдж рдЬोрд╢ी, рд░рд╡ींрдж्рд░рдиाрде рдд्рдпाрдЧी, рдлिрдХ्рд░ рддौंрд╕рд╡ी, рдХे.рдкी. рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХी рд╡्рдпंрдЧ्рдп рд░рдЪрдиाрдПँ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддी рдеीं। рдЬिрдирд╕े рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдкाрдЦंрдб рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рд░ाрд╕्рддा рд╕ाрдл рд╣ुрдЖ। рдЙрдирдХा рд▓ेрдЦрди рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рдоूрдЪे рд╡िрдж्рд░ूрдк рдХो рдЕрдиाрд╡ृрдд рдХрд░ рджेрддा। рдЗрд╕рд╕े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрдлрд▓рди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХो рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा।

            рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдФрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╡्рдпंрдЧ्рдп, рд╡िрдж्рд░ूрдк, рдлंрддाрд╕ी рдФрд░ рдПрдм्рд╕рд░्рдб рдХा рдПрдХ рдоिрд╢्рд░рдг рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рджेрди рд╣ैं। рдЖрдд्рдордХрдеा рд╢ैрд▓ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднрд▓े рдХрдо рдоिрд▓े рдкрд░ंрддु рд▓ेрдЦрдХ рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╣рд░ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕рдХा рднोрдЧा рд╣ुрдЖ рдпрдеाрд░्рде рд╣ै। рдпुрд╡ा рд╕्рд╡рдк्рдирднंрдЧрддा, рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдФрд░ рд╡िрднीрд╖िрдХाрдПँ, рдЕрд╕рдлрд▓рддाрдПँ, рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХा рдкрд░ाрдЬрдп рдмोрдз, рдПрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╕े рдЬूрдЭрддे рдкрд░ाрд╕्рдд рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдлिрд░ рдирдИ рд╕्рдеिрддि рд╕े рдЬूрдЭрдиे рдХी рдЕрджрдо्рдп рдЗрдЪ्рдЫाрд╢рдХ्рддि, рд╣рд░ рдкрд░ाрдЬрдп рд╕े рдЕрдЧрд▓े рдпुрдж्рдз рд╕े рд▓िрдП рд▓рдб़рдиे рдХे рд▓िрдП рдлिрд░ рдЙрда рдЦрдб़े рд╣ोрдиे рдХी рдЕрдирд╡рд░рдд рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा।

‘рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ’ рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдзाрд░ рдоौрдЬूрдж рд╣ै। (1) рдмिрд▓्рд▓ी рдХे рдЧрд▓े рдоें рдШрдг्рдЯी, (2) рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣... (3) рдкрдб़ोрд╕ (4) рдЬाрдиा рдПрдХ рдоाрд╕्рдЯрд░ рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдмрдирдХрд░... рдЖрджि рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै।

            рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрдЬ рдХे рдпुрд╡ा рдорди рдХो, рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд▓ाрдЧ-рд▓рдкेрдЯ рдХे, рдЕрдкрдиे рдЕрд╕рд▓ी рд░ूрдк рдоें, рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкрдб़рддाрд▓рдиे рдоें рдк्рд░рдпाрд╕рд░рдд рд╣ैं। рд╕ाрдзाрд░рдг рдЖрджрдоी рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рдФрд░ рджैрд╣िрдХ рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдХी рд╣ुंрдХाрд░ рдЗрд╕ рдЪुрдк्рдкी рдоें рд╣ी рдЙрдЧेрдЧी, рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЕंрджрд░ рдЫुрдкे рдорд╣ीрди рд╕ूрдд्рд░ рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рд╣ै।

            70 рдХे рджрд╢рдХ рдХा рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рддрдиाрд╡ рдХे рдмीрдЪ рдЬी рд░рд╣ा рдеा। рдпрд╣ рддрдиाрд╡ рдХेрд╡рд▓ рд░рдЪрдиा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рди рдЙрднрд░ рдХрд░ рдЬीрд╡рди рд╕े рдШूрдо-рдлिрд░ рдХрд░ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд░рдЪрдиा рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд рд░рдЪрдиा рдФрд░ рдЬीрд╡рди рджोрдиों рдоें рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै рджोрд╣рд░ाрддे рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдирдИ рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрддी рд╣ै।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рд╕рдордп рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд▓ेрдЦрди рдоें рдЖрдк рдЕрдкрдиी рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХो рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं? рдмрддौрд░ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЖрдк рдХिрди-рдХिрди рд▓ेрдЦрдХों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ैं?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ: рдоेрд░े рдиिрд░्рдоाрдг-рдз्рд╡ंрд╕ рдХा рдХाрд▓рдЦрдг्рдб-

            рдоैं рддीрд╡्рд░ рдЖрд╡ेрдЧ рд╕े рдЖрдХ्рд░ाрди्рдд рд░рд╣рддा рдеा, рдпрд╣ рдоेрд░ा рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХाрд▓ рдеा। рдоेрд░े рд╣िंрджी рд▓ेрдЦрдирдХाрд▓ рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрдеिрдпाँ рд╣ी рдРрд╕ी рдеीं рдХि рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдкुрд╕्рддрдХें рдФрд░ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рд╣ी рдоेрд░ी рдкрде-рдк्рд░рджрд░्рд╢рдХ рдеीं। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдирд╣ीं рдеा – (рдЕрдм рднी рдХрд╣ाँ рд╣ै!) рд╣िंрджी рдкुрд╕्рддрдХें рдбाрдХ рд╕े рдоंрдЧрд╡ाрдиी рдкрдб़рддी рдеीं – рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдЬрд░ूрд░ рдпрд╣ाँ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдмिрдХ्рд░ेрддाрдУं рд╕े рдоिрд▓ рдЬाрддी рдеीं।

            рд╣िंрджी рдоें рдоेрд░ा рдХेрд╡рд▓ рд╕्рдХूрд▓ी рдкाрда्рдп рдкुрд╕्рддрдХों рд╕े рд╣ी рд╡ाрд╕्рддा рд░рд╣ा। рдХॉрд▓ेрдЬ рдХा рджो рд╡рд░्рд╖ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдЧрдгिрдд рдХा। рдлिрд░ 7 рд╡рд░्рд╖ рдХे рдЕंрддрд░ाрд▓ рдХे рдмाрдж 1973 рд╕े рддीрди рд╡рд░्рд╖ीрдп рд╕्рдиाрддрдХ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдФрд░ рджो рд╡рд░्рд╖ीрдп рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо 1977 рдоें рдкрдд्рд░ाрдЪाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкूрд░ा рдХिрдпा – рд╣िंрджी рдоें рдж्рд╡िрддीрдп рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдкंрдЬाрдм рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдЙрдд्рддीрд░्рдг рдХी।

            рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдоेрд░े рд▓िрдП рд▓рдЧрднрдЧ рдХрдаिрди рд╣ै рдХि рдоैं рдХिрд╕ рд▓ेрдЦрдХ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдк्рд░рднाрд╡ рдПрдХрдкрдХ्рд╖ीрдп рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдХ्рдпोंрдХि рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдХैрдирд╡ाрд╕ рдкрд░ рдЕрди्рдп рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдоुрдарднेрдб़ рд╣ोрддी рд╣ै। рджूрд╕рд░ों рд╕े рдХिрддрдиे рдХрдо рдпा рдЬ्рдпाрджा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдиे рдоें рдХिрд╕ी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдХे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рднी рдорд╣рддी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рд╣ैं। рд╡िрднिрди्рди рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдзाрд░ाрдУं рдХे рдЕंрдзрдб़ों рдоें рднी рдПрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдФрд░ рд╕рдЬрдЧ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХुрдЫ-рди-рдХुрдЫ рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рд░рдЦ рд▓ेрддा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХे рддंрддुрдУं рдХो рдЫूрддा рд╣ो – рдирд╣ीं рддो рд╡рд╣ рдЙрд╕ рддीрд╡्рд░ рдмрд╣ाрд╡ рдоें рдмрд╣ рдЬाрдПрдЧा।

            рдоेрд░ी рдмौрдж्рдзिрдХрддा рд╕्рд╡ाрдз्рдпाрдп рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдКрдкрд░ рдЙрдаाрдиे рдоें рдк्рд░рдпрдд्рдирд░рдд рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдкрдирдкी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдФрд░ рд▓ेрдЦрдирд╢ैрд▓ी рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ै। рдоैं рдХिрди्рд╣ीं рд╕िрдж्рдзांрддों рдпा рдЦेрдоों рд╕े рдкрд░े рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╕े рдЙрдкрдЬी рдЬीрд╡рди-рджृрд╖्рдЯि рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ूँ।

            рдоैंрдиे рдЙрд╕ рдХाрд▓рдЦрдг्рдб рдоें рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдеा рдЬрдм рдпрд╣ рдЙрдкрдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдПрдХ рдирдИ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рд╕े рдЧुрдЬрд░ рд░рд╣ा рдеा। рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдЕрдкрдиी рдпुрд╡ाрд╡рд╕्рдеा рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा рдЬिрд╕рдХे рдЖрдЧे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдиेрддृрдд्рд╡ рдХा рдПрдХ рдЕрддि рдХрдордЬोрд░, рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рдФрд░ рджिрд╢ाрд╣ीрди рдоाрд╣ौрд▓ рдеा। 1962 рдоें рд╕рдо्рдкрди्рди рддीрд╕рд░े рдЖрдо рдЪुрдиाрд╡ рдоें рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдиे рднрд▓े рд╣ी рдЪुрдиाрд╡ рдЬीрдд рдХрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдмрдиा рд▓ी рд╣ो, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХा рд╡ोрдЯ рд╢ेрдпрд░ рдЦिрд╕рдХ рдХрд░ 44.72 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд░рд╣ рдЧрдпा рдеा। рджूрд╕рд░ी рдФрд░ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ рдкाрд░्рдЯी рдиे рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ (29 рд╕ीрдЯें рдФрд░ рд╡ोрдЯ рд╢ेрдпрд░ 9.94 рдк्рд░рддिрд╢рдд) рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджрд░्рдЬ рдХी। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж ‘рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдкाрд░्рдЯी’ (рдоुрдХ्рдд рдмाрдЬाрд░ рдкाрд░्рдЯी) рдиे 18 рд╕ीрдЯें рдЬीрддीं (рд╡ोрдЯ рд╢ेрдпрд░ 7.89 рдк्рд░рддिрд╢рдд)। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдЬрдирд╕ंрдШ рдиे 14 рд╕ीрдЯें рдЬीрддीं рддрдеा ‘рдкीрдПрд╕рдкी’ (рдк्рд░рдЬा рд╕ोрд╢рд▓िрд╕्рдЯ рдкाрд░्рдЯी) рдиे 12 рдФрд░ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рд╕े рдПрдХ рдирд╡ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╡ाрд▓ी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкाрд░्рдЯी – ‘рдбीрдПрдордХे’ (рдж्рд░рдмिрдб़ рдоुрдгेрдд्рд░ рдХрдб़рдЧрдо) рдХा рдЙрднाрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рдЬिрд╕рдиे 7 рд╕ीрдЯें рдЬीрддीं। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рд╕े рдбीрдПрдордХे рдХा рдЕрд╡рддрд░рдг рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рд╕ोрдЪ рдХा рдЙрднाрд░ рдеा। рдиेрд╣рд░ू рдХा рдпрд╣ рдЖрдЦिрд░ी рдЪुрдиाрд╡ рдеा।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: ‘рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди’ рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖрдкрдХा рдХ्рдпा рдЦ्рдпाрд▓ рд╣ै?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХः рдЬрд╣ाँ рддрдХ ‘рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди’ рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рдоुрдЭे рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдоैрдХाрд▓े рдж्рд╡ाрд░ा 1835 рдоें рдеोрдкी рдЧрдИ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХेрд╡рд▓ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдФрд░ рджрдл्рддрд░ों рдоें рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХ्рд▓рд░्рдХ рдкैрджा рдХрд░рдиे рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рдеी। рдпрд╣ рддो рд╣рдоाрд░ी рд╕рджिрдпों рдкुрд░ाрдиी рднाрд╖ाрдУं, рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं, рдЪिрдХिрдд्рд╕ा, рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬ्рдЮाрди-рдЕрдиुрд╢ाрд╕рдиों рдЖрджि рдкрд░ рдПрдХ рдРрд╕ी рдХुрд▓्рд╣ाрдб़ी рдеी рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░рд╣ाрд░ों рд╕े рд╣рдо рдЖрдЬ рдЕрдкрдиी рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं, рднाрд╖ाрдУं, рдХрд▓ाрдУं рдФрд░ рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдХрдЯे-рдЧिрд░ाрдП рдкेрдб़ों рдХे рдХेрд╡рд▓ рдаूंрда рднрд░ рд░рд╣ рдЧрдП рд╣ैं। рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рдмрдЪा рд╣ै рдоैрдХाрд▓े рдХी рдХुрд▓्рд╣ाрдб़ी рд╕े। рдЕंрджрд░ рд╕े рдЦोрдЦрд▓े рдмрдиा рджिрдП рдЧрдП рд╣рдо рдЙрд╕ी рдХे рдмрдиाрдП рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдХрдардкुрддрд▓िрдпों рдХे рддрд░рд╣ рдиाрдЪ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рд╕्рд╡рджेрд╢ी рд╢ाрд╕рдХों рдХो рдЪाрд╣िрдП рдеा рдХि рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрддे। рд▓ेрдХिрди рд╕ाрдд рджрд╢рдХ рдмीрдд рдЪुрдХे рд╣ैं। рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ? рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рддीрди-рдЪाрд░ рдкीрдв़िрдпाँ рдЬрди्рдо рд▓े рдЪुрдХी рд╣ैं। рдЖрдЬ рднी рдоैрдХाрд▓े рд╣ी рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рдоौрдЬूрдж рд╣ै। рд╡рд╣ рдорд░ा рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдЬिंрджा рд╣ै। рдФрд░ рд╣рдоें рддिрд▓-рддिрд▓ рдоाрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।

      ‘рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди’ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдЙрдб़ाрди рдирд╣ीं рд╣ै, рдПрдХ рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп-рдк्рд░рд╣ाрд░ рд╣ै рдЬो рджेрд╢ рдХो рдШुрди рдХी рддрд░рд╣ рдЦाрддी рд╣ुрдИ рдЦोрдЦрд▓ा рдмрдиा рдЪुрдХी рд╣ै। ‘рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди’ рдЗрд╕ी рдкीрдб़ा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै। рдЗрд╕े рдХोрдИ рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдХैрд╕े рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै?


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рд╣िंрджी рдХा рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрд░िрджृрд╢्рдп рд╡िрдорд░्рд╢ों рдХा рд╣ै। рдЖрдЬ рдЬिрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд░рд╣рдХрд░ рд▓ेрдЦрди рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬрдирдЬाрддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд╣рдЪाрди рд╣ै। рдЖрдкрдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдмрд╣ुрдд рдХрдо рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं, рдЗрд╕рдХे рдмाрд░े рдоें рдЖрдкрдХी рдХ्рдпा рд░ाрдп рд╣ै? 

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХः рдоेрд░ी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рди рд╣ो рдкाрдиे рдХे рдкीрдЫे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ाрдПँ рдЬैрд╕े рд▓ेрдк्рдЪा, рднूрдЯिрдпा, рд▓िंрдмू рднाрд╖ाрдУं рдоें рдЬो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓िрдЦा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рд╡рд╣ рдиेрдкाрд▓ी, рд╣िंрджी рдпा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдЬो рдХुрдЫ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ोрдЧा рд╡рд╣ рдЕрдХाрджрдоिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा। рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ोрдиे рдХा рдЬрд░िрдпा рдХेрд╡рд▓ рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ै। рдоूрд▓ рднाрд╖ाрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рди рд╣ोрдиे рдФрд░ рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рднी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдзाрдУं рдХी рдЕрдиुрдкрд▓рдм्рдзрддा рдХे рдЪрд▓рддे рдХैрд╕े рдХिрд╕ी рднाрд╖ाрдИ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд╡िрдорд░्рд╢ рдХो рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै? рджूрд╕рд░ी рдмाрдд рдпрд╣ рд░рд╣ी рдХि рдоेрд░ा рд░рдЪрдиा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд╣рд▓े рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдлिрд░ рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд░рд╣ा рдЬो рдЗрди рд╡िрдорд░्рд╢ों рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рдирд╣ीं рдеा।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджिрдиों рдоें рдЖрдкрдХा рдПрдХ рдХрд╡िрддा-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЖрдкрдиे рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдХे рдХрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рд╣ै/рдХрд░ рднी рд░рд╣े рд╣ैं। рдмाрдж рдХे рджिрдиों рдоें рдЖрдкрдиे рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрдиी рдмंрдж рдХрд░ рджीं, рдЗрд╕рдХा рдХ्рдпा рдХाрд░рдг рд╣ै?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХः ‘рдЦुрд▓ा рджрд░рд╡ाрдЬा рдФрд░ рдкेрдб़’ (1995) рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рднी рдиेрдкाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा’ (1993) рдХी рддрд░рд╣  рд╣िंрджी рдоें рд░рдЪिрдд рдоेрд░े рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╣ैं।  рдкुрд╕्рддрдХ рд░ूрдк рдоें рдЫрдкрдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрди рджोрдиों рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдХो 26-27 рд╕ाрд▓ों рддрдХ рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХрд░рдиी рдкрдб़ी। ‘рдЦुрд▓ा рджрд░рд╡ाрдЬा рдФрд░ рдкेрдб़’ рдоेрд░ी рд╕्рдоृрддिрдпों рдХा рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХा рд╕рдлрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рдоेрд░ा рдЕрдкрдиी рдЬрдб़ों рд╕े рдХрдЯрдиे рдФрд░ рдоेрд░े рдХिрд╢ोрд░-рдк्рд░ाрдг рдоूрдХ рдХрд╡ि рдХो рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓рдиे рдХा рдПрдХ рдоाрдз्рдпрдо рдеा।

      рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХрд╣рддे рд╣ुрдП рдХिрд╕ी рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдПрдХ рдкंрдХ्рддि рдХा рд╕्рдорд░рдг рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрд╕рдиे рдХрд╣ा рд╣ै – “рднाрд╖ा рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЪैрддрди्рдп рдХे рдмीрдЪ рдХा рд╕ेрддु рд╣ै।” рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ोрдЪूं рддो ‘рдоेрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рдЪैрддрди्рдп рдХे рдмीрдЪ рдХा рдЫंрдж, рдоेрд░ी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХा рдЫंрдж’ рдХрд╣ीं рдЧрдб़рдмрдб़ा рдЧрдпा рд╣ै। рдоैं рдЦрдб़ा рдЕрдирд╡рд░рдд рдЕрдкрдиे рдХो рдХुрд░ेрджрддा, рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдХो рдоिрдЯाрддा, рдлिрд░ рдмрдиाрддा рдкрдкीрд╣े рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдХाрд╢ рдХी рдУрд░ рдоुँрд╣ рддाрдХे рд░рд╣рддा рд╣ूँ। рд╕्рдоृрддिрдпों рдХे рдЖрддंрдХ рдХे рдмीрдЪ рдЕрдирд╡рд░рдд рдЪрд▓рддे рд░рд╣рдиे рдХी рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдпे рдХрд╡िрддाрдПं। рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдЬрд░िрдП рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдХे рдЧрдб़рдмрдб़ाрдП рдЫंрдж рдХो рд╕ंрдЬोрдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕।

      рдмाрдж рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЗрддрдиी рдХ्рд░ूрд░ рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓ рдеीं рдХि рд╡рд╣ाँ рдоेрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХे рдЧрдб़рдмрдб़ाрдП рдЫंрдж рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдмिрдЦрд░ рдЪुрдХे рдеे। рдХрд╡िрддा рдоुрдЭрд╕े рдЬैрд╕े рд░ूрда рдЧрдИ – рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╡ैрд╕े рд╣ी рдЬैрд╕े рдоेрд░ा рдХंрда।  рдоेрд░ा рдХंрда рдмрд╣ुрдд рд╕ुрд░ीрд▓ा рдеा рд▓ेрдХिрди рдЬрдм рдЬिंрджрдЧी рдХे рдЗрд╕ рдЦुрд░рджрд░े рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдкैрд░ рд░рдЦे рддो рд╡рд╣ाँ рдоेрд░ा рд╕ुрд░ीрд▓ाрдкрди рд╢рдиैः рд╢рдиैः рд▓ोрдк рд╣ोрддा рдЧрдпा।  рдпрд╣ рдЦुрд░рджрд░ा рдзрд░ाрддрд▓ рди рдЬाрдиे рдХрдм рдоेрд░े рд╕ुрд░ीрд▓े рдХंрда рдХो рдиिрдЧрд▓ рдЧрдпा, рдкрддा рд╣ी рдирд╣ीं рдЪрд▓ा! рдпрд╣ рдХंрда рдоैंрдиे рдЕрдкрдиे рдкिрддा рд╕े рдкाрдпा рдеा। рдоैंрдиे рдЬрдм рд╕े рд╣ोрд╢ рд╕ंрднाрд▓ा рддो рдЙрди्рд╣ें рдЧाрддे рд╣ुрдП рд╕ुрдиा। рдЙрд╕ рдЬрдоाрдиे рдоें рдЧाँрд╡ рдоें рд░ेрдбिрдпो рдирд╣ीं рдкрд╣ुंрдЪा рдеा। рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдЧाँрд╡ рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рднрдЬрди, рдиाрдЯрдХ рдФрд░ рд░ाрдорд▓ीрд▓ा рдоंрдбрд▓िрдпों рд╕े рднрдЬрди рдпा рдЙрд╕ рдЕрд╡рдзि рдХे рд╕िрдиेрдоा рдХे рдЧीрдд рд╕ुрдиे। рд╣рдо рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдХोрдИ рдкрддा рдирд╣ीं рдеा рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕рдХे рдЧीрдд рдЧाрддे рд╣ैं। рдмाрдж рдоें рдЬрдм рдЧाँрд╡ рдоें рд░ेрдбिрдпो рдЖрдпा рддो рдХुंрджрдирд▓ाрд▓ рд╕рд╣рдЧрд▓ рдХे рдЧीрдд, рдЦाрд╕ рддौрд░ рдкрд░ рдЕрд╡рдз рдХे рдирд╡ाрдм рд╡ाрдЬिрдж рдЕрд▓ी рд╢ाрд╣ рд╡िрд░рдЪिрдд рдФрд░ рдлрдгि рдордЬूрдорджाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा 1938 рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рд╣िंрджी рдлिрд▓्рдо ‘рд╕्рдЯ्рд░ीрдЯ рд╕िंрдЧрд░’ (Street Singer) рдоें рдЕрдорд░ рдЧाрдпрдХ рдХुंрджрдирд▓ाрд▓ рд╕рд╣рдЧрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдЧाрдпा рдЧрдпा ‘рд░ाрдЧ рднैрд░рд╡ी’ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЧीрдд ‘рдмाрдмुрд▓ рдоोрд░ा, рдиैрд╣рд░ рдЫूрдЯो рд╣ी рдЬाрдП..’ рдмрдЬрдиे рдкрд░ рдЪौंрдХ рдкрдб़рддा – рд▓рдЧрддा рдХि рдоेрд░े рдкिрддा рдЧा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдХंрда рдЦрддрд░рдиाрдХ рд╣рдж рддрдХ рдХुंрджрдирд▓ाрд▓ рд╕рд╣рдЧрд▓ рд╕े рдоिрд▓рддा рдеा। рд╡िрднाрдЬрди рд╕े рдкрд╣рд▓े рд░ाрд╡рд▓рдкिंрдбी рдФрд░ рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рдкिрддाрдЬी рдиे рдХाрдлी рд╕рдордп рдмिрддाрдпा рдеा। рдЙрди्рд╣ें рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдЧрд╣рд░ी рд╕рдордЭ рдеी। рдЕрдзिрдХाрд░рдкूрд░्рд╡рдХ рдХрд╣ рд╕рдХрддा рд╣ूँ рдХि рдоेрд░े рдкिрддा рд╕рд╣рдЧрд▓ рдХी рдирдХрд▓ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे – рд╡рд╣ рдЙрдирдХा рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯिрдд рд╕्рд╡рд░ рдеा। рдЖрдЬ рднी рдХुंрджрдирд▓ाрд▓ рд╕рд╣рдЧрд▓ рдХो рд╕ुрдирддा рд╣ूँ рддो рдпрд╣ी рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рджूрд╕рд░े рдХрдорд░े рдоें рдоेрд░े рдкिрддा рд╣ी рдЧा рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ рдХрд╣ рдХрд░ рдоैं рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХो рдЙрди рдЕрдорд░ рдЧाрдпрдХ рд╕рд╣рдЧрд▓ рд╕े рдмेрд╣рддрд░ рдЧाрдпрдХ рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЧुрд╕्рддाрдЦी рдирд╣ीं рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ूँ। рди рд╣ी рдоैं рдЖрдЬ рдЗрд╕े рдХिрд╕ी рднी рддрд░рд╣ рд╕े рдк्рд░рдоाрдгिрдд рд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ूँ। рдпрд╣ рддो рдХेрд╡рд▓ рдоेрд░े рд╣िрд╕्рд╕े рдХा рд╕рдд्рдп рд╣ै рдЬिрд╕े рдХेрд╡рд▓ рдЕрдиुрднूрддि рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдоैं рд╣ी рдЕрдиुрднूрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ूँ рдФрд░ рдХोрдИ рдирд╣ीं। рдмрдЪрдкрди рдоें рдоैं рд╕्рд╡рдпं рдЗрд╕ рдЧीрдд рдХो рдЧाрддा рдеा। рдпрд╣ рдЧीрдд рдоुрдЭे рдХुंрджрдирд▓ाрд▓ рд╕рд╣рдЧрд▓ рдФрд░ рдоेрд░े рдкिрддा рд╕े рдЬोрдб़рддा рдеा। рдЖрдЬ рднी рд╕рд╣рдЧрд▓ рдХो рд╕ुрдирддा рд╣ूँ рддो рдоेрд░े рд╕ाрдордиे рдоेрд░े рджिрд╡ंрдЧрдд рдкिрддा рдЬीрд╡ंрдд рд╣ो рдЙрдарддे рд╣ैं рдФрд░ рдоैं рдмрдЪ्рдЪों рдХी рддрд░рд╣ рд░ोрдиे рд▓рдЧ рдЬाрддा рд╣ूँ। рдЕрдкрдиे рдкिрддा рд╕े рдкाрдпा рд╣ुрдЖ рд╡рд╣ рдХंрда рдЖрдЬ рдоुрдЭрд╕े рд░ूрда рдЪुрдХा рд╣ै। рдЗрддрдиी рдкीрдб़ा рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рд╢рдм्рджों рдоें рдмрдпाрди рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдХंрда рджोрдиों рдиे рдоुрдЭे рдмрдб़ा рдХрд╖्рдЯ рджिрдпा рд╣ै।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै, рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рдХा рд╡िрдХाрд╕ рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рдкा рд░рд╣ा рд╣ै। рдХ्рдпा рдЖрдкрдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХोрдИ рднाрд╖ाрдИ рдЕрд╕्рдоिрддा рдХा рд╕ंрдХрдЯ рдпा рднाрд╖ाрдИ рд░ाрдЬрдиीрддि рдЬैрд╕ी рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं? рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдЖрдк рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं, рдиिрдХрдЯ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдХ्рдпा рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ рджिрдЦ рд░рд╣ी рд╣ैं?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХः рдоेрд░े рдиिрдЬी рд╡िрдЪाрд░ рдоें рдХिрд╕ी рдЬрдирдЬाрддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рднाрд╖ाрдУं рдФрд░ рдмोрд▓िрдпों рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджी рдЬाрдиी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। 1975 рддрдХ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдПрдХ рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ рдеा। рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рднौрдЧोрд▓िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рд╣ो рдпा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдоें рднрд▓े рд╣ी рдЫोрдЯे рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдЧिрдиा рдЬाрддा рд╣ो, рднाрд╖ाрдИ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ рдЕрддि рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдмोрд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣рд░ рдмोрд▓ी-рднाрд╖ा рдХो рд░ाрдЬрдХीрдп рдоाрди्рдпрддा рджी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдП рд╣ैं।

      рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें ‘рднाрд╖ाрдИ рдЕрд╕्рдоिрддा’ рдЬैрд╕ा рдХोрдИ рд╕ंрдХрдЯ рдоुрдЭे рдирд╣ीं рджिрдЦрддा। рд╣िंрджी рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдкрдв़ाрдИ рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдЗрд╕рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЕрдз्рдпाрдкрди рдФрд░ рд╢ोрдз рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै। рдпुрд╡ा рдкीрдв़ी рд╣िंрджी рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै, рдпрд╣ рдПрдХ рд╢ुрдн рд╕ंрдХेрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХा рдн्рд░рдо рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ो – рдЗрд╕рдоें рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХे рд╡िрд╡ाрдж рдХी рдЧुंрдЬाрдЗрд╢ рдирд╣ीं рд╣ै।

      рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдмрд▓ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ рд╣ैं। рдХिंрддु рдоेрд░ा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╣िंрджीрддрд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕рд╣рдЬ-рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХा рдРрд╕ा рдк्рд░рдпाрд╕ рди рд╣ो рдЬो рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдЖрд╣рдд рдХрд░े। рдпрд╣ рд╕рд╣рдЬ-рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рднाрд░рдд рдоें рд╕ंрднрд╡ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдо рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдХो рд▓े рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдХрдаिрди рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рдЪрд▓рддे рд╣рд░ рджрд╕ рдХोрд╕ рдкрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рдмोрд▓ी рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖ рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рджрд░्рдЬрдиों рдЬрдирдЬाрддि рд╕рдоूрд╣ рд╣ैं рдЬिрдирдХी рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рдмोрд▓िрдпाँ рд╣ैं। рдпे рджोрдиों рд░ाрдЬ्рдп рдЖрдЬ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХो рд╕ंрдкрд░्рдХ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиा рдЪुрдХे рд╣ैं। рдоुрдЭे рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рдХрд╣ीं рд╕े рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕े рднाрд╖ा рдеोрдкрдиे рдХी рдмाрдд рд╣ै।

      рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдпрд╣ рднूрдоिрдХा рджो рд╢рддाрдм्рджी рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рд╕рд╢рдХ्рдд рд░ूрдк рд╕े рдиिрднाрддी рдЖ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдиेрдкाрд▓ी рднाрд╖ा рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдИ рд╕рдоूрд╣ों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдкрд░्рдХ-рд╕ूрдд्рд░ рдФрд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╕рдж्рднाрд╡рдиा рдХी рд╕ुрджृрдв़ рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ рдЪुрдХी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рд╣िंрджी рдХी рднूрдоिрдХा рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рд╣िंрджी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рдЕрдкрдиी рднूрдоिрдХा рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рджрд╢рдХों рдоें рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рднрд░ी рд╣ोрдЧी। рд╣िंрджी рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдФрд░ рднाрд╖ाрдУं рдкрд░ рд╢ोрдз рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕ुрджृрдв़ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै।


рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХा рд╣िंрджी рд▓ेрдЦрди рд╣рдоेрд╢ा рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╣ाрд╢िрдП рдкрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡рдЬрд╣ рдХ्рдпा рд╣ै?

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХः  рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рдоैं рднी рд╕рд╣рдордд рд╣ूँ, рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдоेрд░े рдорди рдоें рднी рдХौंрдзрддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╕िрдХ्рдХिрдо рддो рдмрд╣ुрдд  рдмाрдж рдоें рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рдкрд░िрд╖рдж рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдмрдиा 2000 рдХे рджрд╢рдХ рдоें, рдХिंрддु рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рдХे рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╣िंрджी рдоें рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ेрдЦрдХ рджрд╢рдХों рдкрд╣рд▓े рд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рдоौрд▓िрдХ рд▓ेрдЦрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрд╡ाрдж-рд╕्рдеाрдкрди рдХा рдорд╣рддी рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрдЬ рдХ्рдпा рд╡े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡рд╣ рд╕्рдеाрди рдкा рд╕рдХे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे рд╡े рд╣рдХрджाрд░ рд╣ैं? рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХा рдХाрдо рд╣ै рдХि рд╡े рдЙрди्рд╣ें рдкрд╣рдЪाрдиें рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡ рдХृрддिрдд्рд╡ рдХा рд╕рд╣ी рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдоूрд▓्рдпाँрдХрди рдХрд░ें।

 

рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी: рд▓ंрдмे рдЕрд░рд╕े рддрдХ рдЖрдкрдиे рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖрдк рдХ्рдпा рдХрд╣рдиा рдЪाрд╣ेंрдЧे।

рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХः рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╡рд░्рд╖ों рдкрд╣рд▓े рд╕े ‘рдЬрдоाрдиा рд╕рджाрдмрд╣ाрд░’ (рд╣िंрджी рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ) рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ो рд░рд╣ा рдеा, рдЬो рдЗрд╕ рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдкिрдХा рдФрд░ рд╕ंрдкाрджрдХ рд╕ंрддोрд╖ рдиिрд░ाрд╢ рдХे рдиिрдзрди рд╕े рдЗрд╕ी рд╕ाрд▓ рд╕े рдмंрдж рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдкिрдЫрд▓े рджрд╢рдХ рд╕े рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рд╣िंрджी рджैрдиिрдХ ‘рдЕрдиुрдЧाрдоिрдиी’ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдПрдХ рдЕрди्рдп рд╣िंрджी рджैрдиिрдХ ‘рдиिрдд्рдп рд╕рдордп’ (2012-2019) рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ो рд░рд╣ा рдеा рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдЬुрд▓ाрдИ 2019 рд╕े рд╕्рдердЧिрдд рд╣ै। рдоुрдЦ्рдпрддः рдЗрди рдкрдд्рд░ों рдХी рд╢рдХ्рд▓ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рд╣ी рд░рд╣ी рд╣ै, рдпрд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдбिрдЬीрдЯрд▓ рдоीрдбिрдпा рдХे рдЕрд╡рддрд░рдг рд╕े рд╣ी рдк्рд░िंрдЯ рдоीрдбिрдпा рдЕрдиेрдХ рд╕ंрдХрдЯों рд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣ा рдеा। рдЖрдЬ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдорд╣ाрдоाрд░ी рдиे рддो рдЗрд╕рдХी рдХрдорд░ рд╣ी рддोрдб़ рджी рд╣ै। рдЕрдм рдЗрд╕ рд╕ंрдХрдЯрдордп рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдк्рд░िंрдЯ рдоीрдбिрдпा рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдХрд╣ा рдЬाрдПрдЧा।


рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ

    рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдк्рд░ांрдд рдХे рдк्рд░рдердо рд╣िंрджी рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ैं। рдбोрдЧрд░ी-рдиेрдкाрд▓ी рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдиेрдкाрд▓ी-рд╣िंрджी рднाрд╖ाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдХा рдПрдХ рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдиाрдо рд╣ै। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдоें рдиेрдкाрд▓ी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдоें рд╕ुрд╡ाрд╕ рджीрдкрдХ рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рд░рд╣ी рд╣ै। ‘рдЕрд░рдг्рдп рд░ोрджрди’ рд╕िрдХ्рдХिрдо рдк्рд░ांрдд рдХा рдЕрдм рддрдХ рдХा рдкрд╣рд▓ा рдФрд░ рдЕंрддिрдо рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै।  

рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी

    рдк्рд░рджीрдк рдд्рд░िрдкाрдаी рд╕िрдХ्рдХिрдо рдк्рд░ांрдд рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░рдердо рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХंрдЪрдирдЬंрдШा рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╕िрдХ्рдХिрдо рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ рдоें рдмрддौрд░ рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं।

рд╕ेрддु, рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 2020

1 comment :

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।