рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг

(рдорд╣िрд▓ा рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें)
рдбा. рдордзु рд╕ंрдзु

рдордзु рд╕ंрдзु

                 рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╢рдм्рдж рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрддि рд╕рдо рдЙрдкрд╕рд░्рдЧ, рдХृ рдзाрддु рдФрд░ рдХ्рддिрди рдк्рд░рдд्рдпрдп рдХे рдпोрдЧ рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХрд░рдиा, рдкрд░िрдоाрд░्рдЬрди рдХрд░рдиा, рд╢ुрдж्рдз рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ, рдмौрдж्рдзिрдХ- рдпाрдиी рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рдкрд░िрд╖्рдХाрд░ рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рднाрд╡ рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░, рдорди рдФрд░ рдмुрдж्рдзि рджोрдиों рд╕े рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдЙрдд्рд╕рд╡, рдд्рдпोрд╣ाрд░, рдкрд░्рд╡, рд░ीрддि- рд░िрд╡ाрдЬ, рдЦाрди-рдкाрди, рд╡ेрд╢рднूрд╖ा, рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди- рд╕рднी рдЖрддे рд╣ैं। рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдп рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдиे рд╕्рдеाрдиीрдп рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЙрдирдХी рдЪिंрддा рджेрд╢ीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдмрдЪाрдиे рдХी рднी рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдкрд░ाрдИ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд╕ाँрд╕े рд▓ेрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдоोрд╣ рдордиुрд╖्рдп рд╕े рдЫुреЬाрдП рдирд╣ीं рдЫूрдЯрддा।

                 рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЬिрди рддрдд्рд╡ों рдиे рдкрд╢्рдЪिрдо рдХो рд╕рдм рд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЙрдирдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी ‘рд╡ीрд░ा рдмрдиाрдо рд╕िрд▓्рд╡िрдпा‘ рдоें рд▓िрдЦрддी рд╣ैं-  “рднाрд░рддीрдп рднोрдЬрди рд╡ рдЕрдз्рдпाрдд्рдо- рджोрдиों рдиे рд╣ी рдкрд╢्рдЪिрдоी рджेрд╢ों рдоें рдмреЬी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рдкाрдИ рд╣ै। рдЙрджрд░ рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рднोрдЬрди рдФрд░ рдЖрдд्рдоा рдХी рд╢ुрдж्рдзि рдХे рд▓िрдП рдЕрдз्рдпाрдд्рдо।“ [1]

                 рдЙрдирдХी ‘рдЕрдиुрдЬा‘[2] рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕рдоुрджाрдп рдиे рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдоें рдоंрджिрд░ рдмрдиाрдП рд╣ुрдП рд╣ैं।  рд╣рд░ рд░рд╡िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдХे рджिрди рд╡рд╣ाँ рднрдЬрди- рдХीрд░्рддрди рдФрдП рднोрдЬрди рдХा рдЖрдпोрдЬрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрди्рдоाрд╖्рдЯрдоी рдХो рднाрд░рдд рд╕े рдХीрд░्рддрди рдоंрдбрд▓िрдпाँ рдмुрд▓ाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЙрдирдХी рдоीрд░ा рдмрдиाрдо рд╕िрд▓्рд╡िрдпा рдоें рдоुрдЦ्рдп рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ी рдШाрдЯे рдоें рдЪрд▓ рд░рд╣े рдЗрд╕्рдХॉрди рдоंрджिрд░ рдХी рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рднाрд░рдд рд╕े рдЖрдИ-рдЯी-рдЖрдИ рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ рд╕рджрднाрд╡ рдХो рд╡िрдЬिрдЯिंрдЧ рд╡ीрдЬा рдкрд░ рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рд▓िрдП рднेрдЬा рдЬाрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдХा рдЗрд╕्рдХॉрди рдЖрд╢्рд░рдо рдХोрдкेрдирд╣ेрдЧेрди рдоें рдХрдИ рдПрдХреЬ рдоें рдлैрд▓ा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рдЬрдпрдХृрд╢рди, рд╣рд░िрд╣рд░рди, рджिрд╡्рдпांрдЧ, рдЖрд░्рдпрди- рд╕рдм рдЕंрдЧ्рд░ेреЫ рд╣ैं। рд╕рдж्рднाрд╡ рдоंрджिрд░ рдоें рдорди рдХी рд╢ांрддि рдХे рдЕрдиेрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЪрд▓ाрддा рд╣ै। рдорди рдХे рднीрддрд░ рдХी рджिрд╡्рдпрддा рдХो рдЦोрдЬрдиे рдХे рд░рд╣рд╕्рдп рдмрддाрддा рд╣ै। рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдоें рдмрд╕े рднाрд░рддिрдпों рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдШрд░ों рдоें рдЬाрдХрд░ рдЧीрддा рдФрд░ рд╡ेрдж рдХे рдЙрдкрд╡рдЪрди рдХा рдкाрда рдХрд░рддा рд╣ै। рд▓ोрдЧों рдХो рдзрд░्рдо рддрдд्рд╡ рдФрд░ рдпोрдЧ рдХे рд╕рдо्рдоिрд╢्рд░рдг рдХा рдЬ्рдЮाрди рджेрддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕ौंрджрд░्рдп рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ो рд╕िрд▓्рд╡िрдпा рдоीрд░ा рдмрди рдЗрд╕्рдХॉрди рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХी рд╕рдХ्рд░िрдп рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।

                 рд╡िрджेрд╢ рдоें рдЬाрдХрд░ рднोрдЬрдиाрд▓рдп рдЦोрд▓рдиा рднाрд░рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЕрдЪ्рдЫा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдЪрдЯрдкрдЯे рднोрдЬрди рдХी рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдкैрда рд╣ै। рдЗрд╕ рдвंрдЧ рд╕े рднाрд░рдд рдиे рд╡िрджेрд╢ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рднोрдЬ्рдп рдкрдХ्рд╖ рдоें рдЕрдЪ्рдЫी рдЬрдЧрд╣ рдмрдиाрдИ рд╣ै। рд╣рд░ рджेрд╢ рдоें рднाрд░рддीрдп рднोрдЬрдиाрд▓рдп рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं। рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░ рдХी ‘рдоेрдб рдЗрди рдЗंрдбिрдпा’[3] рдоें рд╕рддрдиाрдо рдХे рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рд╡ाрд▓ों рдХा рдм्рд░िрдЯेрди рдоें ‘рдЫрдИрдпा рдЫрдИрдпा’ рднोрдЬрдиाрд▓рдп рд╣ै। рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХी ‘рдФрд░ рдЬрд▓ рдЧрдпा рдЙрд╕рдХा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡’[4] рдоें рдЧोрдкाрд▓ рдФрд░ рд╕рдЪिрди рдорд▓्рд╣ोрдд्рд░ा рд╕ाрд╣рдм рдХे рд░ेрд╕्рддрд░ां рдоें рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрд╡ैрдз рд░ूрдк рд╕े рд░рд╣рдиे рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрдд рдХो рд╡рд╣ीं рдЫुрдк рдХрд░ рд╕ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХी ‘рдоीрд░ा рдмрдиाрдо рд╕िрд▓्рд╡िрдпा’ рдХा рд╕рдж्рднाрд╡ рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдЗрд╕्рдХॉрди рд╕ंрд╕्рдеाрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрд╕рдХे рд╢ाрдХाрд╣ाрд░ी рд░ेрд╕्рдЯौрд░ेंрдЯ рдЧोрд╡िंрджा рдХो рднी рд╕ंрднाрд▓рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕंрдЧ्рд░ेреЫ рдЬो рдХрднी рднाрд░рддीрдп рдк्рдпाрдЬ, рд▓рд╣рд╕ुрди, рдкрд░ाँрдаों рдХी рдЧंрдз рдмрд░्рджाрд╢्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддे рдеे, рдЖрдЬ рднाрд░рддीрдп рд░ेрд╕्рдЯोрд░ेрди्рдЯ рдШेрд░े рд░рд╣рддे рд╣ैं।  рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░ рдХी ‘рдПрдХ рд╢ाрдо рднрд░ рдмाрддें’[5] рдоें рдм्рд░िрдЯेрди рдХे рд▓ोрдЧ рдПрдХ рдмाрд░ рдЦाрдиा рдмрдиाрдХрд░ рдл्рд░ीреЫ рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдорд╣ीрдиों рд╡рд╣ी рдЦाрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं- рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдкाрд░्рдЯिрдпों рдоें рднी рд╡рд╣ी рдкрд░ोрд╕ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдмрд▓ी рд╕рдм्рдЬिрдпों рдХा рднी рдЪрд▓рди рд╣ै। рдлिрд╢, рдмрд░्рдЧрд░, рд╕ौрд╕ेрдЬ рдХा рднी рдЪрд▓рди рд╣ै। рдкुрд░ुрд╖-рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рд╕рдм рдкैрдЧ рдкрд░ рдкैрдЧ рдЪреЭाрддे рд╣ैं, рд╕िрдЧрд░ेрдЯ рдкीрддे рд╣ैं। рдЙрдкрд╣ाрд░ рдоें рд╢рд░ाрдм рдпा рдлूрд▓ों рдХा рд╣ी рдЪрд▓рди рд╣ै, рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд рдоें рдХीрдорддी рдЙрдкрд╣ाрд░ рджिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।

                 ‘рдХुंрдаा’[6] рдоें рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд░рд╣ рд░рд╣े рднाрд░рддीрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕िрдпों рдХी рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдкрд░ рдЗрд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- рдмрдЪ्рдЪे рдкрд░ाँрдаे рдпा рд░ाрдЬрдоाрд╣ рдХी рдЬрдЧрд╣ рдкीреЫा рдпा рд╕ैंрдбрд╡िрдЪ рдкрд╕ंрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рдиॉрдирд╡ेрдЬ рдоाँ-рдмाрдк рдХे рд▓िрдП рднрд▓े рд╣ी рдЕрдЦाрдж्рдп рд╣ो, рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╡рд╣ी рдЕрднीрд╖्рдЯ рд╣ै। рд╡рд╣ рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे, рдмрд▓्рдХि рдоाँ-рдмाрдк рддो рдШрдмрд░ाрдпे рд░рд╣рддे рд╣ैं рдХि рдмрдЪ्рдЪे рдХрд╣ीं 911 рдбाрдпрд▓ рдХрд░рдХे рдкुрд▓िрд╕ рдХो рди рдмुрд▓ा рд▓ें। рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпрдо्рд╡рджा рдХी ‘рд╢ूрди्рдп’[7] рдоें рд╣рд░े рдиाрд░िрдпрд▓ рдоें рдЬिрди рдкी рдЬाрддी рд╣ै।  рд╕ुрд╖рдо рдХे рдпрд╣ाँ рднी рдоाँ-рдмाрдк рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдж्рд╡ाрд░ा 911 рдбाрдпрд▓ рдХрд░рдиे рдХा рдЖрддंрдХ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै।

            рдЙрдд्рд╕рд╡, рдд्рдпोрд╣ाрд░, рдкрд░्рд╡, рд░ीрддि рд░िрд╡ाрдЬ, рдЖрд╕्рдеा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХिрд╕ी рднी рд╕рдоाрдЬ, рдЬाрддि, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╕рдоृрдж्рдзि, рд╡ैрднрд╡ рдФрд░ рд╣рд░्рд╖ोрд▓्рд▓ाрд╕ рдХे рдж्рдпोрддрдХ рд╣ैं। рднाрд░рдд рдХे рдкाрд╕ рдЗрд╕рдХी рд╕рдоृрдж्рдз рдкрд░ंрдкрд░ा рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рднाрд░рддीрдп рдпрд╣ाँ рд░рд╣ें рдпा рд╡рд╣ाँ, рджीрд╡ाрд▓ी, рдЬрди्рдоाрд╖्рдЯрдоी, рд╣ोрд▓ी, рддीрдЬ рдЖрджि рдХा рдЙрди्рд╣ें рдЗंрддрдЬाрд░ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдп рджीрд╡ाрд▓ी рдЦूрдм рдзूрдордзाрдо рд╕े рдордиाрддे рд╣ैं। рдкूрд░्рдгिрдоा рд╡рд░्рдорди рдХी ‘ рдЙрд╕рдХी рджीрд╡ाрд▓ी’[8] рдоें рджो рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдиंрджिрддा рдд्рд░िрд╡ेрджी рдиे ‘рд╕ंрд╕्рдХृрддि’ рдиाрдо рд╕े рдмुрдЯीрдХ рдЦोрд▓ा рдеा। рджीрд╡ाрд▓ी рдХे рджिрди рд╣ैं। рдЧ्рд░ाрд╣рдХों  рдХी рднीреЬ, рдХाрдо рдХी рдЕрдзिрдХрддा, рдиिрдкрдЯाрдиे рдХी рддрдд्рдкрд░рддा рд╕े рд╡рд╣ рджो-рдЪाрд░ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рджूрдХाрди рдХी рджीрд╡ाрд▓ी, рдШрд░ рдХी рджीрд╡ाрд▓ी, рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХी рджीрд╡ाрд▓ी, рдХाрд░ीрдЧрд░ों рдХी рджीрд╡ाрд▓ी, рдоाрдпрдХे рдХी рджीрд╡ाрд▓ी, рджूрдХाрди рдкрд░ рдЖрдП рдХिрди्рдирд░ों рдХी рджीрд╡ाрд▓ी –рдХрд╣ीं рдХोрдИ рдХрдоी рдирд╣ीं рдЫोрдбрддी। рдердХ рдХрд░ рдЪूрд░ рдЪूрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдкрд░ рджीрд╡ाрд▓ी рдХी рд░ाрдд рджिрди рднрд░ рдХी рд╕ाрд░ी рдердХाрди рдЖрддिрд╢рдмाрдЬ़ी рдХे рдзुрдПँ рдХी рддрд░рд╣ рдШрдиी рд╣ोрдХрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЧाрдпрдм рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। “рдЖрд╕рдоाрди рдоें рд╕िрддाрд░े рдЯिрдордЯिрдоा рд░рд╣े рдеे рдФрд░ рдЬ़рдоीрди рдкрд░ рджीрдпे। рдиंрджिрддा рдХे рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рднी рд╕ंрддोрд╖ рдХी рдЖрднा рдлैрд▓рдиे рд▓рдЧी। рд╡рд╣ рджेрд░ рддрдХ рдмूंрджी рдХे рд▓рдб्рдбुрдУं рдХी рдоिрдаाрд╕, рджीрдпों рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдФрд░ рд░ंрдЧोрд▓ी рдХे рд░ंрдЧों рдоें рдбूрдм рдХрд░ рджीрдкाрд╡рд▓ी рдХे рд╕ाрде рдПрдХрд╕ाрд░ рд╣ोрддी рд░рд╣ी рддрдм рддрдХ, рдЬрдм рддрдХ рдоाँ рдХी рдкुрдХाрд░ рдиे рдЙрд╕े рд░ाрдд рдХे рдЦाрдиे рдХी рдпाрдж рдирд╣ीं рджिрд▓ा рджी।“ рдХрд╣ाрдиी рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдХा рдЙрд▓्рд▓ाрд╕ рдФрд░  рдЧрд╣рдоाрдЧрд╣рдоी рд▓िрдП рд╣ै।

           рднाрд░рддीрдп рднाрд░рдд рдоे рд╣ों, рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдпा рдпूрд░ोрдк рдоें, рджीрдкाрд╡рд▓ी рдпाрдиि рджिрдпे рдХी рд▓ौ рдХा рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдЦाрд╕ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рд╢ैрд▓ рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдХी ‘рджिрдпे рдХी рд▓ौ’[9]   рдоें рджीрдкाрд╡рд▓ी рдХा рдЙрдд्рд╕рд╡ рд╣ै। рд╕ंрдЧीрдд рд▓рд╣рд░िрдпाँ рдЙрдд्рд╕рд╡ рдоे рдк्рд░ाрдг рд╕ंрдЪाрд░िрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЕрд╡िрдХ рдХुрдЫ рджेрд░ рдкрд╣рд▓े рд╣ी рд╣ॉрд╕्рдЯрд▓ рдЖрдпा рд╣ै। рдХрдорд░े рдоें рдХुрдЫ рдФрд░ рдоिрдд्рд░ рднी рдЖрддे рд╣ैं। рдЕрд╡िрдХ рдоाँ рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдкूрдЬा рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдФрд░ рджीрдкрдХ рдиिрдХाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдкूрдЬा рдХрд░рддा рд╣ै, рдлिрд░ рд╕рднी рджीрд╡ाрд▓ी рдмाрдЬाрд░ рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдлिрд░ рдПрдХ рдШंрдЯे рдХा рд╕рдлрд░ рдХрд░рдХे рдЕрд╡िрдХ рдХे рдШрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рджीрдкों, рдШрдг्рдЯिрдпों, рдмंрджрдирд╡ाрд░, рд░ोрд▓ी, рдкूрдЬा, рдк्рд░рдгाрдо, рдЖрд╢ीрд░्рд╡ाрдж, рднोрдЬрди рдЖрджि рд╕े рдоाँ рдЙрдирдХा рд╡ैрд╕े рд╣ी рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬैрд╕े рдЪौрджрд╣ рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рд▓ौрдЯे рд░ाрдо рдХा рдХрднी рд╣ुрдпा рдеा।

           рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХी ‘рдЕрдиुрдЬा‘ рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕рдоुрджाрдп рдиे рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдХे рдоंрджिрд░ рдоें  рдЬрди्рдоाрд╖्рдЯрдоी рдХो рднाрд░рдд рд╕े рдХीрд░्рддрди рдоंрдбрд▓िрдпाँ рдмुрд▓ाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЗрд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी ‘рдХुंрдаा‘ рдоें рдХрднी рджुрд░्рдЧा рдкूрдЬा рдкрд░, рдХрднी рдЧрд░рдмा рдиृрдд्рдп рдкрд░ рд▓ोрдЧ рдоिрд▓рддे рд╣ैं।

           рдХрд╡िрддा рд╡ाрдЪрдХ्рдирд╡ी рдХे ‘рд░ंрдЧों рдХा рдкंрдЪांрдЧ’[10] рдХी рдиाрдпिрдХा рднाрд░рдд рд╕े рдиाрд░्рд╡े рдХे рдд्рд░ोрджрд╣ाрдЗрдо рдирдЧрд░ рдоें рдЖрдЬ рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े рдЖрдИ рдеी। рддрдм рд╣ोрд▓ी рдХे рджिрди рдеे рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рднाрд░рдд рд╕े рдЖрдП рдмрд╣рди рдХे рдлोрди рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╣ोрд▓ी рдЦрддрдо рд╣ोрдиे рдоें рдиाрд░्рд╡े рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े рдкाँрдЪ рдШंрдЯे рд░рд╣ рдЧрдП рд╣ैं। рдиाрдпिрдХा рдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рджेрд╢ рдХिрддрдиा рдмेрдЧाрдиा рд╣ै। рди рдмрд╕ंрдд рд╣ै, рди рдХोрдпрд▓ рдХी рдХूрдХ, рди рдлाрдЧ рдХी рдЕрдорд░ाрдИ, рди рд▓рд╣рд▓рд╣ाрддे рдЦेрдд। рд╣ोрд▓ी рдХे рдЪрдЯрдХ рд░ंрдЧ рдФрд░ рдкिрдЪрдХाрд░िрдпों рдХी рдмौрдЫाрд░ों рдХी рдпाрджें рдЙрд╕े рдмेрдЪैрди рдХрд░ рджेрддी рд╣ैं।

           рдиीрд▓рдо рдЬैрди рдХी ‘рдк्рд░рд╢्рди’[11] рдоें рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдЯूрдЯे рд░िрд╢्рддों рдХो рдЬोреЬрдиे, рдЙрдирдоें рдордзुрд░рддा рднрд░рдиे рдХा рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣े  рд╣ैं। рдиाрдпिрдХा рдЕрдоेрд░िрдХा рд╕े рднाрд░рдд рдЖрдИ рд╣ै। рддीрдЬ рдХा рдд्рдпोрд╣ाрд░ рд╣ै। рдиाрдИрди рдмुрд▓ाрд╡े рджे рдЖрддी рд╣ै। рд╕рднी рд░िрд╢्рддेрджाрд░ рднी рдЖ рд░рд╣े рд╣ैं, рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рдкрдХрд╡ाрди рдмрди рд░рд╣े рд╣ैं, рдЭूрд▓े рдЦोрд▓ рджिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं рдЧाрдиे- рдмрдЬाрдиे рдХा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рднी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдиाрдпिрдХा рдмुрдЖ рдХी рдмрд╣ू рдХो рдЖрдорди्рдд्рд░िрдд рдХрд░ рдЙрдирдХे рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдЪрд▓े рдЖ рд░рд╣े рдорди-рдоुрдЯाрд╡ рдХो рдоिрдЯा рджेрддी рд╣ै।

           рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХी ‘ рдПрдХ рдЫोрдЯी рд╕ी рдЪाрд╣’[12] рдоें рдбेрди्рдоाрд░्рдХ рдХे рджूрддाрд╡ाрд╕ рдоें 15 рдЕрдЧрд╕्рдд рдХो рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рджिрд╡рд╕ рдордиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। ‘рдкрд╣рдЪाрди’ рдоें рднाрд░рддीрдп рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдХी рдзрд░рддी рдкрд░ рдПрдХ рдоेрд▓े рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХрд░рддे рд╣ैं- рдЗंрдбिрд╕्рдХ рдлेрдпрд░। рдЗрд╕рдоें рд░ंрдЧाрд░ंрдЧ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо, рдХрд╡ि рд╕рдо्рдоेрд▓рди, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдиृрдд्рдп рдЧाँ рдПрд╡ं рднाрд░рддीрдп рднोрдЬрди рдХे рд╕्рдЯाрд▓ों рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

            рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी рдХी “рд╣рд╡рди рдЙрд░्рдл рдХिрд░рджाрд░ों рдХे рдЕрд╡рддाрд░’[13] рдоें рдиाрдпिрдХा рдЧुрдб्рдбो рд╣рдоेрд╢ा рдкрд╣рд▓ी рдЬрдирд╡рд░ी рдХो рд╣рд╡рди рдХрд░рддी рд╣ै। рд╣рд╡рди рдХे рдмाрдж рдоंрдд्рд░ рдкाрда рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рднी рдмрд╣рдиें рдоिрд▓рдХрд░ рднрдЬрди рдЧाрддी рд╣ैं। рд╢ांрддिрдкाрда рд╣ोрддा рд╣ै।

           рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдорд╣िрд▓ा рдХрд╣ाрдиिрдХाрд░ों рдиे рд╡рд╣ाँ рдХे рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдХा рднी рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी ‘рдмैрд╕ाрдЦिрдпाँ’[14]  рдоें рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рднाрд░рддीрдп рд╣ोрд▓ी рдЬैрд╕ा рд╣ी рдПрдХ рдЖрдпрд░िрд╢ рдд्рдпोрд╣ाрд░ ‘рд╕ेंрдЯ рдкैрдЯ्рд░िрдХ्рд╕ рдбे’ рдордиाрдпा рдЬाрддा  рд╣ै । рд▓ोрдЧ рд╣рд░े рд░ंрдЧ рдХे рдХрдкреЬे рдкрд╣рдирддे рд╣ैं। рдЧाреЬिрдпों рдоें рдЬुрд▓ूрд╕ рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै। рджрд░्рд╢рдХों рдкрд░ рдЪाрдХрд▓ेрдЯ, рдоोрддिрдпों рдХी рдоाрд▓ा, рддीрди рдкрдд्рддी рд╡ाрд▓ा рд╢ैрдорд░ाрдХ рдлेंрдХा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ुрд╖рдоा рдХो рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╢ैрдорд░ाрдХ рдоिрд▓ा рддो рдЙрд╕рдХा рд░िрд╕рд░्рдЪ рдкेрдкрд░ рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ो рдЧрдпा। рджूрд╕рд░ी рдмाрд░ рддीрди рдкрдд्рддी рдоिрд▓ी рддो рдЕрдЪाрдирдХ рд▓ुрдИрд╕ рдЖрдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдкैрд╕े рд▓ौрдЯा рдЧрдпा। рддीрд╕рд░ी рдмाрд░ рд╡рд╣ рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬाрддी рд╣ै рдХि рдмूрд╕्рдЯрди рдоें рдЙрд╕рдХी рдиौрдХрд░ी рд▓рдЧ рдЬाрдпे। рд╕ुрд╖рдоा рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЭрд▓рдХ рдЕрдоेрд░िрдХी /рдЖрдпрд░िрд╢ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рджेрдЦрддी рд╣ै рдЬрд╣ां рд╣рд░ рдЕрдЪ्рдЫी рдШрдЯрдиा рдХो рдзाрд░्рдоिрдХрддा рд╕े рдЬोреЬ рд▓ेрддे рд╣ैं।

            рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░ рдХी ‘рдХрдеा рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХी’[15] рдХी  рд╕ुрд╢ीрд▓ा рднाрд░рддीрдп рдкुрдд्рд░рд╡рдзू рдкाрдХрд░ рдЕрддि рдк्рд░рд╕рди्рди рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХाрд░, рд╕ुрдмрд╣ рдЙрдардХрд░ рд╕рдмрдХो рдЪाрдп рджेрдиा, рдиाрд╢्рддे рдХा рдкूрдЫрдиा, рдЬी-рдЬी рдХрд░рдХे рдкूрд░े рд╕рдо्рдоाрди рд╕े рдмाрдд рдХрд░рдиा рдЙрд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧрддा рд╣ै।

           рдкूрд░्рдгिрдоा рд╡рд░्рдорди рдХी ‘рдПрдХ рд╢рд╣рд░ рдЬाрджू рдЬाрджू’[16] рдоें рд╢рд╣рд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдпाрдиि рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдЬрдпрдкुрд░ рдХे рдЕрднिрдЬाрдд рд░рд╣рди рд╕рд╣рди, рд╡ेрд╢-рднूрд╖ा, рдЦाрди-рдкाрди, рд╕рдн्рдпрддा- рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдЕрдирди्рдпा рдмीрд╕ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдХा рд╡рд╣ рд╕рдордп рдпाрдж рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै, рдЬрдм рдкрддि рдХे рд▓рдЦрдирдК рд╕े рдЬрдпрдкुрд░ рддрдмाрджрд▓े рдкрд░ рд╡рд╣ рд╡рд╣ाँ рдЖрдИ рдеी । рдоुंрдмрдИ, рдкंрдЬिрдо, рднोрдкाрд▓, рдЪंрдбीрдЧрдв़, рд▓рдЦрдирдК рдЖрджि рдХे рдмाрдж рдЬрдпрдкुрд░ рддрдмाрджрд▓ा рд╣ुрдпा рдеा । рдЬрдпрдкुрд░ рдХी рднाрд╖ा рд╣ी рдирд╣ी, рд▓ाрд▓ рд╣рд░े рдмैंрдЧрдиी рдиाрд░ंрдЧी... рдмाँрдзрдиी рдФрд░ рд▓рд╣рд░िрдпा  рд░ंрдЧ рдмिрд░ंрдЧे рдкрд░िрдзाрди, рдоिрддрднाрд╖िрддा, рдзीрд░े рдзीрд░े рдЧрд░рдоाрддा рдФрд░ рдаंрдбाрддा рдоौрд╕рдо рдХा рдоिреЫाрдЬ, рд╕ाрджी рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी, рд╣рд░ рдУрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдЧीрдд- рд╕ंрдЧीрдд– рд╕рдм  рдЕрд▓рдЧ рд╣ी рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдкрд░ рдЬрд▓्рджी рд╣ी рд╡े рдЙрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдЗрддрдиा рд░рдЪ-рдмрд╕ рдЬाрддे рд╣ैं рдХि рд▓рдЧрддा рд╣ै рдкрддि рд╕ोрдиी рдЯी рд╡ी рдХे рд░ीрдЬрдирд▓ рдоैрдиेрдЬрд░ рд░ाрдЬा рдХрдорд▓ рдк्рд░рддाрдк рд╕िंрд╣ рдЙрд░्рдл рдХेрд╕рд░िрдпा рдмाрд▓рдо рдФрд░ рдкрдд्рдиी рд░ाрдиी рдЕрдирди्рдпा рдмाрдИ рд╕ा рдЙрд░्рдл рд░ंрдЧीрд▓ी рд░ाрдиी рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЬрдпрдкुрд░ рдХे рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं ।    

           рд╢ैрд▓ рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдХी ‘рджिрдпे рдХी рд▓ौ’   рдоें рдкाрдд्рд░ рд╕्рдеाрди рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рдЗрддрдиे рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдХि рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдиाрдо рд╢рд╣рд░ों рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд░рдЦ рд░рд╣े рд╣ैं। рдкैрд░िрд╕ рдХे рдоाँ-рдмाрдк рдмрдиाрд░рд╕ рд╕े рд╣ैं। рд░рд╡िрд╢ंрдХрд░, рдмिрд╕्рдоिрд▓ाрд╣рдЦाँ рдЬैрд╕े рд╕ंрдЧीрддрдЬ्рдЮ рдмрдиाрд░рд╕ рдХी рджेрди рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рдкैрд░िрд╕ рд╢рд╣рд░ рдкрд╕ंрдж рдеा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोрдиे рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдХा рдиाрдо рдкैрд░िрд╕ рд░рдЦा। рдкैрд░िрд╕ рдХो рдХाрд╢ी рдкрд╕ंрдж рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдХा рдиाрдо рдХाрд╢ी рд░рдЦрдиे рдХा рд╕ोрдЪрддी рд╣ै।

          рдЬрди्рдо, рдоृрдд्рдпु рдФрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЕрдиिрд▓ рдк्рд░рднा рдХुрдоाрд░ рдХी ‘рдЬिрди рдХी рдЧोрджрднрд░ाрдИ рдирд╣ीं рд╣ोрддी’[17] рдоें рдмрдЪ्рдЪा рдЧोрдж рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдмेрдмी рд╢ाрд╡рд░ рдпाрдиी рдЧोрдж рднрд░ाрдИ рдХी рд░рд╕्рдо рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

           рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХी ‘рдЦुрд╢рдмू рд░िрд╢्рддों рдХी’[18] рдоें рдоिрд╣िрд░ рдФрд░ рдоंрдЬрд░ी рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕рдЧे рд╕ंрдмंрдзिрдпों рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рд╡ैрджिрдХ рдЛрдЪाрдУं рдХे рдоंрдд्рд░ोрдЪ्рдЪाрд░ рдХे рд╕ाрде рд╣ोрддा рд╣ै। рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░ рдХी ‘рдПрдХ рдеा рдоुрд░्рдЧा’[19] рдоें рджाрджी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд░ीрддि рд░िрд╡ाрдЬ рджोрд╣рд░ाрддी рд╣ै। рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдмрди्рдиा-рдмрди्рдиी рдХे рдЧीрдд рдЧाрдпे рдЬाрддे рдеे- рдмрди्рдиा рддेрд░े рдиाрдиा рддांрдЧे рд╡ाрд▓े, рдмрди्рдиा рддेрд░ी рдиाрдиी рднेंрдЧी-рдХाрдиी। рд▓рдЧрди рдХी рд░рд╕рдо рд╣ोрддी рдеी। рд▓реЬрдХी рдХा рдЫोрдЯा рднाрдИ рднाрдд рд▓ेрдХрд░ рдЖрддा рдеा। рджूрд▓्рд╣े рдХो рдЗрддрд░ рдоें рдбूрдмा рд╕ेрд╣рд░ा рдкрд╣рдиाрдпा рдЬाрддा рдеा। рднाрднिрдпाँ рджूрд▓्рд╣े рдХो рдХाрдЬрд▓ рд▓рдЧाрддी рдеी рдФрд░ рдмрд╣рдиें рдШोреЬी рдХो рджाрдиा рдЦिрд▓ाрддी рдеी। рдЙрди्рд╣ें рд╕ोрдиे рдХी рдмाрд▓िрдпाँ рджी рдЬाрддी рдеी। рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी рдХी ‘рд╕ंрдЧीрдд рдкाрд░्рдЯी’[20] рдоें рдмेрдЯा рдоाँ рдХो рдЕрдкрдиे рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдирд╣ी рдмुрд▓ाрддा, рдлिрд░ рднी рдЖрд░рддी рдЕрдкрдиे рдпрд╣ाँ рд╕ंрдЧीрдд рдкाрд░्рдЯी рдХрд░рдХे рд╢рдЧुрди рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै- ‘рд░ाрдЬा рдХी рдЖрдПрдЧी рдмाрд░ाрдд’, ‘рдоेрд░े рдмрди्рдиे рдХी рдмाрдд рди рдкूрдЫो’ рдЬैрд╕े рдЧीрдд рдЧाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢िрдиी рдХी ‘рджेрд╢ांрддрд░’[21] рдоें рд╡рд╣ рд╡िрджेрд╢ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╣ै, рдЬрд╣ां рд╢ाрджी рджूрд▓्рд╣ा- рджुрд▓्рд╣рди рдХा рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдоाрдорд▓ा рд╣ोрддी рд╣ै। рдмेрдЯे рдЬॉрди рдХी рд╢ाрджी рдХा рдХाрд░्рдб рдЖрдпा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЖрдпрд░िрд╢ рд▓реЬрдХी рдЬेрдиी рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рджोрдиों рд▓िрд╡-рдЗрди рдоें рдеे। рд╢ाрджी рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдХ्рд░िрд╢्рдЪिрдпрди рджोрдиों рд╡िрдзिрдпों рд╕े рд╣ोрдЧी, рд▓ेрдХिрди рдХाрд░्рдб рдоें рд▓реЬрдХे рдХे рдоाрддा- рдкिрддा рдХा рдХрд╣ीं рдиाрдо рддрдХ рдирд╣ीं। рдоाрдиों рдЙрди्рд╣ें рджूрдз рдХी рдордХ्рдЦी рдХी рддрд░рд╣ рдиिрдХाрд▓ рдлेंрдХा рдЬाрддा рд╣ै। рдХाрд░्рдб рд▓реЬрдХी рдХी рдЙрд╕ рдоाँ рдХी рддрд░рдл рд╕े рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рджूрд╕рд░ी рд╢ाрджी рдХे рдХाрд░рдг рд╕рд░рдиेрдо рдмेрдЯी рд╕े рднिрди्рди рд╣ै।

           рд╕ुрд╖рдо рдХी ‘рдХрд▓рд╢’[22] рдоें рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдЕрдорд░ेрд╢ рдХे рдоिрдд्рд░ рдХी рдПрдХ рдкाрд░्рдЯी рдоें рдЕрдЪाрдирдХ рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдкрд░ाрдпे рджेрд╢ рдоें, рдмेрдЧाрдиे рдиिрдпрдо- рдХाрдпрджों рдХे рдмीрдЪ рд╡рд╣ рдЕрдиेрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓- рдЕрд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдФрд░ рдХाрдиूрдиी- рдЧैрд░ рдХाрдиूрдиी рд╕्рдеिрддिрдпों- рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं- рд╕ंрдХрдЯों- рдЕрдиुрд╖्рдаाрдиों рд╕े рдЧुрдЬрд░рддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ैं, рдкोрд╕्рдЯрдоाрд░्рдЯрдо, рддाрдмूрдд, рдл्рдпूрдирд░рд▓ рдЧृрд╣ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХे рджрд░्рд╢рди, рдХрдкреЬे, рдЬूрддे, рдоौрдЬे, рдЧुрд▓рджрд╕्рддे, рдлूрд▓, рдЧाрдбिрдпाँ, рд░ाреЩ рдХे рд▓िрдП рд▓िрдлाрдлा рдпा рднрд╕्рдо рдХрд▓рд╢ рдФрд░ рд╣рд░िрдж्рд╡ाрд░ рдХे рдкंрдбों рдХी рддрд░рд╣ рд╣рд░ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдоोрд▓-рднाрд╡। рд╢рд╡- рджाрд╣ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдПрдХ рдоिрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЧीрддा–рдк्рд░рд╡рдЪрди рдФрд░ рд░ाрдЦ рд╡िрд╕рд░्рдЬрди рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХाрд▓िंрджी рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рддीрдп рд╡ेрд╢рднूрд╖ा рдоे рдкूрдЬा- рдЕрдиुрд╖्рдаाрди рдХрд░рдиा рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЕрдиुрдоोрджрди рд╣ै।

           рдЙрдирдХी ‘рдЕрд╡рд╕ाрди’[23] рдоें рдЫрдк्рдкрди- рд╕рдд्рддाрд╡рди рд╡рд░्рд╖ीрдп рдбॉрдХ्рдЯрд░ рджिрд╡ाрдХрд░ рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЕрди्рдд्рдпेрд╖्рдЯि рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдЪрд░्рдЪ рдоें рдкाँрдЪ рд╕ौ рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд▓ोрдЧ рдЬुрдЯрддे рд╣ैं, рдкрд░ рдоिрдд्рд░ рд╢ंрдХрд░ рдХो рдЫोреЬ рдХोрдИ рднाрд░рддीрдп рдирд╣ीं। рдЙрд╕рдиे рддीрди рд╢ाрджिрдпाँ рдХी рдеी। рдкाँрдЪ рдмрдЪ्рдЪे рд╣ैं। рддीрдиों рдкрдд्рдиिрдпाँ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ैं, рдкрд░ рдХोрдИ рдкिрддृ рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдирд╣ीं। рдЪрд░्рдЪ рдоें рдмाрдЗрдмрд▓ рд╕े рдоृрдд्рдпु рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рд╡рдЪрдиों рдХा рдкाрда рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдкрд░ рдЧीрддा, рдорд╣ाрднाрд░рдд, рд░ाрдоाрдпрдг рд╕े рдХुрдЫ рдирд╣ीं। рдпрд╣ рд╕рдм рдоिрдд्рд░ рд╢ंрдХрд░ рд╕े рдмрд░्рджाрд╢्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддा, рдоिрдд्рд░ рдХी рдЖрдд्рдоा рдХी рд╢ांрддि рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдбाрдпрд╕ рдкрд░ рдЬा рдЧीрддा рдХे рдХुрдЫ рд╢्рд▓ोрдХ рдкреЭ, рдЙрдирдХा рдЕँрдЧ्рд░ेрдЬी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдПрдХ рднाрд░рддीрдп рдХी рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдоृрдд्рдпु рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ рди рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╡िрдзि рдФрд░ рди рдХिрд╕ी рднाрд░рддीрдп рд╕рдЧे рд╕ंрдмंрдзी рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि– рдпрд╣ी рдХрд╣ाрдиी рдХा рдоूрд▓ рдХрде्рдп рд╣ै। ।

           рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдоें рдкреЬोрд╕ी рдХी рдоृрдд्рдпु рднрд▓े рд╣ी рдЕрдЦрдмाрд░ рдХी рдЦрдмрд░ों рдЬैрд╕ी рд╣ो, рднाрд░рддीрдп рдоाрдирд╕िрдХрддा рдЗрд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╕рдХрддी। рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢िрдиी рдХी ‘рдЕреЩрдмाрд░рд╡ाрд▓ा’[24] рдоें рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рд╡िрджेрд╢ рдоे рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдЬрдпा рдХी рдкрд░ेрд╢ाрдиी рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ाрдордиे рдШрд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рд╢рд╡ рдЧाреЬी рджेрдЦ рд╡рд╣ рд╡िрдЪрд▓िрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЕंрдЧ्рд░ेреЫ рдкрдбोрд╕ी рдЗрд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдоाрдорд▓ा рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЙрд╕рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХे рдкाрд░्рд╢्рд╡ рдоें рд╡рд╣ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╣ै, рдЬрд╣ां рдЕрдкрд░िрдЪिрдд рдкрдбोрд╕ी рднी рдоृрдд्рдпु рдХी рдЦрдмрд░ рд╕ुрди рдШंрдЯों рднूрдЦे- рдк्рдпाрд╕े рд╡рд╣ाँ рдмैрдаे рд░рд╣рддे рдеे। рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХी “рдоाँ”[25] рдоें рднाрд░рдд рдоें рдоाँ рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рд░ाрдиू рдХे рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдЧौрд░े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдЙрд╕े рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдкुрд╖्рдк рдЧुрдЪ्рдЫ рднेंрдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ाрде рдоें рдПрдХ рдХाрд░्рдб рджेрддे рд╣ैं рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдоिрдд्рд░ рдШрд░ рдЖрдХाрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं।

           рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░ рдХी ‘рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा’[26] рдоें рдЕрдиेрдХ рдзрд░ाрддрд▓ों рдкрд░ рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा рдоें рдиाрдпिрдХा рдХा рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдмीрдЪ рдЖँрдЧрди рдоें рдоृрдд рдЪुрд╣िрдпा рдХो рджेрдЦрдХрд░ рднिрди्рди рдЕंрдз рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों, рдЖрд╕्рдеाрдУं, рдоाрди्рдпрддाрдУं рдЖрджि рдХा рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдХрднी рд╕ोрдЪрддी рд╣ै рдХि рдоृрдд рдЪुрд╣िрдпा рдХिрд╕ी рдЕрд╢ुрдн рдШреЬी рдХा рд╕ंрдХेрдд рддो рдирд╣ीं, рдХрднी рдЙрд╕рдХी рдЖрдд्рдоा рдХी рд╢ांрддि рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХрд░рддी рд╣ै। рдпाрдж рдЖрддा рд╣ै рдХि рджिрд▓्рд▓ी рд╡ाрд▓े рдШрд░ рдоें рдЪाрдЪा рдЪूрд╣े рдХो рдоाрд░ рджेрддा рдеा рдФрд░ рджाрджी рдЗрд╕े рдкाрдк рдХрд╣рддी рдеी। рджाрджी рдЪुрд╣िрдпा рдХी рдЬूрди рдХो рдкिрдЫрд▓े рдЬрди्рдо рдХे рдкाрдкों рдХा рдлрд▓ рднी рдХрд╣рддी рдеी। рдЪाрдЪा рдЪुрд╣िрдпा рдХो рдЗрд╕ рдЬीрд╡рди рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рдХृрдд्рдп рдХो рдкुрдг्рдп рдмрдЯोрд░рдиे рдХा рд╕ाрдзрди рдХрд╣рддा рдеा। рдиाрдпिрдХा рдХे рдЖрд╡ाрд╕ рдХे рдиीрдЪे рдЕрдл्рд░ीрдХी рдФрд░ рдкреЬौрд╕ рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेреЫ рдорд╣िрд▓ा рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЕрдл्рд░ीрдХी рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдоांрд╕ рдЦाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдШрд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рдХрднी рд╕рдлाрдИ рдирд╣ीं рдХрд░рддे, рдЬрдмрдХि рдбेрди्рдоाрд░्рдХ рдХे рд▓ोрдЧ рдЖँрдЧрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рдкрдЧрдбंрдбिрдпों рдХो рдмुрд╣ाрд░рддे-рдмुрд╣ाрд░рддे рд╕реЬрдХ рддрдХ рдЖ рдЬाрддे рд╣ैं। рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा рдХी ‘рд▓реЬрдХी рдеी рд╡рд╣’ рдоें рдордиु рдФрд░ рдоीрдиू рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдХुрдд्рддे рдоृрдд्рдпु рджूрдд рдпрдо рдХो рджेрдЦрдХрд░ рд▓рдЧाрддाрд░ рднौрдХрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी ‘рдХैрд╕ी рд╡िрдбрдо्рдмрдиा’[27] рдоें рдиाрдпिрдХा рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдЖँрдЦ рдХा рдлреЬрдХрдиा рдФрд░ рдХाрд▓ी рдмिрд▓्рд▓ी рдХा рд░ाрд╕्рддा рдХाрдЯрдиा рдЕрдкрд╢рдХुрди рд╣ैं।
           рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдо, рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдкुрд░ुрд╖ рдХा рд╕्рдеाрди рдЕрддि рдЙрдЪ्рдЪ рд░рд╣ा рд╣ै। рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдХ рдоें рдкुрдд्рд░ेрдЪ्рдЫा рдмреЬी рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд╡ैрддрд░рдгी рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП, рдоुрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдкुрдд्рд░ рдХा рд╣ोрдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рдЖрдЬ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдЪाрд╣े рдХुрдЫ рднी рдХрд╣े, рдкрд░ рдкिрддा рдХी рдЬाрдпрджाрдж рдХा рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рд╕िрд░्рдл рдкुрдд्рд░ рд╣ी рдмрдиाрддा рд╣ै। рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी рдХी ’рд╡िрд╖рдХрди्рдпा’[28] рдоें рдкिрддा рдиे рд╕ेрд╡ा рдмेрдЯी рдХे рдиाрдо рдФрд░ рдордХाрди рдмेрдЯे рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦा рд╣ुрдЖ рд╣ै।

           рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдЪुрд╕्рдд-рджुрд░ुрд╕्рдд рджिрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкैंрдЯ рдЯॉрдк рдкрд╣рдирддी рд╣ैं। рд╡рд╣ाँ рдХाрд▓े, рднूрд░े, рд╕рд▓ेрдЯी рд░ंрдЧ рдХो рдЬ्рдпाрджा рдкрд╕ंрдж рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी рдХी ‘рд╡िрднрдХ्рдд’[29] рдХी рдЕрдирди्рдпा рднाрд░рдд рд╕े рд▓ौрдЯрдиे рдХे рдмाрдж рдЦिрд▓े рдЦिрд▓े рд░ंрдЧ рдкрд╣рдирдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। ‘рдЭाреЬ’[30] рдХे рд╕ैрдо рдХो рдиाрдиी рдХा рд╕ाреЬी рдкрд╣рдирдиा рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं। ‘рдЕрд╡рд╢ेрд╖’ рдХी рдХрдорд▓ा рдЬाрдирддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рд╕ाреЬिрдпाँ рд╕िрд░्рдл рджाрди рдХे рдХाрдо рд╣ी рдЖ рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХी ‘рджрд░ाрд░ों рдХे рдмीрдЪ’[31] рдХी рд▓реЬрдХिрдпां рдЪुрд╕्рдд рд▓ेрджрд░ рд▓ुрдХ рдХी рд╣िрдк рд╣ाрдИ рдЬीрди्рд╕ рдФрд░ рд╡ाрдИ рд╢ेрдк рдЧрд▓े рдХी рдЫोрдЯी- рдЫोрдЯी рдЪोрд▓िрдпां рдкрд╣рдирддी рд╣ैं।  

                                    рд╕ोрдорд╡ीрд░ा рдХी ‘рдбाрдпрд░ी рдХे рд╕्рд╡рд░’[32] рдоें рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХрди рд╢ाрджिрдпों рдХा рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै। рдЖрд▓ोрдХा рдХी рдЙрди्рдиीрд╕ рд╡рд░्рд╖ीрдп рдоिрдд्рд░ рдХैрдеोрд▓िрдХ рдЧ्рд░ेрд╕ рдХी рдк्рд░рд╕्рдмिрдЯेрд░िрдпрди рд░िрдЪрд░्рдб рд╕े рд╢ाрджी рд╣ै। рджोрдиों рд░ोрдЬ рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЦрд░्рдЪ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдмрдЪ्рдЪों рддрдХ– рд╣рд░ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ैं। рджोрдиों рдИрд╕ाрдИ рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рдЧ्рд░ेрд╕ рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдХि рдкрд╣рд▓े рд░िрдЪрд░्рдб рдХैрдеोрд▓िрдХ рдзрд░्рдо рдоें рджीрдХ्рд╖ा рд▓े рд▓े। рдорд╣ीрдиा рдкрд╣рд▓े рдХрдЪрд╣рд░ी рдоे рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдХा рд╕рд░्рдЯिрдлिрдХेрдЯ рдФрд░ рдлीрд╕ рджे рдЖрдЬ्рдЮा рд▓ेрдиी рдкреЬрддी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рд╕े рднрд░ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╕рдлेрдж рдХрдкреЬों рдоें рд╕рдЬी рджुрд▓्рд╣рди, рдм्рд░ाрдЗрдб्рдЬ рдоेрдб, рдл्рд▓ाрд╡рд░ рдЧрд░्рд▓्рд╕ рдФрд░ рдвेрд░ो рд░ीрддि рд░िрд╡ाрдЬ рд╣ैं। рдПрдХ рджिрди рдкрд╣рд▓े рд╣рд░ рдЪीрдЬ рдХा рдЪрд░्рдЪ рдоें рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЦрд░्рдЪ рдЗрддрдиा рдХि рдЧ्рд░ेрд╕ рдХे рдкाрдкा рдХो рдХрд░्рдЬ рд▓ेрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЖрд▓ोрдХा рдХी рд╕ेрдиा рдоें рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдоौрд╕ेрд░ी рдмрд╣рди рд╡िрднा рдХी рд░ाрдЬेрд╢ рд╕े рд╢ाрджी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोрдиे рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХा рдЪेрд╣рд░ा рднी рдаीрдХ рд╕े рдирд╣ीं рджेрдЦा рд╣ोрдЧा। рдоंрдд्рд░ो рдХे рд╕ाрде рдкुрд░ोрд╣िрдд рд╡िрд╡ाрд╣ рдХ्рд░िрдпा рд╕рдо्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै। рджुрд▓्рд╣рди рд▓ाрд▓ рд╕ाреЬी рдкрд╣рдирддी  рд╣ै। рдвेрд░ों рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рд╣ैं। рдЙрдирдХी ‘рдбाрдпрдиा рдХी рдкрд░рдЫाрдИ’ рдоें рдЕंрддрд░्рджेрд╢ीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡ैрднिрди्рдп рд╣ै।

                 рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░ рдХी ‘рддुрдо рдирд╣ीं рд╕ुрдзाрд░ोрдЧी рд░ूрдиा’[33] рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЪिंрддрди рдХा рдЕंрддрд░ рд▓िрдП рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдоाрддा рдкिрддा рдЬीрд╡рди рднрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рджेрддे рд╣ैं, рдЬрдм рдХि рдкрд╢्рдЪिрдо рдЙрди्рд╣ें  рдЙрди्рд╣े рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рд╕े рдЬीрдиे рдХी рдЖрдЬाрджी рджेрддा рд╣ै।

                 рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЕрдкрдиे рдоे рдорд╣ाрди рд╣ोрддी рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдоूрд▓्рдп рдЙрд╕े рдорд╣ाрди рдмрдиाрддे рд╣ैं। рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рд╖्рдЦुрд╢рдмू рд░िрд╢्рддों рдХी рдоें рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- рдХрдИ рдоाрдпрдиों рдоें рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдПрдХ рдРрд╕ी рдЬрдЧрд╣ рд╣ै, рдЬрд╣ां рдордиुрд╖्рдпрддा, рднाрдИрдЪाрд░ा рдФрд░ рдЙрджाрд░рддा рдЕрдкрдиे рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░ूрдк рдоें рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╡рд╣ी рдПрдХ рдРрд╕ी рдЬрдЧрд╣ рд╣ै рдЬрд╣ां рд▓ोрдЧ рдЕрдирдЬाрдиे рдоें рдХी рдЧрдИ рдЧрд▓рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЗंрд╕ाрди рдХो рдкрдд्рдерд░ рдирд╣ीं рдоाрд░рддे рд╣ैं। ...рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдПрдХ рд╡िрдЪिрдд्рд░ा рджेрд╢ рд╣ै। рдПрдХ рдУрд░ рдЬрд╣ां рд╡рд╣ рдЕрддिрднैрддिрдХрд╡ाрджी рд╣ै рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдЙрджाрд░, рдХрдд्рд░्рддрд╡्рдпрдиिрд╖्рда рдФрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ेрд╡ाрднाрд╡ рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рднी рд╣ै।

                 рднाрд░рддीрдп рднाрд░рдд рдоें рд╣ों рдпा рд╡िрджेрд╢ рдоें- рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдирдХी рд░рдЧों рдоें рдмрд╕ी рд╣ै। рджीрд╡ाрд▓ी, рддीрдЬ, рд╣ोрд▓ी, рдЬрди्рдоाрд╖्рдЯрдоी, рджुрд░्рдЧा рдкूрдЬा, рдЧрд░рдмा, рд╣рд╡рди, рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рджिрд╡рд╕, рдЗंрдбिрд╕्рдХ рдлेрдпрд░, рдкूрдЬा, рдХीрд░्рддрди рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рд╕ूрдд्рд░ рд╣ैं। рд╡िрджेрд╢िрдпों рдкрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрдиेрдХ рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рджेрдЦें рддो рд╡िрджेрд╢ों рдоें рдмрдиे рднाрд░рддीрдп рдорди्рджिрд░ рди рдоाрдд्рд░ рднाрд░рддीрдпों рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ- рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХे рдкोрд╖рдХ рд╣ैं, рдЕрдкिрддु рдЙрди рджेрд╢ों рдХे рд▓ोрдЧ рднी рдЗрд╕ рдЖрдд्рдоिрдХ рджुрдиिрдпा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рд░ेрд╕्рдЯोрд░ेрди्рдЯ рддो рд╡рд╣ाँ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рддрд░рд╣ рдкрдирдк рд░рд╣े рд╣ैं। рднाрд░рддिрдпों рдкрд░ рд╡िрджेрд╢ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рддो рд╣ै рд╣ी। рдЕрдЦाрдж्рдп рдХो рдЦाрдиे рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдкीреЫा, рд╕ैंрдбрд╡िрдЪ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдкैंрдЯ- рдЯॉрдк рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЙрди्рдоुрдХ्рдд рдпौрди/ рд▓िрд╡-рдЗрди рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕ेंрдЯ рдкेрдЯ्рд░िрдХ рдбे- рдпाрдиी рд╡िрджेрд╢ी рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдкрд░ рдЖрд╕्рдеा рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕рдм рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХрддा рдХे рдк्рд░рддि рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдп рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рд╕рд╣ेрдЬे рд╣ै।

 рд╕ंрджрд░्рдн:
[1] рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी, рдоीрд░ा рдмрдиाрдо рд╕िрд▓्рд╡िрдпा, рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा-97, рджिрд╕рдо्рдмрд░ 2011
[2] рд╡рд╣ी, рдЕрдиुрдЬा, рд╣ंрд╕, рдЬूрди 2005
[3] рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░, рдоेрдб рдЗрди рдЗंрдбिрдпा, рдЧрдж्рдп рдХोрд╢, http://gadyakosh.org/gk/рдоेрдб рдЗрди рдЗंрдбिрдпा / рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░
[4] рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдФрд░ рдЬрд▓ рдЧрдпा рдЙрд╕рдХा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡, рдХрдеा рдмिрдо्рдм, рдЬрдирд╡рд░ी-рдЬूрди 2014
[5] рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░, рдПрдХ рд╢ाрдо рднрд░ рдмाрддें, рдЖрдХ्рд░ोрд╢, рд╣िрди्рджी рдмुрдХ рд╕ेंрдЯрд░, рджिрд▓्рд▓ी, 2000
[6] рдЗрд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдХुंрдаा, рд╣िрди्рджी рдЪेрддрдиा, рдЬрдирд╡рд░ी 2009
[7] рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпрдо्рд╡рджा, рд╢ूрди्рдп, рд╢ूрди्рдп рдФрд░ рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд░ाрдЬрдХрдорд▓, рджिрд▓्рд▓ी
[8] рдкूрд░्рдгिрдоा рд╡рд░्рдорди, рдЙрд╕рдХी рджीрд╡ाрд▓ी, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, 01 рдирд╡рдо्рдмрд░ 2005
[9] рд╢ैрд▓ рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓, рджिрдпे рдХी рд▓ौ, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, 15 рдЕрдЧрд╕्рдд 2002
[10] рдХрд╡िрддा рд╡ाрдЪрдХ्рдирд╡ी, рд░ंрдЧों рдХा рдкंрдЪांрдЧ, рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХुंрдЬ, 18 рдоाрд░्рдЪ 2008
[11] рдиीрд▓рдо рдЬैрди, рдк्рд░рд╢्рди, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, 9 рдЕрдЧрд╕्рдд 2005
[12] рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी, рдПрдХ рдЫोрдЯी рд╕ी рдЪाрд╣,
[13] рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी, рд╣рд╡рди рдЙрд░्рдл  рдХिрд░рджाрд░ों рдХे рдЕрд╡рддाрд░, рд╕реЬрдХ рдХी рд▓рдп, рдиेрд╢рдирд▓, рджिрд▓्рд▓ी, 2007
[14] рдЗрд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдмैрд╕ाрдЦिрдпाँ, рдЙрд╕ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдиाрдо, рднाрд╡рдиा, рджिрд▓्рд▓ी, 2010
[15] рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░, рдХрдеा рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХी, рдкंрдЧा рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдоेрдШा рдмुрдХ्рд╕, рджिрд▓्рд▓ी, 2009
[16] рдкूрд░्рдгिрдоा рд╡рд░्рдорди, рдПрдХ рд╢рд╣рд░ рдЬाрджू рдЬाрджू, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, 4 рдлрд░рд╡рд░ी 2013
[17] рдЕрдиिрд▓ рдк्рд░рднा рдХुрдоाрд░, рдЬिрдирдХी рдЧोрдж рднрд░ाрдИ рдирд╣ीं рд╣ोрддी, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, 15 рдирд╡рдо्рдмрд░ 2016
[18] рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдЦुрд╢рдмू рд░िрд╢्рддों рдХी, рд╕ंрдЪेрддрдиा-164
[19] рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░, рдПрдХ рдеा рдоुрд░्рдЧा, рдкंрдЧा рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдоेрдШा рдмुрдХ्рд╕, рджिрд▓्рд▓ी, 2009
[20] рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी, рд╕ंрдЧीрдд рдкाрд░्рдЯी, рд╕реЬрдХ рдХी рд▓рдп, рдиेрд╢рдирд▓, рджिрд▓्рд▓ी, 2007
[21] рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢िрдиी, рджेрд╢ाрди्рддрд░, рдЧрдж्рдп рдХोрд╢, http://gadyakosh.org/gk/рджेрд╢ाрди्рддрд░/ рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢िрдиी        
[22] рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी, рддीрд╕рд░ी рдЖँрдЦ, рдкрд░ाрдЧ, рджिрд▓्рд▓ी, 2016
[23] рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी, рдЕрд╡рд╕ाрди, рд╕реЬрдХ рдХी рд▓рдп, рдиेрд╢рдирд▓, рджिрд▓्рд▓ी, 2007
[24] рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢िрдиी, рдЕреЩрдмाрд░рд╡ाрд▓ा, рд╡рддрди рд╕े рджूрд░, рдкूрд░्рдгिрдоा рд╡рд░्рдорди, http://abhivyakti-hindi.org/kahaniyan/vatan_se_door/2015/akhbarwala.htm
[25] рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी, рдоाँ,
[26] рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░, рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा, рд╣िрди्рджी рдиेрд╕्рдЯ, 5 рдордИ 2004
[27] рд╡рд╣ी, рдХैрд╕ी рд╡िрдбрдо्рдмрдиा,
[28] рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी, рд╡िрд╖рдХрди्рдпा, рд╕реЬрдХ рдХी рд▓рдп, рдиेрд╢рдирд▓, рджिрд▓्рд▓ी, 2007
[29] рд╡рд╣ी, рд╡िрднрдХ्рдд,
[30] рд╡рд╣ी, рдЭाреЬ, рдЪिреЬिрдпा рдФрд░ рдЪीрд▓, рдкрд░ाрдЧ, рджिрд▓्рд▓ी, 1995
[31] рдЙрд╖ा рд░ाрдЬे рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рджрд░ाрд░ों рдХे рдмीрдЪ,
[32] рд╕ोрдорд╡ीрд░ा, рдбाрдпрд░ी рдХे рд╕्рд╡рд░, рджो рдЖँрдЦों рд╡ाрд▓े рдЪेрд╣рд░े, рдиेрд╢рдирд▓, рджिрд▓्рд▓ी, 1968
[33] рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░, рддुрдо рдирд╣ीं рд╕ुрдзाрд░ोрдЧी рд░ीрдиा, рдкंрдЧा рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдоेрдШा рдмुрдХ्рд╕, рджिрд▓्рд▓ी, 2009

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।