рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЧрдж्рдп-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг

рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рддाрдк рд╕िंрд╣, рд╢ोрдз рдЫाрдд्рд░ (рдЪрд▓рднाрд╖: +91 759 817 6087)
рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдкांрдбिрдЪेрд░ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп - 605014
рдИрдоेрд▓ - sarveshvarpratap779@gmail.com
рдХрд╡ि, рдЖрд▓ोрдЪрдХ, рдиिрдмंрдзрдХाрд░, рдХрдеाрдХाрд░ рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧрдж्рдп рдоें рдПрдХ рдУрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд░ोрдоांрдЯिрдХ рднाрд╡ рдмोрдз рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рдЪेрддрдиा рдХे рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХा рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рднी рд╣ै, рддो рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓ рдЪेрддрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рднी рд╣ै। рдл्рд░ंрдЪेрд╕्рдХा рдЖрд░्рд╕िрдиी рдиे рдЗрд╕ी рдХो рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╣ी рд░рдЦрдХрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै- “ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рдХрд╡ि, рдФрд░ рдоौрд▓िрдХ рд░ेрдЦाрдЪिрдд्рд░ों, рдХрд╣ाрдиिрдпों, рддрдеा рд▓рдШु рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рд▓ेрдЦрдХ ‘рдиिрд░ाрд▓ा’ рдХो рдЕрдм рдЗрд╕ рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд╕рдмрд╕े рдЕрдЧ्рд░рдгी рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдоें рдЧिрдиा рдЬाрддा рд╣ै।” (рд╣िंрджी рдХा рд▓ोрдХрд╡ृрдд्рдд, рдл्рд░ंрдЪेрд╕्рдХा рдЖрд░्рд╕िрдиी, рдЕрдиु. рдиीрд▓ाрдн ,рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2011, рдкृ.рд╕ं.175)

рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдоें рдЙрдирдХे рдЧрдж्рдп рдХрд░्рдо рдХो рдЙрддрдиा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рдЬिрддрдиा рдЙрдирдХे рдХрд╡ि рдХрд░्рдо рдХो рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЪूрдХ рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧрдж्рдп рдХрд░्рдо рдХे рдк्рд░рддि рднी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЧрдж्рдп рд▓ेрдЦрди рднी рдЙрддрдиा рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдЬिрддрдиा рдХि рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХा। “рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЧрдж्рдп рдЕрди्рдп рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рдХे рдЧрдж्рдп рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। ...рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЧрдж्рдп рдмुрдж्рдзि рдк्рд░рд╡рдг рдФрд░ рддрд░्рдХрдоूрд▓рдХ рд╣ै।” (рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा:рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдд्рд░िрдкाрдаी, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2013, рдкृ.рд╕ं.-90) рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╕рд╣ी рдЖрдХрд▓рди рддрднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдЬрдм рдЙрдирдХे рдЧрдж्рдп рддрдеा рдХाрд╡्рдп рджोрдиों рдХो рдмрд░ाрдмрд░ рддौрд▓ा рдЬाрдп, рдЕрди्рдпрдеा рдиिрд░ाрд▓ा рдХो рд╕рдордЭрдиा рдЕंрдзेрд░े рдоें рддीрд░ рдЪрд▓ाрдиा рд╣ी рд╕ाрдмिрдд рд╣ोрдЧा, рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдХि рдиिрд░ाрд▓ा рдЕрдкрдиे рдЧрдж्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХрд▓ा рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдЬрдЧрдд рджोрдиों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдпों рд╕े рдЯрдХрд░ाрддे рд╣ै рдФрд░ рдордз्рдпрджेрд╢ рдХी рдЬाрддीрдпрддा рдХे рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рднी рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдЙрдирдХे рдЧрдж्рдпрдХाрд░ рд░ूрдк рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЧрдж्рдп рд▓ेрдЦрдХ рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдмाрд▓рдоुрдХुрди्рдж рдЧुрдк्рдд рдФрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдФрд░ рдКँрдЪा рдЙрдаाрдпा рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдЧрдж्рдп рд▓ेрдЦрди рдХो рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиा рдХे рд╕ाрдоाрди рд╣ी рд╕рд░рд╕ рдФрд░ рдХрд▓ाрдкूрд░्рдг рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рд╣िंрджी рдкрд░ рднाрд╖ा рдХी рдирдпी рдХ्рд╖рдорддा рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧрдж्рдп рдоें рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдИ।” (рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕: рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2015) рдкрд░ рдпрд╣ाँ рд╢рд░्рдоा рдЬी рдПрдХ рдмाрдд рдЬिрд╕рдХो рдХрд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП рдеा рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдФрд░ рдордз्рдпрджेрд╢ीрдп рдирд╡ рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдирдпी рдХ्рд╖рдорддा рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧрдж्рдп рдоें рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░ोрдд्рддрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд▓ेрдЦрдХों рдоें рдЬिрддрдиे рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдиिрд░ाрд▓ा рд╣ै рдЙрддрдиा рдЕрди्рдп рдирд╣ीं।

рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░ рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рдиिрд░ाрд▓ा рдФрд░ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг’ рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рд╣िंрджी рдоें рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдЪेрддрдиा рдХे рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рдеे рднाрд░рддेंрджु рдмाрдмु рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж्рд░, рдФрд░ рдХрд╣рдиा рд╣ोрдЧा рдХि рдмंрдЧाрд▓ рдХे рд╕ाрд░े рдк्рд░рднाрд╡ों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдиिрд░ाрд▓ा рд╣िंрджी рдХे рдЙрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдоें рдкрд╣рд▓ी рдкंрдХ्рддि рдХे рд╣реШрджाрд░ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोрдиें рдЕрдкрдиी рдЬрдоीं, рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдФрдЬाрд░ों рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рднाрд░рддेрди्рджुрдХाрд▓ीрди рдЪेрддрдиा рдХे рдПрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣िंрджी рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХी рдЪिंрддाрдУं рдФрд░ рдоुрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ुрдП, рдЙрд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рдФрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рднी рдХिрдпा рд╣ै।” (рдиिрд░ाрд▓ा: рдПрдХ рдкुрдирд░्рдоूрд▓्рдпांрдХрди – рд╕ं. рдкी. рдЕрд░рд╡िрди्рджाрдХ्рд╖рди, рдкृ.рд╕ं. 12)

“рдмंрдЧाрд▓ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдЪेрддрдиा рдХा рд╕ंрд╡ाрд╣рдХ рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрд╕рдХा рд╕ूрдд्рд░рдзाрд░ рдФрд░ рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рднी рд╣ै।” (рдиिрд░ाрд▓ा: рдПрдХ рдкुрдирд░्рдоूрд▓्рдпांрдХрди – рд╕ं. рдкी. рдЕрд░рд╡िрди्рджाрдХ्рд╖рди, рдкृ.рд╕ं. 12) рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдХिрд╢ोрд░ाрд╡рд╕्рдеा рдмंрдЧाрд▓ рдХे рд╣ी рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдмिрддा рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ाँ рдХी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдЪेрддрдиा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдиिрд░ाрд▓ा рдкрд░ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдкреЬा। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд░ाрдордХृрд╖्рдг, рд╡िрд╡ेрдХाрдиंрдж рдФрд░ рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднी рдмंрдЧाрд▓ рд╕े рдоिрд▓ा। рдпрд╣ी рдирд╣ीं рдиिрд░ाрд▓ा рдиे ‘рдмंрдХिрдо рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рдХे рдЧ्рдпाрд░рд╣ рдЦрдг्рдбों рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдХिрдпे।

рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░ рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рдиिрд░ाрд▓ा рдФрд░ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै- “рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рд╣ै рддो рдиिрд░ाрд▓ा рдиे, рдФрд░ рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рдХि рдЫाрдпाрд╡ाрдж рд╕े рдЖрдЧे рдЬाрдХрд░ рдЬिрди рдирдИ рдЬрдоीрдиों рдоें рдЗрди्рд╣ोрдиे рд╕ंрдЪрд░рдг рдХिрдпा рдЙрдирдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдирдП рд░рд╕्рддे рддрд▓ाрд╢े, рдирдпा рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХिрдпा, рдЖрдЧे рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рд▓िрдП рдирдпी рджिрд╢ाрдПं рд╕ुрдЭाрдИ, рдЙрди рджिрд╢ाрд╡ाрдУं рдоें рдЦुрдж рднी рдЪрд▓े рдФрд░ рдирдпी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ рдХी। рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд╣ोрдХрд░ рднी рдиिрд░ाрд▓ा рдЫ्рдпाрд╡ाрдж рдоें рдиिःрд╢ेрд╖ рдирд╣ीं рд╣ुрдП, рдЙрд╕рд╕े рднिрди्рди рдордиोрд▓ोрдХों рдоें рдЧрдП рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡рд╣ाँ рд░рдоे рдФрд░ рдЯрд╣рд░े рднी।” (рдиिрд░ाрд▓ा: рдПрдХ рдкुрдирд░्рдоूрд▓्рдпांрдХрди – рд╕ं. рдкी. рдЕрд░рд╡िрди्рджाрдХ्рд╖рди, рдкृ.рд╕ं. 11) рдкрд░рди्рддु рдоिрд╢्рд░ рдЬी рдХा рдпрд╣ рд╡िрд╡ेрдЪрди рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХांрдЧी рд╣ी рдХрд╣ा рдЬाрдпेрдЧा। рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЫाрдпाрд╡ाрдж рд╕े рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдЙрдирдХे рдЧрдж्рдп рдоें рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧрдж्рдп рдоें рдирдпी рдЬрдоीрдиों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЬ्рдпाрджा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рднी рдЬ्рдпाрджा। 

рднाрд░рддेंрджु рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рднाрд░рддेंрджु рдиे рдЬिрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा, рд╡рд╣ рдЬрдирд╡ाрджी рдеी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдзрд░्рдо, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╢िрд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдкрд░ рдкुрд░ोрд╣िрддों-рдоौрд▓рд╡िрдпों рдХा рдЗрдЬाрд░ा рддोреЬрдиे рдХे рдЙрдкाрдп рдмрддाрдпे। рд╡िрдзрд╡ा-рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा, рдмाрд▓-рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा। рдХुрд▓ीрдирддा, рдЬाрддिрдк्рд░рдеा, рдЫुрдЖ-рдЫूрдд рдЖрджि рдХा реЫोрд░рджाрд░ рдЦंрдбрди рдХिрдпा, рд▓ोрдЧों рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдХी рдХреЬी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी-рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдЦाрд╕рддौрд░ рд╕े рдЬोрд░ рджिрдпा।” (рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж्рд░ рдФрд░ рд╣िंрджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ –рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2014, 94) рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧрдж्рдп рдоें рднाрд░рддेंрджु рдХी рдЗрд╕ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдгрдХाрд▓ीрди-рдЪेрддрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдЕंрджाреЫा рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рд▓िрдЦे рд▓ेрдЦों, рдпुрдЧाрд╡рддाрд░ рднрдЧрд╡ाрди рд╢्рд░ी рд░ाрдордХृрд╖्рдг, рд╡ेрджांрдд рдХेрд╕рд░ी рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдиंрдж, рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо-рдзрд░्рдо рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि, рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣िрди्рджू-рд╕рдоाрдЬ, рднाрд░рдд рдХी рдирд╡िрди рдк्рд░рдЧрддि рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд▓рдХ्рд╖्рдп, рдмाрд╣рд░ी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпाँ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░ाрдзीрдирддा, рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕рди्рдиिрдкाрдд рдпा рд╡рд░्рддрдоाрди рдзрд░्рдо, рд╢ूрди्рдп рдФрд░ рд╢рдХ्рддि, рд╣िंрджी рдХे рдЧрд░्рд╡ рдФрд░ рдЧौрд░рд╡ рд╢्рд░ी рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рдЬी, рд╣рдоाрд░ा рд╕рдоाрдЬ, рдХрд▓ा рдФрд░ рджेрд╡िрдпाँ, рд╣िंрджी рдХे рдЖрджि рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪंрдж्рд░, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпाँ, рдк्рд░ाрддःрдХाрд▓ीрди рдШोрд╖рдгा, рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдХी рд╡िрдЬ्рдЮрдк्рддि, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдпुрд╡рдХ-рд╢рдХ्рддि, рд╣िрди्рджू-рдЕрдмрд▓ा, рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдФрд░ рднाрд░рдд рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рдиाрд░ी, рд░ूрдк рдФрд░ рдиाрд░ी, рд╣िंрджी рдХी рдЕрднिрдирдп-рдХुрд╢рд▓рддा, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рд╢्рди, рднाрд░рдд рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा, рд╕ाрдЗрдорди рдХрдоीрд╢рди рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ,, рд╡рд░्рддрдоाрди рдЖрди्рджोрд▓рди рдоें рдорд╣िрд▓ाрдПँ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рд╡рд╕्рдд्рд░ рд╕рдорд╕्рдпा, рд░ाрдЬा рдФрд░ рдк्рд░рдЬाрддंрдд्рд░, рдХрд╡िрд╡рд░ рд░рд╡िंрдж्рд░рдиाрде рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдЖрди्рджोрд▓рди, рд╣िрди्рджू рдпा рд╣िрди्рджрд╡ी, рдЙрдкाрдзिрдпों рдХी рд╡्рдпाрдзि, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдПँ, рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрдХрджेрд╢िрдпрддा, рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣, рджेрд╢ी рд░िрдпाрд╕рддों рдХा рд░ंрдЧ, рд╣िрди्рджुрдУं рдХा рдЬाрддीрдп рд╕ंрдЧрдарди, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкाрдд्рд░-рдХрд▓ा, рд╣рдоाрд░े рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди, рднाрд░рддीрдп рдСрдлрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдордиुрд╖्рдпрддा, рд░ाрдЬрдиीрддि рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ,рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░ोрдкोрдЧैंрдбा, рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдоें рдЕрдкрд╡्рдпрдп, рд╕рдиाрддрди рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЕрдЫूрдд, рд╣िрди्рджू рд╡िрдзрд╡ाрдУं рдкрд░ рдЕрдиाрдзिрдХाрд░ рдЪрд░्рдЪा, рдЕрдзिрдХाрд░-рд╕рдорд╕्рдпा, рдЯрд░्рдХी рдХी рд╕рдоुрди्рдирддि, рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдФрд░ рд╡िрд╡ाрд╣, рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╕рдорд╕्рдпा рдФрд░ рд╣िंрджी, рдЪीрдиी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рднाрд░рддीрдп рдЖрджрд░्рд╢, рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдорд╕्рдпा, рдлिрд▓्рдо-рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп, рдХрд▓ा рдФрд░ рд╣िंрджी, рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдоी рдкрд░िрджृрд╢्рдп рд╕े рдЪрд▓рддा рд╣ै।рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд░рдоेрд╢рдЪंрдж्рд░рд╢ाрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं –“ ‘рдмрд╣ुрд╕्рдкрд░्рд╢िрдиी’ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиा рд╣ै рдиिрд░ाрд▓ा рдХी; рдФрд░ рдлिрд░ рднी рдПрдХाрдЧ्рд░ рдФрд░ рдпрдеाрддрде्рдп।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд╕ंрдЪрдпिрддा: рд╕ं. рд░рдоेрд╢рдЪंрдж्рд░рд╢ाрд╣, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2005)  рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╣िंрджी рдЧрдж्рдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрдИ рдЧрдж्рдп рд╡िрдзाрдУं рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЧрдж्рдп рдХो ‘рдЬीрд╡рди рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХी рднाрд╖ा’ рдХрд╣ा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдХे рдШेрд░े рдоें рди рд░рд╣рдХрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕рдорддрд▓ рднूрдоि’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै-“ рдЬрдм рдХोрдИ рдПрдХрджेрд╢िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрд╕ी рдЧंрднीрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рд░ाрдпрдЬрдиी рдХрд░рддा рд╣ै рддрдм рд╣ृрджрдп рдХो рдмреЬी рдХреЬी рдЪोрдЯ рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ै। рдПрдХрджेрд╢ीрдпрддा рд╕्рд╡рд░ूрдкрддः рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рд╣ै।....рд╕ीрдоा рдХे рдЕрди्рджрд░ рдШिрд░ рдХрд░ рдмंрдж рд░рд╣рдиा рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдордиुрд╖्рдпों рдХी рдк्рд░рдХृрддि рд╣ै рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕ीрдоा рдХे рд╕ंрдХीрд░्рдг рдмंрдзрдиों рдХो рдкाрд░ рдХрд░ рдЬाрдиा рднी рдордиुрд╖्рдпों рдХी рд╣ी рдк्рд░рдХृрддि рд╣ै, рдкрд╣рд▓ी рдПрдХрджेрд╢िрдХ рд╣ै, рджूрд╕рд░ी рд╡्рдпाрдкрдХ।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░ाрдЪрдиाрд╡рд▓ी рднाрдЧ-5, рдкेрдЬ 166)рдиिрд░ाрд▓ा рдЬीрд╡рди рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рд╣ैं рдФрд░ рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдХे рдмंрдзрди рдХे рддोреЬрдиा рдЙрдирдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд░рд╣ा рд╣ै рд╡рд╣ рдЪाрд╣े рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ो рдпा рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╣ो। рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдХो рддोреЬ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдФрд░ рд╡्рдпाрдкрдХрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХी рдЪाрд╣рдд рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдЪेрддрдиा рдХा рдоूрд▓рдмिंрджु рд╣ै рдЬो рдиिрд░ाрд▓ा рдоें рдХрдИ рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै।  

рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬрдордХрд░ рдЦिрдЪाрдИ рдХी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рд╡рд░्рдгों рдХी рджंрдн рднाрд╡рдиा рдЕрд░्рдеाрдд् ‘arrogance of superiority’ рдХी рднाрд╡рдиाрдкрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рднी рдЬ्рдЮाрди рджिрдпा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз ‘рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рдзрд░्рдо рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдоें рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै: “рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рдФрд░ рд╡ैрд╢्рдп рдЕрдкрдиे рдШрд░ рдоें рдРंрдардиे рдХे рд▓िрдП рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп, рд╡ैрд╢्рдп рд░рд╣ рдЧрдпे। рдмाрд╣рд░ी рдк्рд░рддिрдШाрддों рдиे рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХे рдЙрд╕ рд╕рдоाрдЬ-рд╢рд░ीрд░ рдХो, рдЙрд╕рдХे рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो, рд╕рдоूрд▓ рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा; рдм्рд░рд╣्рдо – рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╣ी рди рд░рд╣ рдЧрдпा। рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХी рддрдоाрдо рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХा рдпрд╣ рдПрдХीрдХрд░рдг-рдХाрд▓ рд╢ूрдж्рд░ों рдФрд░ рдЕрди्рдд्рдпрдЬों рдХे рдЙрдардиे рдХा рдк्рд░рднाрддрдХाрд▓ рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдпрд╣ рдХैрд╕ी рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рдпुрдЧों рддрдХ рд╢ूрдж्рд░ों рд╕े рдЕрдкрд░ рддीрди рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░ाрдпी рдФрд░ рдПрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрдирдоें рдПрдХ рдЕрджрдо्рдп рд╢рдХ्рддि рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╣ рднрд░ा, рдФрд░ рдЕрдм рдЕрдиेрдХाрдиेрдХ рд╡िрд╡рд░्рддрдиों рд╕े рдЧुрдЬрд░рддी рд╣ुрдИ, рдЙрдардиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдвंрдЧ рд╕े рдоौрдХा рджिрдпा рд╣ै, рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХा рдпрд╣ рдпुрдЧ рд╢ूрдж्рд░-рд╢рдХ्рддि рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдХा рдпुрдЧ рд╣ै। рдФрд░ рджेрд╢ рдХा рдкुрдирд░ुрдж्рдзाрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.-16) рдФрд░ ‘рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдиिрдмंрдз рдоें рд╡े рдпрд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдкрд░ाрдзीрди рджेрд╢ рдХे рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХ рд╢ूрдж्рд░ рд╣ी рд╣ोрддे рд╣ैं, рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рдпा рд╡ैрд╢्рдп рдирд╣ीं : “ рдЕрдм рдпрд╡рди рдФрд░ рдЧौрд░ांрдЧों рдХे 800 рд╡рд░्рд╖ों рдХे рд╢ाрд╕рди рдХे рдмाрдж рднी рд╣िрди्рджोрд╕्рдеाрди рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдФрд░ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рд╣ैं, рдЬो рд▓ोрдЧ рдРрд╕ा рдХрд╣рддे рд╣ैं, рд╡े рдЭूрда рддो рдмोрд▓рддे рд╣ी рд╣ैं,, рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдФрд░ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рдХा рдЕрд░्рде рднी рдирд╣ीं рд╕рдордЭрддे। рдЗрд╕ рд╕рдордп рднाрд░рдд рдоें рди рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╣ैं, рди рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп, рди рд╡ैрд╢्рдп рд╣ैं рд╕рдм рд╢ूрдж्рд░ рд╣ी। ” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6 : рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.-16)

рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рд░ूреЭिрдЧрдд рдФрд░ рдЬреЬ рдкрдХ्рд╖ рдкрд░ рдЬрдордХрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЗрд╕ рд╡िрд░ोрдз рдХा рдлрд▓ рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдкреЬा। ‘рдЪрддुрд░ी рдЪрдоाрд░’ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै –“ рдЧुрд░ु рдоुрдЦ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдЖрджि рдоेрд░े рдШреЬे рдХा рдкाрдиी рдЫोреЬ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЧाँрд╡ рдХे рддрдеा рдкреЬोрд╕ рдХे рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдкिрддा-рдкिрддाрдорд╣ों рд╕े рдХो рд╕рдордЭा рдЪुрдХे рдеे  рдХि ‘рдмाрдмा (рдоैं) рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдоैं рдкाрдиी-рдкांрдбे рдеोреЬे рд╣ी рд╣ूँ, рдЬो рдРрд░े-рдЧैрд░े рдирдд्рдеू-рдЦैрд░े рд╕рдмрдХो рдкाрдиी рдкिрд▓ाрддा рдлिрд░ूँ।” (рдЪрддुрд░ी рдЪрдоाрд░: рдиिрд░ाрд▓ा рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ं. 2014) рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд  рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рдФрд░ рдмिрд▓्рд▓ेрд╕ुрд░ рдмрдХрд░िрд╣ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЙрдирдХे рдиाрдпрдХ рдмिрд▓्рд▓ेрд╕ुрд░ рдиे рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╣ोрдХрд░ рднी рдмрдХрд░ी рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХिрдпा। рдХिрд╕ी рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрджी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рдиा рд╣ै। 

рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рдЬाрддीрдп рдЪिंрддрди рдЬिрд╕рдоें рдЕрд╕рд╡рд░्рдг рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдХो рдЕंрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै, рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╣ी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╡े рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз ‘рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ’ рдоें ‘рдЕрд╕рд╡рд░्рдг рд╡िрд╡ाрд╣’ рдХे рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╕े рд╡рд░्рдг-рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ैं: “ рд╡рд░्рдг – рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХी рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╡िрдж्рдпा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдпрд╣ाँ рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде-рд╣ी-рд╕ाрде рдирд╡ीрди рднाрд░рдд рдХा рд░ूрдк рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрддा рдЬाрдПрдЧा, рдФрд░ рдпрд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕рдмрд╕े рдордЬрдмूрдд рд╢ृंрдЦрд▓ा рд╣ोрдЧी। рдпрд╣ी рд╕ाрдо्рдп рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╡рд░्рдг-рд╡ैрд╖рдо्рдп рд╕े – рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп, рд╡ैрд╢्рдп рдХे рд░ूрдкों рдоें рдкुрдиः рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдЧा।” рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рдмाрдд рдЙрдаाрдиा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ोрдЧा рдХि рдЬाрддिрдк्рд░рдеा рдкрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рд╕े рдкрд╣рд▓े рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рд╕े рдХाрдлी рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╡рд╣ाँ  рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рд░ुрдЭाрди рд╕рдордЭौрддाрд╡ाрджी рдФрд░ рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрджी рд╣ी рд░рд╣ा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХुрдЫ рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдкैрдиाрдкрди рдФрд░ рдирд╡рдЪेрддрдиा рдоिрд▓рддा рд╣ै рдкрд░ рдзाрд░ рддो рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╣ी рдпрд╣ाँ рдоिрд▓рддा рд╣ै рдФрд░ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдЪेрддрдиा рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдХा рдиिрд░्рднीрдХ рдк्рд░рддिрдлрд▓рди рд╣ोрддा рд╣ै। 

 рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧрдж्рдп рдХा рдЬीрд╡рди рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдЙрдирдХे рдХрдеाрд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣ी рджीрдЦрддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдеा рдХो рдХेрд╡рд▓ рд▓िрдЦा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХे рдкाрдд्рд░ рднी рд╣ै рдФрд░ рдЕрди्рдп рдкाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХो рдЬिрдпा рднी рд╣ै। рдЧोрдкाрд▓ рд░ाрдп рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै- “рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдмेрд╣рдж рдЖрдд्рдордкрд░рдХ рд╣ै। рдЖрдд्рдорд╡ृрдд्рддि рдоें рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЪाрд╢рдиी рдбाрд▓рдХрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЬीрд╡рди рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рдиा рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।....’рд╕्рд╡ाрдоी рд╢ाрд░рджाрдиंрдж рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдФрд░ рдоैं’, рдФрд░ ‘рджेрд╡ी’ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдоिрд╢्рд░िрдд рдЖрдд्рдордХрдеाрдПँ рд╣ैं।” (рд╣िंрджी рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╡िрдХाрд╕: рдЧोрдкाрд▓ рд░ाрдп,рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2011, рдкृ.рд╕ं. 232-233) рдиिрд░ाрд▓ा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ाрдиुрднрд╡ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╣ैं। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЬो рд░ूреЭीрд╡िрд░ोрдзी рдЪेрддрдиा рджिрдЦрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдХिрддाрдмी рдЕрдХ्рд╖рд░ों рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рднोрдХ्рддा рднी рд╣ैं। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬो рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдЪेрддрдиा рд╡्рдпाрдк्рддि рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдЕंрдЧ рднी рд╣ै। 

‘рдЪрддुрд░ी рдЪрдоाрд░’ рдХрд╣ाрдиी рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЖрдд्рдорд╡ृрдд्рдд рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рдЬिрд╕ рдмेрдмाрдХ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूреЭिрдпों рдХा рд╡िрд░ोрдз рд╣ै рд╡рд╣ рд╕рдд्рдп рд╡ृрддांрдд рднी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЗрд╕рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै –“рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рд▓ोрдз, рдкाрд╕ी, рдзोрдмी рдФрд░ рдЪрдоाрд░ों рдХा рдм्рд░рд╣्рдо рднोрдЬ рднी рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рдШृрддрдкрдХ्рд╡ рдорд╕ाрд▓ेрджाрд░рд▓ाрд░ рдоांрд╕ рдХे рдЦुрд╢рдмू рд╕े рдЬिрд╕рдХी рднी рд▓ाрд░ рдЯрдкрдХी, рдЖрдк рдиिрдоंрдд्рд░िрдд рд╣ोрдиे рдХो рдкुрдЫा। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдоेрд░ा рдордХाрди рд╕ाрдзाрд░рдг рдЬрдиों рдХा рдЕрдб्рдбा, рдмрд▓्рдХि house of commons рд╣ो рдЧрдпा।” (рдЪрддुрд░ी рдЪрдоाрд░: рдиिрд░ाрд▓ा рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ं. 2014) рдЖрдЧे рдлिрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं “ рдЬрдм рдоैं рдбाрдХрдЦाрдиा рдпा рдмрд╣ाрд░ рдЧाँрд╡ рд╕े рд▓ौрдЯрддा рд╣ूँ рдоें рдЪिрд░ंрдЬीрд╡ рдЕрд░्рдЬुрди рдХे рдпрд╣ाँ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдпा рдШрд░ рд╣ी рдкрд░ рдЙрд╕े рдШेрд░рдХрд░ рдкреЭाрддे рд░рд╣рддे। рдЪрдоाрд░ों рдХे рдЯीрд▓े рдоें рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдЬी рдХे рдЗрд╕ рдХрдерди рдХो ‘рдордирд╣ु рдордд्рдд рдЧрдЬ्рдкрди рдиिрд░рдЦि рд╕िंрд╣ рдХिрд╢ोрд░рд╣िं рдЪोрдк’ рд╡рд╣ рдХрдИ рдмाрд░ рд╕ाрд░्рдердХ рдХрд░рддे рджिрдЦ рдкреЬे। рдоैं рдм्рд░ाрд╣рдордг-рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХी рд╕рдм рдмाрддों рдХो рд╕рдордЭ рдЧрдпा। рдкрд░ рдЙрд╕े рдЙрдкрджेрд╢ рдХ्рдпा рджेрддा? рдЪрдоाрд░ рджрдмेंрдЧे, рдм्рд░ाрд╣्рдордг рджрдмाрдпेंрдЧे। рджрд╡ा рд╣ै рджोрдиों рдХी рдЬреЬें рдоाрд░ рджी рдЬाрдпें, рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рд╣рдЬ рд╕ाрдз्рдп рдирд╣ीं।” (рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд, рдкृ.рд╕ं. 17)

рдордзुрд░ेрд╢ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै, “рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд░рдЪрдиाрддंрдд्рд░ рдФрд░ рд╕ंрдШрдЯрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрд╕ी рдмреЬी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдХे рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрдирдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрджी рдФрд░ рд╕ाрдоंрддी рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХे рд╕рдХ्рд░िрдп рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣ै। рдиाрд░ी рдоुрдХ्рддि рдХे рд╕рд╡ाрд▓ рдХो рд╡े рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЕंрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХी рддेрдЬрд╕्рд╡ी рдиाрд░िрдпां рдЕрдкрдиी рдоुрдХ्рддि рдХो рдкूрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдоुрдХ्рддि рд╕े рдЬोреЬрдХрд░ рджेрдЦрддी рд╣ैं।” (рдиिрд░ाрд▓ा: рдПрдХ рдкुрдирд░्рдоूрд▓्рдпांрдХрди – рд╕ं. рдкी. рдЕрд░рд╡िрди्рджाрдХ्рд╖рди, рдкृ.рд╕ं. 175)
рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдиाрд░ी рдкाрдд्рд░ों рдХो рд╕рдмрд▓ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕंрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ो। рдЪाрд╣े ‘рддोреЬрддी рдкрдд्рдерд░’ рдХी рдкрдд्рдерд░ рддрдХ рдХो рддोреЬ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдиाрдпिрдХा рд╣ो рдпा ‘рдЕрдк्рд╕рд░ा’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдиाрдпिрдХा ‘рдХрдирдХ’ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╣ो-“ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдЗंрдЧिрдд рдХे рд╣ी рдЬрдирддा рдХी рдХ्рд╖ुрдм्рдз рддрд░ंрдЧ рд╢ांрддि рд╣ो рдЧрдпी। рд╕рдмрдХे рдЕंрдЧ рд░ूрдк рдХी рддреЬिрдд рд╕े рдк्рд░рд╣рдд рдиिрд╢्рдЪेрд╖्рдЯ рд░рд╣ рдЧрдП। рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ी рдХा рд╣ाрде рдкрдХрдбे рд╣ुрдП рдХрдирдХ  рдоोрдЯрд░ рд╕े рдЙрддрд░ рд░рд╣ी рдеी। рд╕рдмрдХी рдЖँрдЦों рдХे рд╕ंрдз्рдпाрдХाрд╢ рдЬैрд╕े рд╕ुрди्рджрд░ рдЗрди्рдж्рд░рдзрдиुрд╖ рдЕंрдХिрдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।рд╕рдмрдиे рджेрдЦा рдоूрд░्рддिрдорддी рдк्рд░рднाрдд рдХी рдХिрд░рдг рд╣ै।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рднाрдЧ 3- рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.-27) рдпे рдЬो ‘рдк्рд░рднाрдд’ рдХрдирдХ рдоें рд▓ोрдЧों рдиे рджेрдЦा рд╡рд╣ рдиाрд░ी рдХी рдирд╡ीрди рдЬीрд╡рдирд╢рдХ्рддि рдХी рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рд╣ै рдЬिрд╕े рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдиाрд░िрдпों рдоें рджेрдЦрдиे рдХे рдЖрдХांрдХ्рд╖ी рдеे। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी ‘рдмाрд╣рд░ी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпाँ’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдиिрдмंрдз рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаाрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै  рдХि “рдЬो рдЬीрд╡рди рдмाрд╣рд░ी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा, рд╡рд╣ рдоुрдХ्рддि-рдЬैрд╕ी рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХрдм рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै? рдЙрд╕рдХी рдзрд░्рдо рдХी рд╕ाрдзрдиा рднी рдвोंрдЧ рд╣ै। рдзрд░्рдо рддो рд╡рд╣ рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЕрд░्рде, рдХाрдо, рддрдеा рдоोрдХ्рд╖, рддीрдиों рдоिрд▓ рд╕рдХें। рд╕рдЪ्рдЪा рдзрд░्рдо рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд╕рдм рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдмंрдзрди рдвीрд▓े рдХрд░ рджेрдиा, рдЙрди्рд╣ें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЬ्рдпोрддि рд╕े рдиिрд░्рдорд▓ рдХрд░ рджेрдиा рд╣ी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рджेрд╢ рдХी рддрдоाрдо рдХाрдордиाрдУं рдХी рд╕िрдж्рдзि рд╣ोрдЧी рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░-рд╕ुрдЦी рдЬीрд╡рди рдмाрд╣्рдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рддृрдк्рдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдд्рдоिрдХ рдоुрдХ्рддि рдХे рд╕ंрдзाрди рдоें рд▓рдЧेрдЧा।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6 : рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.-17)

рдЕрдзिрдХाрд░-рд╕рдорд╕्рдпा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рдоें рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि, “рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо-рдзрд░्рдо рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि рд╣ै, рдЬो рдЪिрд░ंрддрди рд╣ै। рд╕्рд╡ाрдзीрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЗрд╕рд╕े рдЕрдЪ्рдЫी рд╡рд░्рдгрдиा рд╣ो рдирд╣ीं рд╕рдХрддी।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6 : рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди,2006, рдкृ.рд╕ं.-16)рдкрд░рди्рддु ‘рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рд░ूрдк’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ूрдвिрдЧ्рд░рд╕्рдд рдЬрди्рдордиा рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХрд░्рдордгा рдЖрдзाрд░िрдд рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЯिрдкрдг्рдгी рдХी рд╣ै рдХि- “рд╣рд░ рдордиुрд╖्рдп рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордг-рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп-рд╡ैрд╢्рдп-рд╢ूрдж्рд░ рднाрд╡ рд╣ै, рдоाрдд्рд░ाрдиुрд╕ाрд░, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХी рдЖрд╕ुрд░ी рдФрд░ рджिрд╡्рдп рднाрд╡ рднी। рдХिрд╕ी рднी рдЬाрддि рдоें рдкैрджा рд╣ुрдЖ рдордиुрд╖्рдп рд╣ो, рдЬрдм рд╡рд╣ рдкреЭрддा-рдкреЭाрддा рд╣ै- рдЬ्рдЮाрдиाрдиुрд╢ीрд▓рди рдХрд░рддा рд╣ै, рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╣ै; рдЬрдм рдЙрд╕рдХे рдЕрди्рджрд░ рджेрд╢, рдЬाрддि, рд╡िрд╢्рд╡ рдпा рдХिрд╕ी рдХी рднी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рднाрд╡ рдЙрдарддे рд╣ैं, рддрдм рд╡рд╣ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рд╣ै; рдЬрдм рдЬीрд╡िрдХाрд░्рдЬрди рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп-рдмुрдж्рдзि рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै, рддрдм рд╡рд╣ рд╡ैрд╢्рдп рд╣ै; рдЬрдм рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рд╕ुрдЦ рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рджूрд╕рд░ों рдХी рдкрд░िрдЪрд░्рдпा рдХрд░рддा рд╣ै, рддрдм рд╡рд╣ рд╢ूрдж्рд░ рд╣ै।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006,рдкृ.рд╕ं.-16) ‘рд╣рдоाрд░ा рд╕рдоाрдЬ’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдиिрдмंрдзрдоें рдХрд░्рдордгा рдЖрдзाрд░िрдд рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░िрдгाрдо рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै-“рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиों рд╕े рдЬो рд╕рдЪ्рдЪे рдордиुрд╖्рдп рдиिрдХрд▓ेंрдЧे рд╡े рд╣ी рдпрдеाрд░्рде рдиेрддाрдУं рдХी рддрд░рд╣ рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп, рд╡ैрд╢्рдп рдФрд░ рд╢ूрдж्рд░ों рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдЕрдкрдиे рдЧुрдг рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рдХрд░ेंрдЧे рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕ рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдХेрд╡рд▓ рдкрд░िрдЪрдп рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧा, рдЙрдЪ्рдЪ-рдиीрдЪ рдиिрд░्рдгрдп рдирд╣ीं।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.-16)

рдиिрд░ाрд▓ा рд╣िрди्рджू рд╕рд╡рд░्рдгों рдХे рдж्рд╡ैрдз рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें ‘рд╣िрди्рджुрдУं рдХा рдЬाрддीрдп рд╕ंрдЧрдарди’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рд╡े рджूрд╕рд░ी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЬाрддि (рдЕंрдЧ्рд░ेреЫ-рд╕ंрдкाрджрдХ) рд╕े рдмрд░ाрдмрд░ी рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рд▓ेрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рдкрд░ рдШрд░ рдоें рдЙрди्рд╣ीं рдХे рднाрдИ рдкैрд░ों рдкреЬे рд╣ुрдП рдКँрдЪे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рд░ो рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрд╕ рджिрди рддрдХ рдЪрдоाрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдгрд╡ाрд▓ों рдХे рдХुрдПँ рдоें рдкाрдиी рдирд╣ीं рднрд░ рд╕рдХрддा рдеा। рдЕрдм рднी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЬрдЧрд╣ рдирд╣ीं рднрд░ рд╕рдХрддा। рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдФрд░ рдИрд╕ाрдИ рд╡рд╣ीं рдбाँрдЯрдХрд░ рд╣िрди्рджुрдУं рдХो рд░ोрдХрдХрд░ рдкрд╣рд▓े рдЕрдкрдиा рдкाрдиी рднрд░ рд▓े рд╕рдХрддे рд╣ैं।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.-16) рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा-рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рдоाрд░्рдЧ рдоें рдмрд╣ुрдд рдмреЬी рдмाрдзा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा  рдФрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै - “рдЧुрд▓ाрдоों рдХी рдПрдХ рдЬाрддि рд╣ोрддी рд╣ै, рдЪाрд╣े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдвंрдЧ рд╕े рдХрд╣ рд▓ीрдЬिрдпे рдпा рд╣िрди्рджोрд╕्рдеाрдиी рдвंрдЧ рд╕े। рдкрд░ рдЬрдм рдЧुрд▓ाрдоों рдХे рднीрддрд░ рднी рдЧुрд▓ाрдо рдЬाрддिрдпाँ рдиिрдХрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ैं,рддрдм рд╕рдордЭрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЧुрд▓ाрдоी рдХे рдХिрддрдиे рдкेрдЪ рдХाрдЯрдХрд░ рдЙрд╕рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006,рдкृ.рд╕ं.-17)

‘рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд▓ेрдЦ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЬाрддि рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рд▓рд╣рдЬे рдоें (“‘рд╡ैрд╢्рдп’ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा ‘рдкूँрдЬीрдкрддि’ рдФрд░; ‘рд╢ूрдж्рд░’ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा ‘рдХिрд╕ाрди’ рдФрд░ ‘рдордЬрджूрд░’рдХे рд░ूрдк рдоें” - рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी рднाрдЧ 6- рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓ ) рдоें рдХी рдФрд░ рдирд╡ीрди рдХिрд╕ाрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рдЙрджрдп рдХी рдмाрдд рдХрд╣ा, “рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдо рдХी рджुрд░्рдмрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдг рдХ्рд╖ाрдд्рд░ рдзрд░्рдо рдХा рдЬोрд░ рдмреЭा, рдФрд░ рдЕंрддिрдо рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдиेрдкोрд▓िрдпрди рдХो рдкрддрди рдХे рдмाрдж рд╡ैрд╢्рдп-рдзрд░्рдо рдХी рд╡िрдЬрдп рд╣ुрдИ-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдиे рд╡ैрд╢्рдп-рдзрд░्рдо рдХी рд╣ी рд╡ृрдж्рдзि рдХी, рдЬिрд╕рдХा рдЖрдЬ рддрдХ рд╕ंрд╕ाрд░ рдкрд░ рдЖрдзिрдкрдд्рдп рд╣ै, рдФрд░ рдЬो рд╕ंрд╕ाрд░рд╡्рдпाрдкी рджрд░िрдж्рд░рддा рдХा рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдХाрд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдм рдпрд╣ рд╡ैрд╢्рдп-рдзрд░्рдо рдЕрдкрдиे рддрдоाрдо рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрде рд╣ोрдХрд░ рднी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╢ाрди्рддि рдХो рд╕рд╣ाрд░ा рдирд╣ीं рджे рд░рд╣ा- рдЗрд╕рдХे рднी рджिрди рдкूрд░े рд╣ो рдЧрдпे। рдирдпा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд░ूрд╕ рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рдХिрд╕ाрдиों рдХा рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рдЖрдЬ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдмреЬे-рдмреЬे рдк्рд░ाрдпः рд╕рднी рдордиुрд╖्рдп рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдпुрдЧ рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं, рдЕрдм рд╡ैрд╢्рдп-рдпुрдЧ рднी рдордиुрд╖्рдпों рдХे рдорди рд╕े рджूрд░ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै – рдЕрдм рдХिрд╕ाрди рдпा рдордЬрджूрд░ों рдХा рдпुрдЧ рд╣ै।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.-17)

рдиिрд░ाрд▓ा рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрддрд▓ाрддे рд╣ै рдХि, “рднाрд░рдд рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоाрд▓ рдХे рдЦрдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдХेंрдж्рд░ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╕े рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рдЬिрддрдиी рдкैрджाрд╡ाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЕрджिрдХांрд╢ рд╡рд╣ीँ рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХे рд╣ाрде рд▓рдЧрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдПрдХ-рдПрдХ рдХे рд╕ैрдХреЬों рд╡рд╕ूрд▓ рд╣ोрддे рд╣ै... рдХिрд╕ाрди рд▓ोрдЧों рдоें рдоाрд▓ рд░ोрдХ рд░рдЦрдиे рдХी рджृреЭрддा рдирд╣ीं, рдФрд░ рдЙрд╕ рджृреЭрддा рдХी рдЬреЬ рднी рдХाрдЯ рджी рдЧрдпी рд╣ै। рдХाрд░рдг, рд▓рдЧाрди рдЙрди्рд╣ें рд░ुрдкрдпों рд╕े рджेрдиा рдкреЬрддा рд╣ै, рдЦेрдд рдХी рддिрд╣ाрдИ-рдЪौрдеाрдИ рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╣ीं। рд╕рдордп рдкрд░ рд▓рдЧाрди рджेрдиे рдХे рддрдХाрдЬे рдХा рдЦ्рдпाрд▓ рдЙрди्рд╣ें рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै, рд╡े рдоुँрд╣ рдоांрдЧे рднाрд╡ рдкрд░ рдоाрд▓ рдмेрдЪ рджेрддे рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрддрдиी рдмреЬी рджाрд╕рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.- 18)

рдиिрд░ाрд▓ाрдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдк्рд░рдЪाрд░рд╡ाрджी рд╡ृрдд्рддि рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░ोрдкेрдЧैंрдбा’ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ै, “рд╡िрд╖рдп рдХी рджाрд▓ рдоें рдирдордХ рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ी  рдк्рд░ोрдкेрдЧैंрдбा рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ोрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рд╕े рд╡िрд╖рдп рдХी рд░ोрдЪрдХрддा рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै। рдкрд░ рдЬрдм рд╡рд╣ рдкाрди рдоें рдЪूрдиे рдХी рддрд░рд╣ рдЬ्рдпाрджा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рддрдм рдЕрдкрдиा рдЙрдж्рдзेрд╢्рдп рднी рдЦो рдмैреЭрддा рд╣ै, рд╣ाрдиिрдХрд░ рднी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.- 420)рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдиिрд░ाрд▓ा рдмрдиाрд░рд╕ीрджाрд╕ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ ‘рдЙрдЧ्рд░’ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЕрд╡рд░ोрдз рднी рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। 

рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рджौрд░ाрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╕рднी рдХे рд╕ाрдордиे рд╡िрдХрдЯ рд░ूрдк рдоें рдеी। рднाрд░рддेंрджु рдиे рд╣िंрджी рдХे рдЬिрд╕ рдЬрдирд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдеी, рдЙрд╕рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рдФрд░ рд╕рдордЧ्рд░ рднाрд░рддीрдп рд░ूрдк рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдиिрд░ाрд▓ा рдХрд░рддे рд╣ैं। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рднाрд╖ा рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдиे 1923 рдИ. рдоें ‘рд╕рдорди्рд╡рдп’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें ‘рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХैрд╕ी рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП’ рдиिрдмंрдз рдоें рд╣िंрджी рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै, “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рднाрд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣िंрджी рдХो рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рддेрдЬрд╕्рд╡ी рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рднाрд╖ा рднाрд╡ рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХ рд╕ाрдзрди рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рдм рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдЪ्рдЪ-рдЙрдЪ्рдЪ рднाрд╡ों рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣िंрджी рдоें рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдкрд╣рд▓े рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдЦрдЬाрдиे рд╕े, рдлिрд░ рдЙрд╕рдоें рди рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рдФрд░ рдХिрд╕ी рдк्рд░ांрддीрдп рднाрд╖ा рд╕े- рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░ांрддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХी рдЪрд░्рдЪा рджेрд╢ рдоें рд╣ोрддी рд╣ी рд░рд╣ेрдЧी рдФрд░ рдЗрд╕ीрд╕े рд╡े рдЙрддрдиे рдХрдаिрди рди рд╣ोंрдЧे –рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рдлाрд░рд╕ी, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЖрджि рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ाрдУं рд╕े। рдЗрд╕рдоे рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा। рдЖрдкрд╕ рдХी рдлूрдЯ рдмрдвाрдиा рдмुрдж्рдзि рдХा рдХाрдо рдирд╣ीं। рдпों рддो рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдд्рд░ुрдЯि рд░рд╣ा рдХрд░рддी рд╣ै। рддो рд╡्рдпрд░्рде рдХी рдордирдоाрдиी рд╣ाँрдХрдиे рдХे рдмрджрд▓े рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╖ा рдХे рдмрдирдиे рдоें рдорджрдж рджेрдиा рдХेрд╡рд▓ рдЙрдЪिрдд рд╣ी рдирд╣ीं рдкрд░рдоाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдФрд░ – рдФрд░ рдк्рд░ाрди्рддрд╡ाрд╕ी рднाрдИ-рдмрд╣рдиों рдкрд░ рджृрд╖्рдЯि рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╣िंрджी-рдк्рд░ेрдоिрдпों рдХो рдПрдХ рд╕рд░рд▓, рд╕ुрди्рджрд░ рдФрд░ рдЬोрд░рджाрд░ рджेрд╢рднाрд╖ा рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрдорд░ рдХрд╕े рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЬिрд╕рд╕े рд╣िрдоाрд▓рдп рд╕े рдХрди्рдпाрдХुрдоाрд░ी рддрдХ рддрдеा  рд╕िंрдз рд╕े рдЖрд╕ाрдо рддрдХ рд╕ाрд░े рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдоें, рдПрдХ рд╕ाрдзाрд░рдг рднाрд╖ा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдПрдХ рдк्рд░ाрди्рддрд╡ाрд╕ी рджूрд╕рд░े рдк्рд░ाрди्рдд рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдкрдиे рднाрдИрдпों рд╕े рдЕрдкрдиा рдордиोрднाрд╡ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░ рд╕рдХे рдФрд░ рднाрд╖ा рдХी рджृреЭ рдкрд░ рдоुрд▓ाрдпрдо рдбोрд░ी рд╕े рдмंрдзे рд╣ुрдП рдПрдХ рдЕрдЦрдг्рдб рднाрд░рдд рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХрд░े।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006, рдкृ.рд╕ं.-21)

рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХो рдЬрд░ूрд░ी рд╕рдордЭрддे рд╣ुрдП рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╣िंрджी рдоाрдз्рдпрдо рдХा рд╣ी рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдп –“рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд▓िрдП рд╕ोрдЪी рд╣ुрдИ рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╣ी рдирд╣ीं, рдХिрди्рддु рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ, рдпांрдд्рд░िрдХी рддрдеा рдХрд▓ाрдд्рдоिрдХा рд╢िрдХ्рд╖ा рднी рджी рдЬाрдПрдЧी। рд╣िंрджी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░िंрдЧ рддрдеा рдбॉрдХ्рдЯрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиे рдкрд░ рдпрд╣ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рднाрд░рдд рдоें рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╣ोрдЧा, рдЗрд╕рдоें рд╕ंрджेрд╣ рдирд╣ीं।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд░рдЪрдиाрд╡рд▓ी-6: рд╕ं. рдиंрджрдХिрд╢ोрд░ рдирд╡рд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, 2006,рдкृ.рд╕ं.-470)

рдиिрд░ाрд▓ा рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рд▓ाрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे рдЗрд╕ рдкрд░ рджृрд╖्рдЯि рдбाрд▓рддे рд╣ुрдП рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╣िंрджी рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдЬाрддीрдпрддा рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдФрд░ рдЬाрддीрдп рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдХा рд╡िрд░ोрдз, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдКрдкрд░ рдЙрдардХрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдоाрдирд╡рддा рдХा рд╕рдорд░्рдерди, рдпे рджोрдиों рдмाрддें рд░рд╡िрди्рдж्рд░ рдиाрде рдаाрдХुрд░ рдоें рд╣ैं рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рдоें рднी рд╣ैं। рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдЬाрддीрдп рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдиेрддृрдд्рд╡ рдаाрдХूрд░ рдиे рдХिрдпा рдеा рд╡рд╣ рдЖрджрд░्рд╢ рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕ाрдордиे рднी рдеा рдФрд░ рдпрд╣ рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рдоें рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ो рдЧрдпा рдеा।” (рдиिрд░ाрд▓ा рд╕ंрдЪрдпिрддा- рд╕ं. рд░рдоेрд╢ рдЪंрдж्рд░ рд╢ाрд╣, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2001, рдкृ.рд╕.- 26)

рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЧрдж्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдЧрдж्рдп-рд▓ेрдЦрди рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ी рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЕрдкिрддु рдЙрдирдХे рдЧрдж्рдп рдоें рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдирдпी рджिрд╢ाрдУं рдХे рдмीрдЬ рдХा рд░ोрдкрдг рднी рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╣िंрджी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЖрдИ рдирд╡рдЪेрддрдиा рдХा рд╕рдо्рдпрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рд╕рд╣ी рдоाрдпрдиे рдоें рднाрд░рддेंрджु, рдорд╣ाрд╡ीрд░рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдлैрд▓ाрдИ рдЧрдИ рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХी рдЪेрддрдиा рдХो рдмреЭाрддे рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкिрддु рдЦुрдж рдЬीрд╡рди рдоें рдЙрд╕рдХो рдЙрддाрд░рдХрд░ рдХрдердиी-рдХрд░рдиी рдоें рдПрдХрддा рдХो рднी рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। 

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।